O’zbekiston Respublikasi Transport Vazirligi Toshkent Davlat Transport Universiteti

Muomalaga chiqadigan sub'ektlarning xususiyatiga kora ulgurji va
chakana savdo to'g'risida gap yuritiladi. Chakana savdoda asosan sotib oluvchilar
fuqarolar hisoblanadi. Turli shakldagi korxonalar, firmalar, xususiy do’konlar va 
boshqalar esa sotuvchi hisoblanadi. Ulgurji savdoda davlat tomonidan qishloq
xo'jalik mahsulotlarini xarid qilish alohida o'rin tutadi. Bunda asosiy xaridor davlat, 
sotuvchilar esa dehqon va fermerlar xo'jaliklaridir.
Bozorning beshta asosiy savoli. Bozor tizi mining asosiy xususiyatlari bozor 
iqtisodiyo’tining quyidagi beshta muhim savolga javob bo'la olish ini tushunishga 
yordam beradi:
Qanday mahsulot va xizmat turlari ishlab chiqariladi? 
Ular qay yo'sinda ishlab chiqariladi? 
Ulardan asosan kimlar foydalanishi mumkin? 
Bu tizim o'zgarishlarga qanday bardosh beradi? 
Tizimning muvaffaqiyat garovi nimalardan iborat?
Mazkur beshta savol mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatlari chizig'ini 
belgilovchi iqtisodiy tanlovlarni yoritib beradi. Ular inson ehtiyojlari cheksiz 

---

bo’lgan bu dunyoda tanqis resurslarni aks ettiradi. Iqtisodiyo’tning barcha 
ko'rinishlari shu beshta savolga murojaat etadi. 
Qanday tovarlar va hizmatlar ishlab chiqariladi? Bozor tizimi muayyan 
turdagi va miqdordagi xizmat va tovarlarni ishlab chiqarishni qanday hal etadi? Bu 
savolga jo'у ali javob man a bunday: Doimiy foyda keltirayo’ligan xizmat va 
tovarlar ishlab chiqarilaveradi va foyda keltirmayo’liganlari ishlab chiqarilmaydi.
Daromadlar va zararlar mahsulot sotuvidan tushadigan umumiy tushumlar (UT) va 
o'sha mahsulotlarning ishlab chiqarishning umumiy muqobil narxi (MN) o'rtasidagi 
farqlaridir. (Iqtisodcgilar uchun esa, iqtisodiy narxlarga mehnatga to'lanadigan to' 
lovlargina emas, balki tovar ishlab chiqarishda ishlatilgan boshqa resurslarni jam 
lash va taslikillastirish uchun sarflangan xarajatlar ham kiradi.) Sanoatdagi davomiy 
iqtisodiy foyda (UT>MN) mahsulot ko'lamini kengaytirishga va resurslarni shu 
sanoatiga yo'naltirishni taqozo qiladi. Amaldagi korxonalar о sib boradi va уangilari 
qo'shiladi. Shunday qilib, sanoat ko'lami kengayadi. Sanoatdagi davomiy iqtisodiy 
zarar (UTto'xtal’ib qo'yadi. Ba'zi amaldagi ishlab chiqarish korxonalarining hajmi torayadi; 
hatto ba'zilari o'z faoliyatlarini tamomlashga majbur b’oladi. Sanoatning ishlash 
sur'ati qisqaradi. Bozor tizimida haridorlarni qo'li ustundir. Chunki ishlab 
chiqarilgan tovarlaming miqdori va turlarini belgilashda iste'molchi ustunligi asosiy 
ahamiyatni kasb etadi. Iste'molchilar o'z ta'blari va hamyoniga mos keladigan 
tovarlar uchun daromadlarini tovar sotib olishda sarflaydilar. Huddi shu yo'sinda, 
ular bozordagi o'zlarining ehtiyojlarini belgilaydilar. Agar ma lum turdagi tovarga 
ko'proq talab bo’lsa, korxonalar o'sha mahsulotni ishlab chiqarib, savdoga chiqaradi. 
Yoki aksincha, tovar o'ziga sarflangan harajatlarni qoplay olmasa, u mahsulot 
savdoga qo'yilmaydi. Ular asosan iste'molchilarning talablariga to'liq mos keladigan 
mahsulotlarnigina sotuvga chiqaradilar. Iste'molning talablari nafaqat qaysi ishlab 
chiqarish korxonalari ishlay olishini, balki qaysi turdagi tovarlar bozor talablariga 
bardosh bera olishini belgilovchi muhim ko'rsatkichdir. Faqatgina foyda 
keltirayo’ligan sanoatlar, korxonalar va raqobatbardosh mahsulotlargina saqlanib 
qoladi. Shuning uchun, korxonalar o'zlari xohlagan tovar-mahsulotlarni ishlab 
chiqaraverishi mumkin emas. Iste'molchilarni bozordagi talablari qay bir turdagi 
tovarlar foyda keltirishi yoki qaysilari zarar keltirishlarini ko'rsatib beradi. Shunday 
ekan, bu qanday turdagi iste'mol sotuvidan kelish chiqib amalga oshiriladi. 
Avtomobil sanoati ishchi lar xizmatidan foydalanishga muhtojlik sezadi, sababi 
avtomobillar sotilmoqda. Lotin tilini o'rganuvshilar va shu tilga talab borligi tufayli 
doim Lotin tili o'qituvchilariga talab bo'laveradi. Daromadga yo'naltirilgan resurs 
ta'mino’lchilari iste'molehilar didiga va vaqt sinovida bardosh bermagan tovarlar 
uchun resurslardan foydalanishga imkoniyat bermaydi. Bozorning samarali 
ishlashiga yordam beruvchi asosiy omil iste'molchilardir; mos ravishda ishlab 

---

chiqaruvchilar va ta'mino’lchilar ularning talablarini qondirish uchunginaxizmat 
qiladi.