O‘zbеkiston rеspublikаsi

Qaytarilmaydigan xarajatlar. Qaytarilmaydigan xarajatlar oldin qilingan 
xarajatlar bo‘lib, ularni qaytadan tiklash mumkin emas. Bu xarajatlar qaytarilmasligi 
uchun ham firmaning qaror qabul qilishiga ta’sir qilmaydi. Masalan, firma 100 ming 
so‘mga maxsus uskuna sotib oldi, lekin firmaning qarori o‘zgardi va bu uskuna umuman 

---

154 
kerak bo‘lmay qoldi, undan alternativ foydalanish varianti mavjud emas. Firma ushbu 
uskunani 60 mln. so‘mga sotib, 40 mln. so‘m zarar ko‘rdi. Bunda 40 mln. so‘m 
qaytarilmaydigan xarajat hisoblanadi va firmaning harakatiga ta`sir qilmaydi. 
 
11.3. O‘zgarmas, o‘zgaruvchan, o‘rtacha va chekli xarajatlar 
 
O‘zgarmas xarajatlar (TFC - fixed costs) - bu qisqa muddatli oraliqda 
mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq bo‘lmagan xarajatlardir (mahsulot ishlab 
chiqarish hajmi oshganda ham, kamayganda ham o‘zgarmaydigan xarajatlar). 
O‘zgarmas xarajatlarga binodan, texnikadan, inshootlardan, ishlab chiqarish 
uskunalaridan foydalanish bilan bog‘liq xarajatlar, ijara haqi, kapital ta’mirlash, 
ma’muriy xarajatlar kiradi. O‘zgarmas xarajatlar (TFC) chizig‘i grafikda quyidagicha 
tasvirlanadi (11.2-rasm). 
11.2-rasm. O‘zgarmas (TFC) xarajatlar chizig‘i grafigi 
 
O‘zgaruvchan xarajatlar (TVC - Variable Costs) - mahsulot ishlab chiqarish 
hajmiga bog‘liq bo‘lgan xarajatlar, ya’ni mahsulot hajmi oshganda yoki kamayganda 
o‘zgaradigan xarajatlar. O‘zgaruvchan xarajatlar Q ga bog‘liq funksiya bo‘lib, 
TVC(Q) ko‘rinishida yozilishi mumkin. O‘zgaruvchan xarajatlar (TVC) chizig‘i 
grafikda quyidagicha tasvirlanadi (11.3-rasm). 
 
 
 
 
11.3-rasm. O‘zgaruvchan (TVC) xarajatlar chiziqlari grafigi