Ozbekiston respublikasi
partada otirgan holda otkazish maqsadga muvofiqdir. Ogzaki
Download 1.49 Mb. Pdf ko'rish
|
Kuni uzaytirilgan guruhlarda ta’lim-tarbiya nazariyasi va metodikasi
|
partada otirgan holda otkazish maqsadga muvofiqdir. Ogzaki darslarda badantarbiya daqiqalarini partada otirgan holda otkazsa ham boladi, chunki bunday paytda oquvchilar erkin holda otirib, oz gavdalari muvozanatini tez-tez ozgartirib turish imkoniga ega boladilar. 228 Odatda, mashgulotlar majmuasi quyidagi tarzda tuziladi: birinchisi: kerishish, qadni rostlash turidagi, songra ikkita dinamik intensiv mashqlar va oxirgisi osoyishta bajariladigan mashqlardir. Badantarbiya daqiqalarini otkazish zarur va uning vaqti oqi- tuvchi tomonidan belgilanadi. Boshlangich sinflarda badantarbiya daqiqalari mashqlarini oqituvchining ozi otkazadi, shuning uchun u badantarbiya majmuasini yaxshi bilishi, uni amalda korsata bilishi va togri bajarilishini kuzata olishi kerak. Oqituvchi shu majmuani orgatar ekan, dastlab mashqlarni ozi bajarib korsatishi lozim. Keyinchalik oquvchilar uni organib olganlaridan song takrorlaydilar. Mashq qilayotgan oquvchilarning erkin va chuqur nafas oli- shiga oqituvchi alohida etibor berishi zarur. Ammo badantarbiya daqiqasi yaxshi yolga qoyilgan va metodik jihatdan togri otkazilgan taqdirdagina foyda keltirishi mumkin. Quyida darslar davomida otkaziladigan «badantarbiya daqi- qasi» 1 uchun namunaviy mashqlar keltirildi. 1 K. Hoshimov, M. Normuhamedova, T. Usmonxojayev. «Kuni uzaytirilgan guruhlarda tarbiyaviy ishlarni tashkil etish» metodik qollanmasidan olindi. T.: «Oqituvchi», 1991. 229 BADANTARBIYA DAQIQASI I sinf 1-majmua (Partada otirgan holatda bajariladigan mashqlar) 1-mashq. Dastlabki holat: qollar partaning qirrasiga qoyi- ladi. Bajarilishi: 1) orindan turish; 2) dastlabki holatga qaytish. 2-mashq. Dastlabki holat: qollar belga qoyilgan. Bajarilishi: gavdani ong tomonga burib, ong qolni tirsaklar bilan otirgichning suyanchigiga tegizish; dastlabki holatga qaytish. 3-mashq. Dastlabki holat: qollar bosh orqasida, tirsaklarni old tomonga qaratish: Bajarilishi: tirsaklar yon tomonga uzatiladi; egiladi; dastlabki holatga qaytish. 2-majmua (Partada otirgan holatda bajariladigan mashqlar) 1-mashq. Dastlabki holat: qollar parta ustida. Bajarilishi: qollarni yuqoriga kotarib kerishish; dastlabki holatga qaytish. 2-mashq. Dastlabki holat: qollar orqa suyanchiqning yoni- dagi otirgichda. Bajarilishi: oldinga engashib, qollarning uchini polga tegi- zish; harakat qilish; dastlabki holatga qaytish. 3-mashq. Dastlabki holat: tirsaklar parta ustida. Bajarilishi: barmoqlarni musht qilib tugish va yozish. 3-majmua (Partada orqasida turib) 1-mashq. Dastlabki holat: sherigiga orqa ogirib, qollarni belga qoyib turadi. Bajarilishi: orqaga egilib, sherigining qoliga qolini tegizish; dastlabki holatga qaytish. 2-mashq. Dastlabki holat; qollar bosh orqasida. Bajarilishi: gavdani ong tomonga burish; dastlabki holatga qaytish. Shuning ozini chap tomonga bajarish. 230 3-mashq. Dastlabki holat; togri va tik turish. Bajarilishi: asta-sekin qadam tashlab, ong tomonga burilish. 4-majmua (Partada orqasida turib) 1-mashq. Dastlabki holat; qollar belda, bosh barmoq oldiga qaratilgan. 2-mashq. Dastlabki holat; qollar belga qoyilgan. Bajarilishi: ikki marta ong tomonga prujinasimon engashish; Shu mashqni chap tomonga toxtatmasdan bajarish. 3-mashq. Dastlabki holat; qollar bel orqasida. Bajarilishi: yarim chokkalab otirish; dastlabki holatga qaytish. 5-majmua (Partada yonida tik turgan holda bajariladigan mashqlar) 1-mashq. Dastlabki holat; oyoqlar yelka kengligida, qollar yelkaga qoyilgan. Bajarilishi: oyoq uchida kotarilish, tirsaklarni yon tomonla- riga kotarish, dastlabki holatga qaytish. 2-mashq. Dastlabki holat; qollar orqaga qoyilgan. Bajarilishi: oyoq uchlarida chokkalab otirish, dastlabki holatga qaytish. 3-mashq. Dastlabki holat; qollar yelkaga qoyilgan. Bajarilishi: chapga engashish; dastlabki holatga qaytish; ongga engashish; dastlabki holatga qaytish. 6-majmua 1-mashq. Dastlabki holat; togri va tik turish. Bajarilishi: barmoqlarni tugish va yozilgan holida sekin-asta qollarni yuqoriga kotarish, dastlabki holatga qaytish. 2-mashq. Dastlabki holat; qollar bosh orqasiga qoyilgan. Bajarilishi: ong oyoqni orqaga qoyish; dastlabki holatga qaytish. Shu mashqni chap oyoqda takrorlash. 3-mashq. Dastlabki holat; qollar belga qoyilgan. Bajarilishi: tizzadan bukilgan ong oyoqni oldinga kotarish, dastlabki holatga qaytish; shu mashqni chap oyoq bilan bajarishni takrorlash. 231 II sinf 1-majmua (Partada otirgan holda bajariladigan mashqlar) 1-mashq. Dastlabki holat: qollar bosh orqasida, barmoqlar birlashtirilgan. Bajarilishi: qollarni yuqoriga kotarish va egilib qollarga qarash; dastlabki holatga qaytish. 2-mashq. Dastlabki holat: qollar belga qoyilgan. Bajarilishi: orindan turib, partadan chiqish; dastlabki holatga qaytish. 3-mashq. Dastlabki holat: qollar bilan orqa orindiq ushlanib turiladi. Bajarilishi: oyoqni oldinga uzatish; dastlabki holatga qaytish. 2-majmua (Partada otirgan holda bajariladigan mashqlar) 1-mashq. Dastlabki holat: qollar parta ustida. Bajarilishi: barmoqlarni musht qilish, barmoqlarni yozib, qollarni yuqoriga kotarish; dastlabki holatga qaytish. 2-mashq. Dastlabki holat: qollar yelkaga qoyilgan. Bajarilishi: ong tomonga egilib, chap qolni yuqoriga uzatish; dastlabki holatga qaytish; shu mashqni chap tomonga egilib ong qolni kotarish bilan bajarish; dastlabki holatga qaytish. 3-mashq. Dastlabki holat: qollar yelkaga qoyilgan. Bajarilishi: bosh ustida chapak chalish; dastlabki holatga qaytish. 3-majmua (Partada orqasida turgan holda) 1-mashq. Dastlabki holat: oyoqlar yelka kengligida qoyilgan, qollar kokrak oldida. Bajarilishi: oyoq uchida kotarilib, tirsaklar orqa tomonga uzatiladi; dastlabki holatga qaytish. 2-mashq. Dastlabki holat: qollar bosh orqasida. Bajarilishi: ong oyoqni orqa tomonga qoyib, qollar yuqori yon tomonga uzatiladi; dastlabki holatga qaytish. 3-mashq. Dastlabki holat: qollar belga qoyilgan. Bajarilishi: ong tomonga burilish; dastlabki holatga qaytish, chap tomonga burilish; dastlabki holatga qaytish. 232 4-majmua (Partada orqasida turib) 1-mashq. Dastlabki holat: oyoqlar yelka kengligida ochilib qollar yelkaga qoyilgan. Bajarilishi: oyoqlar uchida kotarilib, qollarni yuqoriga uzatish; dastlabki holatga qaytish. 2-mashq. Dastlabki holat; qollar belga qoyilgan. Bajarilishi: old tomonga engashib, qollarni polga tegizishga harakat qilish; dastlabki holatga qaytish. 3-mashq. Dastlabki holat: qollar bel orqasida. Bajarilishi: chap oyoqni yon tomonga oyoq uchida qoyib, ong tomonga engashib, ong qolni yuqoriga kotarish; dastlabki holatga qaytish. Shu mashqni boshqa tomonga, chap qolni yuqoriga kotarib bajarish. 5-majmua (Partada yonida turib) 1-mashq. Dastlabki holat: oyoqlar yelka kengligida qoyilgan, qollar yelkada. Bajarilishi: oyoq uchida kotarilish, qollarni yuqoriga kota- rish; dastlabki holatga qaytish. 2-mashq. Dastlabki holat: qollar belga tekkizilmay orqada. Bajarilishi: oyoq uchida turib, chokkalab otirish, qollarni oldinga uzatish; dastlabki holatga qaytish. 3-mashq. Dastlabki holat; qollar orqada. Bajarilishi: chap oyoqni yon tomonga qoyib, chap tomonga engashish, ong qolni orqaga uzatish, yuqoriga kotarish va dast- labki holatga qaytish. 6-majmua 1-mashq. Dastlabki holat: Qollar kafti pastga qaratilib, kokrak oldida tutiladi. Bajarilishi: oyoq uchida turib, tirsaklarni prujinasimon orqaga burish; dastlabki holatga qaytish. 2-mashq. Dastlabki holat: qollar belda. Bajarilishi: qollarni polga yetkazishga harakat qilib, oldinga engashish, dastlabki holatga qaytish. 3-mashq. Dastlabki holat: togri va tik turish. 233 Bajarilishi: chokkalab otirish, qollarni oldinga uzatish; dast- labki holatga qaytish. III sinf 1-majmua (Partada otirgan holatda bajariladigan mashqlar) 1-mashq. Dastlabki holat: qollar bosh orqasida. Bajarilishi: qollarni yuqoriga kotarib chozilish yoki torti- lish; dastlabki holatga qaytish. 2-mashq. Dastlabki holat: qollar yelkaga qoyilgan. Bajarilishi: boshni ong tomonga burib, tirsaklarni yon to- monga uzatish; dastlabki holatga qaytish. Shu mashqni chap to- monga burilib bajarish. 3-mashq. Dastlabki holat: kaftlar yuqoriga qaratilib, qollar oldinga uzatilgan. Bajarilishi: barmoqlarni musht qilib, qollarni tirsaklardan bukish; dastlabki holatga qaytish. 2-majmua (Partada otirgan holda bajariladigan mashqlar) 1-mashq. Dastlabki holat: qollar tirsakdan bukilib, parta us- tiga qoyilgan. Bajarilishi: qollarni yozmasdan boshning orqasiga otkazish; dastlabki holatga qaytish. 2-mashq. Dastlabki holat: qollar belga qoyilgan. Bajarilishi: gavdani ongga, oldinga, chapga egish va dastlabki holatga qaytish; shu mashqni chap tomonga bajarish. 3-mashq. Dastlabki holat: qollar belga qoyilgan. Bajarilishi: oyoqlarni tizzadan togrilab, qollar oldinga uzatiladi; dastlabki holatga qaytish. 3-majmua (Parta orqasida turib) 1-mashq. Dastlabki holat: togri va tik turish. Bajarilishi: asta-sekin oyoq uchlarida kotarilib, qollarni yuqoriga uzatish, egilish; dastlabki holatga qaytish. 2-mashq. Dastlabki holat: qollar bosh orqasiga qoyilgan. Bajarilishi: chokkalab otirib, kaftni tizzaga qoyish; dastlabki holatga qaytish. 234 3-mashq. Dastlabki holat: qollar yelkaga qoyilgan. Bajarilishi: gavdani chap tomonga burib, qollarni yon tomonga uzatish; dastlabki holatga qaytish. Shu mashqni ong tomonga burilib bajarish. 4-majmua 1-mashq. Dastlabki holat: qollar belga qoyilgan. Bajarilishi: orqaga bukilgan holda engashish; dastlabki holatga qaytish. 2-mashq. Dastlabki holat: qollar yelkaga qoyilgan. Bajarilishi: chokkalab otirib, qollarni oldinga uzatish; dastlabki holatga qaytish. 3-mashq. Dastlabki holat: qollar belga qoyilgan. Bajarilishi: oldinga bukilgan holda engashish; dastlabki holatga qaytish. 5-majmua (Parta yonida turib) 1-mashq. Dastlabki holat: qollarni oldinga uzatib, choqqayib otirish. Bajarilishi: turib qollarni yon tomondan yuqoriga kotargan holda ong oyoqni orqaga tashlab, oyoq uchida turish, kerishish va dastlabki holatga qaytish. Shu mashqni chap oyoqda baja- rish. 2-mashq. Dastlabki holat: qollar belda. Bajarilishi: gavdani ong tomonga aylantirib harakat qilish; shu mashqni chap tomonga bajarish. 3-mashq. Dastlabki holat: qollar orqada. Bajarilishi: boshni oldinga engashtirish; dastlabki holatga qaytish. Orqaga engashtirish; dastlabki holatga qaytish. Ong to- monga engashish; dastlabki holatga qaytish. Chap tomonga en- gashtirish; dastlabki holatga qaytish. Boshni chap tomonga burish; dastlabki holatga qaytish. Boshni ong tomonga burish; dastlabki holatga qaytish. 6-majmua 1-mashq. Dastlabki holat: qollar belda. Bajarilishi: Tirsaklar va bosh oldinga engashtirilgan. Boshni kotarib, qollarni yon tomonga uzatish, kerishish, dastlabki holatga qaytish. 235 2-mashq. Dastlabki holat: qollar belda. Bajarilishi: oyoq uchida kotarilib, qollarni bosh orqasiga qoyish; dastlabki holatga qaytish. 3-mashq. Dastlabki holat: qollar orqasida chatishtirilgan. Bajarilishi: chokkalab otirish; dastlabki holatga qaytish. IV-sinf 1-majmua (Partada otirgan holda) 1-mashq. Dastlabki holat: qollar yelkada. Bajarilishi: qollarni orqaga kotarish, oldinga engashish, yuqoriga qarash; dastlabki holatga qaytish. 2-mashq. Dastlabki holat: qollar bosh orqasida. Bajarilishi: ongga burilish, ong qolni ong tomonga chozish; dastlabki holatga qaytish; Shu mashqni chap qol bilan chap tomonga burilib bajarish. 3-mashq. Dastlabki holat: qollar yelkada. Bajarilishi: ongga engashish, tirsaklarni yon tomonga kota- rish; dastlabki holatga qaytish; shu mashqni chap tomonga bajarish. 4-mashq. Dastlabki holat: qollarni orindiqqa tirab otirish. Bajarilishi: Oyoqlarni oldinga chozish; dastlabki holatga qay- tish. 2-majmua (Parta orqasida turib) 1-mashq. Dastlabki holat: qollar belda. Bajarilishi: Orqaga bukilgan holda engashish; dastlabki holatga qaytish. 2-mashq. Qollar yelkada. Bajarilishi: parta orindigiga otirish, qollarni oldinga uza- tish; dastlabki holatga qaytish. 3-mashq. Dastlabki holat: qollar belda. Bajarilishi: Oldinga engashish, dastlabki holatga qaytish. 3-majmua (Parta yonida turib) 1-mashq. Dastlabki holat: togri va tik turish. 236 Bajarilishi: dastlab qollarni yuqoriga kotarib oldinga egilish, rostlanib, ong oyoqni orqaga qoygan holda engashish; dastlabki holatga qaytish. Shu mashqni chap oyoqni qoyib bajarish. 2-mashq. Dastlabki holat: qollar yelkada. Bajarilishi: oldinga engashish bilan barobar qollarni yuqori- ga kotarish; dastlabki holatga qaytish. 3-mashq. Dastlabki holat: qollar belda. Bajarilishi: tizzadan bukilgan ong oyoqni yuqoriga kotarish va kerishish. Dastlabki holatga qaytish, chap oyoq bilan ham shuning ozini bajarish. 4-mashq. Dastlabki holat: qollar bosh orqasida. Bajarilishi: chokkalab otirish, qollarni oldinga uzatish va dastlabki holatga qaytish. III sinflar uchun 1-majmua 1-mashq. Dastlabki holat: qollar belga qoyilgan holda kokrak bilan partaga yotiladi. Bajarilishi: qadni rostlab, tirsaklarni orqaga burish. 2-mashq. Dastlabki holat: tirsaklar gavdaga siqilgan, qollar musht qilingan holda partaning chetiga qoyiladi. Bajarilishi: barmoqlar tez ochilib, sekin musht holiga keltiri- ladi. 3-mashq. Dastlabki holat: qollar partaning orindigiga qoyi- ladi. Bajarilishi: orqaga egilib, dastlabki holatga qaytiladi. 2-majmua 1-mashq. Dastlabki holat: barmoqlar yoyilgan holda qol bosh orqasiga qoyiladi. Bajarilishi: qollar yuqoriga kotarilib, dastlabki holatga qay- tiladi. 2-mashq. Dastlabki holat: qollar orindiqning suyanchigi yoniga qoyiladi. Bajarilishi: qollarni polga tekkizishga harakat qilib, oldinga engashish; dastlabki holatga qaytish. 3-mashq. Dastlabki holat: qollar belga qoyiladi. 237 Bajarilishi: orindan turib, qollarni oldinga chozish, dast- labki holatga qaytish. 3-majmua 1-mashq. Dastlabki holat: qollar oldinga chozilib parta ustiga qoyiladi. Bajarilishi: qollarni yuqoriga kotarib chozish; dastlabki holatga qaytish. 2-mashq. Dastlabki holat: otirib, qollar mushtum qilingan holda parta chetiga qoyiladi. Bajarilishi: oldinga engashib barmoqlarni partaning narigi qirrasiga tekkizish. 3-mashq. Dastlabki holat: qollarning tirsaklari oldinga qara- gan holda bosh orqasiga qoyiladi. Bajarilishi: tirsaklarni yon tomonlarga ochib egish; dastlabki holatga qaytish. 4-majmua 1-mashq. Dastlabki holat: qollarning bosh barmoqlari oldinga qaratilgan holda belga qoyiladi. Bajarilishi: bukilgan holda orqaga engashish; dastlabki holatga qaytish. 2-mashq. Dastlabki holat: qollar belga qoyiladi. Bajarilishi: gavdani ongga burib, ong qolni yon tomonga chozish va orqada turgan partaga yetkazish; dastlabki holatga qaytish; shu mashqni boshqa tomonda chap qol bilan bajarish. 3-mashq. Dastlabki holat: qollar yelkaga qoyiladi. Bajarilishi: tirsaklarni old tomondan bir-biriga yaqinlashtirish; dastlabki holatga qaytish; aksincha, tirsaklarni orqadan yaqinlash- tirish; dastlabki holatga qaytish. 5-majmua 1-mashq. Dastlabki holat: parta orqasida turib, ortogiga orqa ogirib, qollar belga qoyiladi. Bajarilishi: bukilgan holda engashish, ong oyoqni orqaga tash- lash; dastlabki holatga qaytish; shu mashqni chap oyoqni orqaga tashlagan holda bajarish. 2-mashq. Dastlabki holat: oyoqlar yelka kengligida, qollar bosh orqasiga qoyiladi. 238 Bajarilishi: gavdani chap va ong tomonga burish. 3-mashq. Dastlabki holat: qollar qovushtirilgan holda orqa- ga qoyiladi. Bajarilishi: chokkalab otirish va yana dastlabki holatga qaytish. 4-mashq. Dastlabki holat: togri va tik turiladi. Bajarilishi: turgan yerda yurish. 6-majmua 1-mashq. Dastlabki holat: oyoqlar yelka kengligida, qollar yelkada. Bajarilishi: oyoqlar uchida turib, tirsaklar yon tomonga kota- riladi va dastlabki holatga qaytiladi. 2-mashq. Dastlabki holat: qollar orqada boladi. Bajarilishi: oyoqlar uchida choqqayib otirib turiladi. 3-mashq. Dastlabki holat: qollar orqada. Bajarilishi: chapga engashib, ong qol yuqoriga kotariladi va dastlabki holatga qaytiladi. Shu mashq ong tomonga bajariladi. 4-mashq. Dastlabki holat: tikka turiladi. Bajarilishi: qollar yelkaga qoyiladi va orqaga; dastlabki holatga qaytiladi. Qollar yuqoriga kotarilib, yon tomonga tushiriladi va egilib turib dastlabki holatga qaytiladi. IIIIV sinflar uchun 1-majmua 1-mashq. Dastlabki holat: qollar yelkada. Bajarilishi: qollar yuqoriga kotariladi, engashib turib yuqoriga qaraladi va dastlabki holatga qaytiladi. 2-mashq. Dastlabki holat: qollar bosh orqasida. Bajarilishi: dam ongga, dam chapga burilib, dastlabki holat- ga qaytiladi. 3-mashq. Dastlabki holat: qollar yelkada. Bajarilishi: ong tomonga engashib, tirsaklar yon tomonga kotariladi va dastlabki holatga qaytiladi. Shu mashq chap to- monga bajariladi. 239 2-majmua 1-mashq. Dastlabki holat: qollar belga qoyilib tikka turila- di. Bajarilishi: bir gal oldinga, bir gal orqaga bukilib engashiladi va dastlabki holatga qaytiladi. 2-mashq. Dastlabki holat: qollar yelkaga qoyiladi. Bajarilishi: partaga otirib, qollar oldinga choziladi va dast- labki holatga qaytiladi. 3-mashq. Dastlabki holat: qollar belga qoyiladi. Bajarilishi: chap tomonga engashiladi va dastlabki holatga qay- tiladi. Shu mashq ong tomonga bajariladi. 4-mashq. Dastlabki holat: togri va tik turiladi. Bajarilishi: ong qol oldinga choziladi va yuqoriga kotari- ladi, shu tartibda qol tushiriladi. 3-majmua 1-mashq. Dastlabki holat: qollar belda, bosh oldinga engash- tirilgan holatda turadi. Bajarilishi: tirsaklar old va orqa tomonlarga buriladi, bosh kotariladi va dastlabki holatga qaytiladi. 2-mashq. Dastlabki holat: qollar belda. Bajarilishi: oyoqlar uchida kotarilib, dastlabki holatga qay- tiladi va oldinga bukilgan holda engashib dastlabki holatga qay- tiladi. 3-mashq. Dastlabki holat: qollar orqada turadi. Bajarilishi: yarim chokkalab otirib, turiladi. Demak, kuni uzaytirilgan guruh va maktab-internatlarda xilma-xil mashqlar majmualari otkazilishi bilan birga bolalarni jismoniy kamoloti muntazam tekshirilib turilishi ham kerak. Tekshirish esa maktab shifokor xodimlari tomonidan otkaziladi. Maktabda sanitariya-gigiyena ishlarini nazorat qilish, sanitariya faollarini tayyorlash va ular yordamida oquvchilar bilan sogliqni saqlash sohasida ishlar olib borish, dori-darmon qutilaridan togri foydalanishga orgatish shifokorning asosiy ishidir. Bu ishlarni tizimli va muvaffaqiyatli olib borish uchun kuni uzaytirilgan maktablarga alohida bir shifokor shtati berilishi lozim. 240 Xullas, bu maktablarda badantarbiya va sport ishlarini togri tashkil etishga alohida etibor berish kerak. Bu, oz navbatida, bolalarning sogligini mustahkamlash, ish qobiliyatini oshirish va umrini uzaytirish uchun yaxshi vosita bolib xizmat qiladi. Oyinlar Maktab-internat, kuni uzaytirilgan guruhlarda tarbiyalanuv- chi bolalar hayotida oyinlar katta orin tutadi. Oyin tarbiya- ning eng muhim vositalaridan biridir. Oyin bola uchun ovu- tish, xursandchilik, rohatlanish, hordiq chiqarish vositasi bolib qolmay, balki uning qaddi-qomatini kamolga yetkazuvchi omil ham hisoblanadi. Albatta, oyin vositasida tarbiyalash bolaning turli yosh davrlarida turlicha sifatga, xususiyatga ega boladi. Bunga Abu Ali ibn Sinoning yoshlik yillari faoliyati yaqqol misol bola oladi. Ibn Sino 12 yoshlaridayoq har tomonlama bilimdon bolib yetishgan va har xil fanlardan ozi mashgulot olib borgan. Ozidan katta yoshdagi bolalar kelib, undan talim olganlar, u tushlikkacha bolalarni oqitgan, mashgulotlardan keyin oz talabalari bilan har xil oyinlarda qatnashgan. Bazi bir odamlarga Ibn Sinoning bunday xatti-harakati yoqmay, ular: Sen bilimdon va aqlli, ozing bolalarga har xil fanlardan bilim berasan-u, yana ular bilan hovlida qoshilib oynaysan, deb tanbeh berganlarida, Ibn Sino bunday javob bergan: Inson hayotining har bir davri ozining gozalligiga ega. Bolalikning xususiyati esa oyin. 1 Demak, bolalarning doimiy hamrohi oyindir. Oyinlar bola uchun ham dunyoni bilish, ham mehnat faoliyati, ham mana- viy his-tuygular va odatlarning tarkib topishi, ham harakat qilish talabini qondirish, ham bolalar bilan muomala qilish usulidir. Atoqli pedagog A. S. Makarenkoning bolalar oyiniga alohida etibor berib takidlashicha, bolalar hamma vaqt, hatto jiddiy ish bilan shugullanganda ham oynamogi kerak. Bazi oyinlar bolada jamoatchilik, dostlashish, gamxorlik kabi fazilatlarni tarkib toptirsa, boshqalari vatanparvarlik, insonparvarlik, turli tipdagi muomala madaniyati kabi munosabatlarni tarbiyalaydi. 1 Kayum Nosiriy. Ab galisino, Tatar davlat nashriyoti, 1952, 56-betlar. 241 Oyin bolalar yoshiga mos bolsa, u dangasani mehnatsevar, tirishqoq, prinsipial bolishga, bolalar jamoasini uyushtirishga, bazi uyatchan va indamas bolalarni faol faoliyatga olib kirishga yordam beradi, intizom saqlashga, boshqalarning xatti-harakat- larini togri baholashga orgatadi. Oyin bolalar uchun oz kuchini sinab korishga imkoniyat yaratadi. Oyin jarayonida esa, tarbiyachi oz tarbiyalanuvchila- rini yanada yaxshiroq organadi, xarakterini, qiziqishlarini, tash- kilotchilik qobiliyatini, ijodiy imkoniyatlarini bilish orqali ular- ning har biriga togri pedagogik tasir qilish yollarini belgilay- di. Shuningdek, oyin tarbiyachiga bolalar bilan tez til topishib ketishga yaqindan yordam beradi. Bu esa tarbiya jarayonida katta ahamiyat kasb etadi. Bolalar faoliyatida har xil oyinlar mavjuddir: harakatli, rasmli, oxshatish, musiqali, didaktik va boshqalar. Ammo bular orasi- da muhim orinni harakatli oyinlar egallaydi. Alohida otkazil- gan tajribalar shuni korsatdiki, bolalar vaqtining 80 foizini otirish holatida otkazishadi, bu esa ularning sogligiga salbiy tasir etadi. Harakatli oyinlar bolalar uchun «kam harakat» kasal- ligi gipodinamiyaga qarshi eng yaxshi davodir. III sinfda otkaziladigan jismoniy mashqlarning kop qismi harakatli oyin- larga ajratiladi. Oyinlar asosan sujetli bolib, oddiy, erkin harakatlarning turli xilligi bilan ajralib turadi, oquvchilarning oyin jarayonidagi harakatlari qisqa muddatli hordiq chiqarish- lar bilan almashinib turadi. IIIIV sinf oquvchilari bilan otkaziladigan harakatli oyinlar uzoqroq davom etadi. Oyin qoidalari ancha murakkablashadi. Bu yoshdagi bolalar jamoalarga bolinib oynaladigan oyinlarga koproq qiziqadilar. Kuni uzaytirilgan guruh va maktab-internatlarga oquvchilar- ning maktabdagi va maktabdan tashqari hayoti qiziqarli, mazmunli otishiga erishish uchun ularning yosh xususiyatlarini hisobga olib, harakatli va didaktik oyinlar tashkil etish zarur. Didaktik oyinlar talimiy xarakterga ega bolib, oquvchilar- ni darslarda olgan bilimlarini mustahkamlashga yordam beradi, mustaqil dars tayyorlashni osonlashtiradi. Har xil didaktik oyinlardan samarali foydalanish ularda mus- taqillikni ostirishning muhim omili hisoblanadi. Didaktik oyin aqliy jarayonlarni faollashtiradi, bolalarni (oyin qoidasi shartla- 16 K. Hoshimov 242 rini yaxshi tushunib olish uchun) tarbiyachining gaplariga astoydil quloq solishga odatlantiradi. Shuningdek, ularni oz diqqatlarini bir joyga toplash, taqqoslash, umumlashtirish, xulosa chiqarish, qiyinchiliklarni yengishga, fikr yuritishga va tashabbuskorlikka orgatadi. Bola uchun «Oyin voqelik, deb yozgan edi K. D. Ushins- kiy, binobarin uning tevarak-atrofidagi voqelikdir. U, xususan, bolaga tushunarli bolgani uchun qiziqdir. Oyin bolaga shuning uchun tushunarliki, unda qisman bolaning ozi yaratgan narsa bor» 1 . Haqiqatan ham harakatli oyinlarning, ham didaktik oyinlarning bola hayotida, ularga talim va tarbiya berishda ahamiyati beqiyosdir. Kichik yoshdagi oquvchilar oyinga qiziqishga moyil boladilar. Oquvchilar har kuni har xil oyinlar tashkil etilishini va vaqti-vaqti bilan ularni yangilab turishni xohlaydilar. Bolalarning qiziqishiga qarab: yugurish oyinlarini; turgan joydan hamda yugurib kelib balandlikka va uzun- likka sakraladigan oyinlarni; uzoqqa va moljalga uloqtirish oyinlarini; kuzatuvchanlikni, etiborni, zamon va makonda oz ornini topa bilishni belgilovchi oyinlarni; musiqa jorligida otkaziladigan va otkazilishi mumkin bolgan oyinlarni; unutilib ketgan milliy oyinlarni uyushtirish mumkin. V. A. Suxomlinskiy kun tartibi togrisida fikr yuritib, faqat darsda vaqtni emas, balki kuni uzaytirilgan guruhda ham bolalar tarbiyaviy hayotning buzilishi kishini nihoyatda achintiradi de- ganidek, shunday hollar ham uchraydiki, bolalar 56 soat darsdan keyin yana 45 soat maktabda qolib, tabiat qoynida oynash va dam olish orniga kitoblar bilan shugullanadilar. Sinf xonalarida doimiy bolishlari ularning vaqtni zerikarli otkazish- lariga olib keladi. Tashkil qilingan oyinlar esa faqat bolalarning vaqtini bekor otkazmaslik uchungina emas, balki talim- tarbiyaviy maqsadlar uchun xizmat qilsin. Oyinlarni tashkil qilishda rollarni togri taqsimlash, faol va passiv, bosh va ikkinchi darajali rollarni ijro etishga aynan mos 1 Óøèíñêèé Ê. Ä. Ñîáð. ñî÷., T. 2. Ì., 1948. 182-áåò. 243 oquvchilarni tanlash muhim ahamiyatga ega bolib, oyinlarni qiziqarli otkazish maqsadga erishishning zarur shartidir. Maktab-internat va kuni uzaytirilgan guruh tarbiyachisi bo- lalarga koplab oyinlar orgatishda, oyinlarga muhabbat uygo- tishda, oyinni ularning kundalik hamrohiga aylantirishda cheksiz imkoniyatlarga ega. Oyinlarni bilish esa har bir tarbiyachi uchun zarurdir. Seminar, metodik birlashma yigilishlarida ular yangi- yangi oyinlar organishlari va ular togrisida mulohaza yuritish- lari kerak. Masalan, seminar yoki metod birlashmalarda ular quyidagi seminar mavzularni ishlab chiqishlari mumkin: topish- moqlar, rebuslar, harakatli oyinlar (guruh bilan, jamoalar ortasida, yakkama-yakka bellashuvlar, top bilan oyinlar, argim- choq), arqoncha (oyin), fokuslar, hazillar va boshqalar. Har kim oziga yoqqan mavzuni olib, qunt bilan ishlab chiqadi va kerakli amaliy materiallarni hamkasblariga taklif qiladi. Bunday semi- narlarga badantarbiya, ashula va musiqadan dars beruvchi oqituv- chilarni taklif etish shart. Imkoniyat bor joylarda, tuman metodika kabineti yoki bolalar uyi qoshida oyinlar boyicha alohida kurslar tashkil qilish lozim. Bolalar bilan oyinlar tashkil qilishda tarbiyachilar tarbiyala- nuvchilar faolini ozlariga yordamchi qilib olishlari, maktabda «Bolalar bosh vaqtini quvnoq otkazish tashkilotchilari» toga- ragini tuzib, unga rahbarlik qilishni «Kamolot» YIH azosi bolgan yuqori sinf oquvchisiga topshirish, shuningdek, oquvchilarni, «Kamolot» YIH azolarini, ota-onalarni taklif qilish mumkin. Maktab yoshidagi bolalar hayotida oyin bolalar hayotini jon- lantiradi va ular hayotiga xilma-xillik kiritadi. Oyinlar bolalar- ning biror faoliyatiga boglab uyushtirilsa, yanada koproq samara beradi. Maktab-internat, kuni uzaytirilgan sinf va guruhlarda bola- larning aqliy, jismoniy jihatdan osishiga yordam beradigan oyin- lar, dastlab bolalarni zamon talabi ruhida tarbiyalash vazifalariga javob bermogi kerak. Shuningdek, bu oyinlar bolalarning zeh- nini, fantaziyasini ostiradi, ularni tetik va chaqqon qiladi, dostlik va ortoqlik, intizomlilik kabi ajoyib xislatlarni tarbiyalaydi. Oyinlarning bolalar tarbiyasiga ijobiy tasir etishiga erishish lozim. III sinflar bolalaridan tashkil topgan guruhlarda ozlari xohlagan oyinchoqlarini oynashga, harakatli oyinlarga, IIIIV sinflarda esa yakka-yakka holda va guruh bolib oynaladigan 244 hamda sujetli oyinlarga koproq etibor beriladi. Kichik yoshdagi bolalar oyinni kopincha ozlari oylab chiqaradilar. Tarbiyachilar shu xildagi oylab topiladigan oyinlarga rahbarlik qilishlari va bolalarni togri yolga solib yuborishlari lozim. Yuqori sinflarda (VVIII) koproq sport oyinlari hamda yakka-yakka holda va S bolib otkaziladigan musobaqalar katta orin tutadi. Turli rebuslar, viktorinalar, topishmoqlar va shu kabi oyinlar ham keng tarqalgandir. Har qanday oyinning qiziqarliligi va uning emotsional otishi kop jihatdan tarbiyachining tashkilotchiligiga, tayyorgarligiga va bu sohadagi malakasiga bogliqdir. Tarbiyachi oyinlarni malum maqsad asosiga qurmogi va reja asosida tizimli ravishda uyushtirmogi lozim. Kopchilik tarbiyachilar bolalar oyinlariga etiborsiz qaraydilar. Ular bolalarni toza havoga olib chiqib, ozlari kopincha bir-birlari bilan suhbatlashib otiradilar yoki boshqa ishlar bilan mashgul boladilar, bolalar bilan birga oynamaydilar. Natijada oquvchilar ozboshimchalik qiladilar, oyin qoidalariga rioya qilmay, oyinning oxirini janjal bilan tugatadilar. Kuni uzaytirilgan Shayxontohur tumanidagi 254-maktabda tarbiyachilar oquvchilarga qanday oyin orgatmasinlar, avvalo, osha oyinning tartib-qoidalari, shartlari va mazmuni hamda ahamiyatini tushuntirib beradilar, song esa uni boshlaydilar. Oyinda ozlari ham ishtirok etadilar. Ular oquvchilarga orgatiladigan oyinlarni choraklik tarbiyaviy ish rejalarida va kundalik ish rejasida ham aks ettirib, tizimli uyushtirib boradilar. Bu xilda oyin uyushtirib borgan tarbiyachilar talim-tarbiya ishlarida yaxshi natijalarni qolga kiritib, oquvchilarning zavq bilan oyinda faol qatnashishiga, miriqib dam olishi, ongli, intizomli bolib kamol topishiga erishmoqdalar. Namuna tariqasida quyida bir soat davomida harakatli oyin- larni qanday otkazish haqida toxtaymiz: I. Oyin. «Butilkasimon tayoqni olish» mavzusi. II. Oyinning maqsadi. Chaqqonlik va epchillikni mustah- kamlash hamda bolani har tomonlama chiniqtirish. III. Oyinga tayyorgarlik. Oquvchilarning oyinga tayyorgar- ligini kozdan kechirib, unda qatnashuvchi oquvchilarni aniq- lash va otgan oyinni takrorlash. 245 Tarbiyachi: Bolalar, biz otgan safar qanday oyin oyna- ganmiz? Oquvchilar: «Ikkinchisi ortiqcha» oyinini oynaganmiz. Tarbiyachi: Qani kim aytadi, bu oyin qanday oyin edi? Oquvchilarning kopchiligi javob berish uchun qol kotara- di. Tarbiyachi biror oquvchining aytib berishiga ruxsat etadi. Oquvchi oyin qoidasini aytib beradi. Oyin quyidagicha oynaladi: oynovchilar doira bolib tura- dilar. Doiradan tashqarida ikkita oyin boshlovchi qoladi. Ulardan biri quvlovchi, ikkinchisi esa qochuvchi boladi. Quvlovchi biror ortogining oldiga turib olsa, orqada turgan bola qochishi kerak. Agar quvlovchi qochib ketayotganni ushlab olsa, ushlagan quvlovchi boladi. Shu bilan otgan oyin mustahkamlanadi, shundan song tarbiyachi oyin jarayonida kimlarning qoidaga rioya qilgani yoki qilmagani va kamchiligi haqida gapirib mavzuni yakunlaydi. Yangi oyin. «Butilkasimon tayoqni olish» oyini. Oyinning qanday oynash kerakligini oquvchilarga tushuntirib berish. Oyin quyidagicha oynaladi: Ikkita doira chiziladi. Birinchi doira ichiga 20 ta butilkasimon tayoq yoki boshqa narsa terib qoyiladi. Ikkinchi doira boylab oquvchilar yuradilar. Doira atrofidagi oynovchilar 21 kishi bolishi kerak. Oqituvchi signal berishi bilan oynovchilar yurishdan toxtab, har biri oziga bittadan butilkasimon tayoqni oladi. Tayoq yetmay qolgan oquvchi esa oyindan chiqariladi. Oyin yana takrorlanadi. Birinchi doira ichiga 19 ta tayoq terib qoyiladi. Ikkinchi doira boylab 20 ta oynovchi yuradi. Oqituvchining signali bilan oynovchilar butilkasimon tayoqni oladilar. Butilkasimon tayoq yetmay qolgan oynovchi yana oyindan chiqariladi. Oyin shu yosinda davom etadi. Eng oxirida doira ichida bir butilkasimon tayoq, doira boylab esa ikki oynovchi yuradi. Oynovchilardan qaysi biri butilkasimon tayoqni olsa, osha oynovchi oyinda yutadi. Oyin tugagach, 12 oquvchidan oyinni qanday oynash kerakligini sorab, oyinga yakun yasaladi. Bundan tashqari ikkinchi usulda tarbiyachi oyinni rejalashtirishda otiladigan oyinning tasviri va qoidalarini qisqacha korsatishi zarur. Bu oyinni tizimlashtirishda oqituvchining roli kattadir. Namuna sifatida harakatli oyinlardan «Himoyachi», «Qidi- ruvchilar» oyinlarining mazmuni va qoidasini bayon etamiz: 246 1. «Himoyachi» oyini. Oyinga tayyorlanish. Tarbiyachi, eng avvalo, bolalarni ikki guruhga boladi. Bir oyinboshi tayinlanadi. Maydonga yoki zal ortasiga diametri 34 metrli doira chiziladi, uning markaziga bironta buyum (masalan, top) qoyiladi. Oyin tasviri. Bolalar maydon yoki zalning ikki chetida tu- radilar. Tarbiyachining signali boyicha bolalar doira markazida turgan buyumni olib qochishga intiladilar. Shu paytda oyinboshi buyumni olib qochib ketayotgan bolani (doira ichida) ushlab olishi kerak. Ushlangan bola oyinboshi, yani «Himoyachi» bolib qoladi. Buyumni bir-biriga uzatish mumkin emas; olgan kishi ozi olib qochib, oz joyiga kelib turishi kerak. Buyumni oldirib yuborgan bolani oyinga tushirish, ashula ayttirish kabi jarima beriladi. Kam jarima olgan guruh golib chiqqan hisoblanadi. Oyin qoidalari: 1) oyinboshi faqat doiraning ichida yurishi kerak. 2) «Asir»ga olingan oynovchi oyinga tushish, ashula aytish kabi shartlarni bajarishi lozim. Bolalarning charchagani sezilishi bilanoq oyinni toxtatish kerak. 2. «Qidiruvchilar» oyiniga tayyorlanish. Oyin hovlida yoki maydonchada otkaziladi. Bolalar ikki guruhga bolinadi. Ikki bola kapitan qilib tayinlanadi. Guruhlarga istalgan nom qoyilishi mumkin. Qaysi guruh yashirinishi, qaysi guruh hujum qilishi chek tashlash orqali aniqlanadi. Yashirinishi zarur bolgan guruh yashirinadi. Signal berilgach, ular yashiringan joylaridan asta-sekin, bildirmay otib ketishlari kerak va ilgaridan belgilangan joyga borib yigilishlari lozim. Agarda oyinchilardan birortasi qolga tushib qolsa, osha guruh yutqizgan hisoblanadi va guruhlar orin almashadilar. Oyin shu tarzda davom ettiriladi. Guruhlarning biri yashirinsa, ikkinchisi hujum qiladi. 3. «Bolaning nomini ayt» oyini. Oyinning maqsadi. Oquv- chilarning hayvon bolalari qanday nom bilan atalisi haqidagi tushunchalarini mustahkamlash. Oyinning qoidasi. Oldindan oquvchilarga hayvon bolalari qanday nom bilan atalishi tushuntirilgan bolishi kerak. Masalan, sigirning bolasi buzoq, otning bolasi toychoq, qoyning bolasi qozi singari. Keyin oquvchilar doira bolib turadilar. Ortada tarbiyachi yoki oquvchilardan biri turadi. Ortada turgan oz ixtiyori bilan bolalardan biriga koptok otadi. Koptok otayotganda biror hayvon bolasining nomini aytadi. 247 Oyinning sharti. Oldindan tanish bolgan hayvon nomlari- gina aytiladi. Oyinning natijasi. Oyin davomida hayvon bolasining nomlarini tez va togri aytgan bolalar ragbatlantiriladi. 4. «Qoch bolam, kalxat keldi» oyini. Oyinning maqsadi. Bolalarning eshitish, korish qobiliyatlarini rivojlantirish. Oyinning qoidasi. Maydoncha yoki sport zalining ikki to- moniga ikkita doira chiziladi. Oyinchilardan biri kalxat qilib tayinlanadi va u, doiraning birida turadi. Oynovchilar joja boladilar. Jojalar ona tovuq ketidan har biri oz oldida turgan oyinchining belidan ushlagan holda zanjir bolib turadilar. Oyin rahbari signal berishi bilan kalxat jojalarga hujum qila boshlaydi. Ona tovuq kalxatning yolini tosib, unga bitta ham joja bermaslikka tirishadi. Kalxat esa har xil harakatlar bilan ona tovuq va jojalarni aldab, zanjir bolib turgan jojalarning orqasida turganini tutib, oz uyasiga doiraga olib ketishga harakat qiladi. U tutilgan jojani oz doirasiga olib borib qoyib, yana hujum qilishga otadi. Oyinning shartlari. Ona tovuq har gal kalxat hujumga otga- nida jojalariga: «Ehtiyot bolinglar, bolalarim, kalxat turadigan doira ichidagina tutish mumkin. Kalxat jojalar turadigan doira ichiga kirmasligi kerak. Kalxat qoliga tushgan joja tezda jojalar doirasidan chiqishi va «asir» bolib jonashi lozim. Oyinning natijalari. Bolalar oyinni oynash bilan tezkor, chaqqon va chidamli, serharakat boladilar. Yuqorida keltirilgan oyinlar bolalarda hushyorlik, ziyraklik- ni oshiradi, epchillik va harakatchanlikni ostiradi, ularni ahillikka orgatadi. Kuni uzaytirilgan guruhlar va maktab-internatlarda olib boriladigan barcha oyin va mashgulotlar talim-tarbiya ishlarini yaxshilash bilan birgalikda, bolalarning sogligini mustahkam- lashda ham muhim rol oynamogi lozim. Tajribalarimiz oquvchilarning jismoniy jihatdan chiniqishi- da yaxshi natijalarga erishish uchun quyidagi oyinlardan foydalanishning maqsadga muvofiqligini korsatdi. I, II, III sinf bolalari bilan «Karusel», «Ikki Yaxob», «Ayyor tulki», bekinmachoq, «Oq terakmi, kok terak?», «Oq suyak», «Arqondan sakrash», «Besh barmoq orzusi», «Mehmon-meh- mon», «Dongdan dongga sakrash», «Bori zovur ichida», «Ov- 248 chilar», «Ikkinchisi ortiqcha», «Mushuk bilan sichqon», «Qopqon yopildi», «Qidirib top», «Arqon tortish» kabi, IV sinfdan boshlab «Himoyachi», «Qidiruvchilar», «Joy almashish», «Eshitib top», «Yomgir», «Gozlar oqqushlar», «Top savatga», «Signalni eshit», «Topar bolsang topa qol, topolmasang, qoyaqol», «Kamalak topi», «Top markazda» kabi oyinlarni oynagan maqul. Bulardan tashqari kuni uzaytirilgan guruhlarda ishlaydigan oqituvchi-tarbiyachilar bolalar oyinlariga doir maxsus kitoblar- dan (masalan, K. Hoshimov, M. Normuhamedova, T. Usmonxojayev. «Kuni uzaytirilgan guruhlarda tarbiyaviy ish- larni tashkil qilish», L. N. Shexova, A. R. Imomxojayev. «Boshlangich sinflarda harakatli oyinlar», T. Usmonxojayev, F. Xojayev. «Harakatli oyinlar», R. Yoldosheva. «Ozbek xalq oyinlarining tarbiyaviy ahamiyati» va hokazolardan) oz guruh- laridagi oquvchilarning yoshiga mos oyinlaridan foydalanishla- ri mumkin. Maktab-internat, kuni uzaytirilgan guruhlarda yuqoridagi oyinlar koproq oynalib, bolalarning oyinga bolgan tabiiy ehtiyojlarini qondirish bilan birga oquvchilarda tez harakat qilish, chap berish, oyin qoidasiga rioya qilish, jamoada ahillik kabi yaxshi fazilatlarni singdiradi. Bunday jamoa oyinlari jarayonida bolalar tashkilotchilikka, qonun-qoidalarga rioya qilishga, hayotni bilishga organadilar. KUNI UZAYTIRILGAN SINF, GURUH, MAKTAB-INTERNATLARNING OILA HAMDA JAMOATCHILIK BILAN HAMKORLIGI Mustaqillikka erishganimizdan song respublikamiz rahbariyati boshchiligida jamiyatning moddiy-texnika bazasini yaratish, ijtimoiy munosabatlarni takomillashtirish va har tomonlama barkamol insonni shakllantirishdan iborat juda katta tarixiy vazi- falar amalga oshirilmoqda. Jamiyat bunyodkorlarini tarbiyalash va tayyorlash rivojlangan jamiyat qurishning zaruriy sharti hamdir. Yosh avlodni tarbiyalash eng qiyin, nozik, kop qirrali va masuliyatli ishdir. Bu ulkan vazifani muvaffaqiyatli amalga oshirishda, yosh avlodni davrimizning munosib kishilari qilib tarbiyalashda maktab, oila va keng jamoatchilikning, mahallaning 249 ozaro aloqasi, hamkorlikda olib boradigan ishlari, tadbirlari muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun ham hozirgi vaqtda maktab, oila va jamoatchilik hamkorligini yanada mustahkamlash muhim vazifalardan biridir. Xususan, yosh avlodni hayotga, amaliy faoliyatga tayyorlashda, ularda mehnat talimi va tarbiya- sini tarkib toptirishda, kasb tanlashlarida maktablarning oquv- moddiy bazasini boyitishda ota-onalar, jamoatchilikining, otaliq tashkilotlarining roli katta. Bu masala Vazirlar Kengashining «Umumiy talim maktablarining oquvchilarga talim-tarbiya berishni va ularni mehnatga tayyorlashni yanada takomillashti- rish togrisida», «Umumiy talim va hunar maktabini isloh qilishning asosiy yonalishlari» kabi qarorlarida ozining yorqin ifodasini topgan. Respublikamiz xalq maorifi tizimining yetakchi tamoyillaridan biri barcha tarbiyaviy muassasalarning hamkorligidir. Maktab, oila va jamoatchilik birgalikda ish olib borgandagina yosh avlodni tarbiyalashda muvaffaqiyatga erishish mumkin. Maktab, oila va jamoatchilik serhosil daraxtning ota mustahkam ildizlaridir. Mabodo shu ildizlardan birortasi zaif bolsa bu daraxtdan shirin va sharbatli meva kutish qiyin. Bu gapda togdek yuksak, dengiz- dek ulkan mano bor. Haqiqatan ham yoshlarni faqat ayrim shaxslargina tarbiyala- maydi, balki butun oila, butun maktab jamoasi, shuningdek, kocha, jamoat muassasalari, butun tevarak-atrofdagi sharoit, ijtimoy tuzum, turli voqea-hodisalar tarbiyalaydi. Ijtimoiy tarbiya tizimi va oila zamonamizning ongli va faol quruvchilarini tayyorlab yetkazishdek yagona maqsadni amalga oshiradi. Bunda maktab, ijtimoiy tarbiya muassasalari oila tar- biyasi masalalarini togri va maqsadga muvofiq amalga oshirishda tashkilotchilik va yetakchilik qiladi, ota-onalarga komaklashadi. Maktab davlatning talim-tarbiya muassasasi sifatida oilaviy tarbiyaga katta tasir korsatadi. Shunga kora har bir ota-ona maktab jamoasining talablarini bajarishi shart. Yosh avlodni siyosiy va goyaviy jihatdan yetuk kishilar qilib tarbiyalashda maktab-internat va kuni uzaytirilgan guruhlar bilan ota-onalarning vazifalari bir-biriga uzviy bogliqdir. Maktab- internat, kuni uzaytirilgan guruhlarda bolalar bilan olib borila- digan talim-tarbiya ishlari va ularning xarakteri ota-onaning bola tarbiyasidagi masuliyatini ular zimmasidan soqit qilmas- 250 dan, aksincha, bu sharafli burch va masuliyatni yanada ku- chaytiradi. Maktab-internat, kuni uzaytirilgan guruhlar jamoatchilik, ota- onalar yigini bilan yaqindan aloqa boglab, ular hamkorligida ish olib borgandagina yoshlarni har taraflama kamolotga yetgan ongli, axloqli va respublikamizning faol quruvchilari qilib tarbiya- lashda katta yutuqlarga erisha oladi. Shu tufayli maktab-internat, kuni uzaytirilgan guruh oqituvchisi, tarbiyachilari bilan ota- onalar ortasida yaxshi munosabatlar ornatishda maktab va guruhlar bilan oilalar ortasida olib boriladigan ishlarni tartibga solishda ota-onalar qomitasining roli kattadir. Ishchan maktab ota-onalar qomitasi maktab oldida turgan umumiy majburiy ta- lim, oquv-tarbiya ishlari, aholi ortasida pedagogik bilimlarni tashviqot qilish, politexnik talim ishlarini amalga oshirishda, xojalik sanitariya-soglomlashtirish va tozalik kabi ishlarni amalga oshirishda maktab jamoasiga yaqindan yordam korsata oladi. Hayot shuni korsatadiki, maktab-internatlarning barpo qilinishi oilaviy tarbiya bilan ijtimoiy tarbiya ortasidagi aloqani ancha ozgartirdi, ijtimoiy tarbiyaning salmogini keskin ravishda oshirdi. Ijtimoiy tarbiyaning roli oshishi munosabati bilan dastlabki vaqtda bazi ota-onalar va, hatto, ayrim pedagoglarda: «Maktab-internatlar oilaviy tarbiyaga salbiy tasir etmasmikin?» degan savollar tugildi. Kopgina maktab-internatlarning ish tajribasi bunday hol yuz berishi mumkin emasligini, aksincha, bolalar tarbiyasida ota-onalarning faol ishtirok etishini korsatdi. Ota-onalar maktab-internatga ota-onalar majlisigagina emas, balki bayram kunlarida, tarbiyalanuvchilarning tugilgan kunlarida ham qatnashadilar. Shuningdek, tarbiyachilar jamoasi va «Kamolot» YIH har bir bayram oldidan barcha ota-onalarga bayram tabriknomasi yuborib, unda tabrik sozlari bilan bir qatorda bolalarining oqishi va jamoat ishlarida qatnashishi haqida malumot beradilar. Bu tadbirlar maktab-internat bilan ota-onalar aloqasini yanada mustahkamlaydi. Oquv yili boshida ota-onalarning umumiy majlisi chaqiri- lib, maktabning tashkiliy ishlari, kundalik rejimi, oquvchilarning yurish-turish qoidalari, bolalarni uylariga yuborish va ularni kutib olish tartibi, bolalarning oz-oziga xizmat korsatishi, shuningdek, har qaysi oquvchini davlat tomonidan qilinadigan moddiy 251 xarajatlar bilan tanishtirish, bolalarda hayotiy, amaliy konikma hamda malakalar hosil qilish zarurligi tushuntiriladi va fikr almashinadi. Toshkent viloyatining Oqqorgon tumanidagi maktab-inter- nat direktori L. Pak ota-onalar yiginining olib borayotgan ishlari haqida gapirib, quyidagilarni malum qiladi: «Maktabning oquv- tarbiya hamda xojalik-maishiy xarakterdagi masalalari ota-onalar majlisida muhokama qilinadi. Oquvchilarimizning ota-onalari maktab-internatga katta yordam qilmoqdalar. Ota-onalarning kuchi bilan bir qancha xojalik binolari, sabzavotxona, ustaxona, omborxonalar qurildi, vodoprovod ornatildi. Ota-onalar jamoasi internat bolalari uchun malum kattalikdagi turli ichki kiyimlar tikib berishga onalarni jalb etishga qaror qildi. Natijada, ota- onalar yordamida qiz bolalar uchun 198 ta koylak hamda ogil bolalar uchun 200 ta ichki kiyim va 200 ta shim tikib tayyorlandi. Ota-onalar bolalarga bichish va tikishni orgatishga kirishdilar. Hozir kop narsalarni tarbiyalanuvchilarimizning ozlari bemalol tika oladilar». Demak, ota-onalar bilan aloqaning mustahkamlashi maktab-internat faoliyatida yaxshi natijalar beradi. Maktab bilan ota-onalarning hamkorligini mustahkamlash uchun kuni uzaytirilgan maktab guruhlarida ham ota-onalar yigini tashkil etiladi. Bu jamoa faoliyatiga maktab direktori rahbarlik qiladi. Bundan tashqari, yana maktab boyicha barcha sinf-guruhlar uchun ota-onalar raislari saylanadi. Hamma ota- onalar raislari har bir oquv yilining boshida butun oquv yiliga saylanadi. Kundalik ishlarni bajarish hamda ota-onalar ishlariga rahbarlik qilish uchun maktab ota-onalar qomitasi raisi, uning orinbosari, kotibasi va 57 azodan iborat prezidium saylanadi. Ota-onalar jamoasi raisi maktab pedagoglar kengashining azosi hisoblanadi. Ota-onalar yigini maktab direktori tasdiqlagan rejasi asosida ish olib boradi. Ota-onalar qomitasi bolalarga maktab va oila tarbiyasining har tomonlama mutanosibligini taminlaydi, ilgor pedagogik tajribani targib qiladi, oquvchilar bilan otkaziladigan talim-tarbiya ishlariga faol qatnashadi va bu borada vaqti-vaqti bilan maktab mamuriyati bilan fikr almashib turadi. Bu tadbir ota-onalar uchun leksiyalar, ota-onalar majlislari- da ayrim ota-onalarning oz tajribalari xususidagi chiqishlarini uyushtirish, tarbiya ishlari yuzasidan tajriba almashishga 252 bagishlangan konferensiyalar otkazish kabi priyomlar orqali amalga oshiriladi. Madaniy-ommaviy ishlar komissiyasi madaniy sayillar, kino- teatrlarga borishni uyushtirish kabi har xil tadbirlarni, sport- soglomlashtirish ishlari komissiyasi esa sport seksiyalarini tashkil etish, musobaqalar, turistik ishlarni otkazishda, umuman, mak- tabda soglomlashtirish-tibbiyot tizimiga oid barcha ishlarda qatnashadi. Sinf rahbari ozining barcha talim-tarbiya ishlarini sinf tarbiyachisi va ota-onalar jamoasi bilan hamkorlikda amalga oshiradi. Korxonalarda, mikrorayonlarda maxsus tuzilgan oila va maktabga yordam korsatish kengashlari maktab, oila hamda ja- moatchilikning ozaro aloqalarini ornatishi bilan shugullanadi- lar. Bu kengashlarga korxonalar, «Kamolot» va kasaba uyush- malari tashkilotlari hamda mamuriyat vakillari kiradilar. Bir narsani alohida takidlash lozimki, sinflarning ota-onalar jamoa- lari taxminan har yili ikki marta qilingan ishlar togrisida umum- maktab ota-onalar jamoasi prezidiumi majlisida hisob beradilar. Maktabda kozga korinarli joyda ota-onalar uchun amalda- gi eslatma osib qoyiladi. Ota-onalar uchun eslatma Mamlakatimizning unsonlari hayoti va halol mehnatlari miso- lida bolalarga mehnat namunalarini, jamiyat va oila oldidagi burchingizni puxta va vijdonan bajarish namunalarini korsating. Har oyda kamida bir marta maktabga kelib oz bolalaringiz- ning faoliyati, xulqidan xabardor bolib turing. Uyingizda bolalaringizga burchak ajratib bering. Bosh paytlarda bolalarni jismoniy mehnatga orgating, jalb qiling. Bolalaringizdan kattalar, oqituvchilar va oz tengdoshlari bilan samimiy munosabatda bolishni talab qiling. Bolangizni ozodalikka, maktab ashyolariga va oz oquv qurol- lariga nisbatan ehtiyotkor bolishga orgating. Bolalarning bosh vaqtlarini mazmunli uyushtiring, badiiy adabiyotlar oqish, musiqa eshitishga odatlantiring, texnika va sportga qiziqishini ragbatlantiring. 253 Bolangizni oilada janjal chiqarishiga, qopollik qilishiga, yolgon gapirishiga yol qoymang. Ota-onalar tomonidan bolalarga qoyiladigan talablarning qarama-qarshi bolishiga yol qoymang. Kochada oz bolangizning va boshqa bolalarning ham odob- xulqini kuzating, jamoat tartibining buzilishiga barham bering. Oila va maktab hamkorligida jamiyat bunyodkorlari avlodini tarbiyalayotganimizni esda tuting. Professor E. I. Sokolnikov kuni uzaytirilgan guruh oqituvchisi va tarbiyachisiga ota-onalar bilan ishlashning quyidagi formalarini tavsiya qiladi: oquvchilarning uylariga birgalikda borish, ota-onalar bilan tanishish, ota-onalar bilan ishlash boyicha kuzatishlar, fikr olishuvlar; ota-onalar majlislarini birgalikda tayyorlash va otkazish; kuni uzaytirilgan sinfning ham, guruhning ham yagona ota-onalar faollarini saylash; ota-onalarni sinf xonalarini, kuni uzaytirilgan guruh binolarini jihozlashga, bolalar bilan madaniy-ommaviy ishlarni tashkil etishga (ota-onalarning oquvchilar sayrlarida, sayohat- larida va hokazolarda ishtiroki) jalb qilish; ota-onalar bilan olib boriladigan yakka tartibdagi ishlarni muvofiqlashtirish (uchrashuvlar, suhbatlar otkazish, ota-onalar huzuriga borish va h.k.); ota-onalarni pedagogika bilimlari bilan tanishtirishga birga- likda qatnashish. Xalq talimi vazirligining «Maktabning ota-onalarning ish joyidagi jamoat tashkilotlari bilan aloqasini kuchaytirish togri- sida»gi instruksiyasida «Sinflarning ota-onalar jamoalariga sinf rahbarlari bilan birgalikda oquvchilarning ota-onalari ish joyidagi jamoatchilik tashkilotlarini oz bolalarining tarbiyasiga yetarli etibor bermaydigan ota-onalar togrisida..., xuddi shuningdek, oz bolalarini togri va muvaffaqiyatli tarbiyalayotgan ota-onalar togrisida xabar berib borish tavsiya etilsin» deyiladi. Maktabning ota-onalarni kunning kop qismida bolalari ustidan nazorat qilishdan ozod etganligi katta ahamiyatga molik bolib, ularni oqishdan tashqari ishlarga kengroq jalb qilishi mumkin. Maktab-internat, kuni uzaytirilgan guruh va jamoat- chilikning asosiy vazifasi maktab yoki guruhlardagi bolalarning 254 xilma-xil ehtiyojlarini tola tamin etish uchun sharoit yaratishdir. Bu vazifalarni hal etish masalasi ota-onalar jamoasining tashki- lotchiligi va faoliyatiga ham kop jihatdan bogliqdir. Kuni uzaytirilgan bir qator maktab va guruh rahbarlari oquv-tarbiya ishlarini tashkil etishda, sinfdan va maktabdan tashqari tadbirlarni otkazishda ota-onalar jamoasi faoliyatlariga tayanib ish olib bor- moqdalar. Bu borada Toshkent shahridagi 185-, 157-, Samarqand shahridagi 17-, Buxoro viloyati Gijduvon tumani, Sarmijon qishlogidagi kuni uzaytirilgan maktab guruhlar namunaviy ish olib bormoqdalar. Kuni uzaytirilgan 157-maktab jamoasi va ota-onalar jamoa- sining bu sohadagi ishi, ayniqsa, diqqatga sazovordir. Bu maktabda har chorak oxirida ota-onalarning umumiy yigilishi otkaziladi. Yigilishda oz bolasini tarbiyalashda maktab bilan doimo aloqa boglab, talim-tarbiya ishlarida faol qatnashgan va bolasining yuqori ozlashtirishiga erishgan ota-onalar tantanali ravishda quyidagicha rahmatnoma bilan taqdirlanadi: Hurmatli ortoq Nazirova! Toshkent shahar Shayxontohur tumani kuni uzaytirilgan 157-maktab direksiyasi, «Kamolot» YIH, «Kamalak» tashkilotlari va ota-onalar yigini Sizga bolangizni yaxshi tarbiyalaganingiz, alo oqishiga yordam berganingiz uchun minnatdorchilik va tashakkur izhor etadi. Sizning oglingiz Bahodir oquv yilining III choragini alo baholar va alo xulq bilan tamomladi. Siz bilan bir qatorda biz ham oglingizning muvaffa- qiyatlaridan faxrlanamiz va quvonamiz. Sizga va oilangizga sihat-salomatlik, ishingizda muvaf- faqiyatlarga erishishingizni tilaymiz. Mamuriyat, «Kamolot» YIH, «Kamalak» tashkiloti, Ota-onalar jamoasi Quyida Toshkent shahar, Shayxontohur tumanidagi kuni uzaytirilgan 254-maktabdagi ota-onalar jamoasining maktab 255 direksiyasi bilan birgalikda bajaradigan ishlari aks etgan ish rejasini ilova qilamiz: I. Umumiy talim komissiyasi Boshliq: Gulomov. Azolar: Akbarov, Karimova. 1. Maktabga tegishli hududdagi oquv yoshidagi hamma bola- larni togri hisobga olish va oqishga tortish. 2. Oquvchilar orasida moddiy yordamga muhtoj bolgan bo- lalarni aniqlash va ularga tegishli yordam berish. 3. Maktabimizda oqish uchun sharoiti bolmagan bolalarni bolalar uylari va internatlarga joylashga yordamlashish. 4. Toqqiz yillik majburiy talim haqidagi Qonunni ota-onalar ortasida keng tashviqot qilish. 5. Maktab binosi va xonalarini hamda korsatmali qurollarni oz vaqtida tamirlash va ularni yaxshi saqlashda maktab mamuriyatiga yaqindan yordam berish. 6. Maktabda mehnat darsini otish va maktabni politexnika- lashtirish uchun zarur asbob-uskunalar bilan tamin etishga yordam berish. II. Oquv-tarbiya ishlari boyicha azolar Boshliq: Mirzayev. Azolar: Azimova, Razzoqov. 1. Yosh avlodni manaviy-axloqiy tarbiyalash ishiga yordam berish. 2. Maktab bilan oila ortasidagi munosabatni mustahkamlash. 3. Oquvchilarning davomatini yaxshilashga yordam berish. 4. Ozlashtirmaydigan oquvchilarning ota-onalari bilan doi- miy ish olib borish. 5. Namunali xulqli, yaxshi, alo baholarga oqiyotgan faol oquvchilar ota-onalarining tarbiya sohasidagi tajribalarini om- malashtirish. 6. Intizomsiz oquvchilarning ota-onalari bilan muntazam ra- vishda ish olib borish. 7. Oquvchilarning maktabga har xil kiyim kiyib kelishlariga yol qoymaslik hamda maktab formasida kelishlarini taminlashga yordam berish. III. Madaniy-ommaviy ishlar boyicha azolar Boshliq: Boboxonova A. I. Azolar: Usmonova, Zukurxo- jayev. 1. Oquvchilarni turli ishlab chiqarish korxonalariga va muzey hamda fermer xojaliklariga sayohatlarga olib borish. 256 2. Bolalarning yosh xususiyatlariga qarab kinoteatrlarga olib borish. 3. Yozgi va qishki tatil vaqtlarida oqituvchilarning oquv- chilarni turistik yurishlarga olib borishlarida yordam berish. 4. Har bir oquvchiga dars tayyorlash burchagi va kutubxona tashkil qilishda ota-onalari orqali yordam berish. IV. Sanitariya-xojalik ishlari komissiyasi Boshliq: Shokirova O. Azolar: Aronova Z., Sultonxojayeva. 1. Maktab binosining ichki va tashqi tomonining doimo toza va ozoda bolishini nazorat qilish. 2. Sovuq kunlarda xonalarning meyoriy issiqlikda bolishini taminlash. 3. Har kuni dars oldidan tizimli ravishda jismoniy mashq qilish uchun yordam berish. 4. Oquvchilar va ota-onalar ortasida sogliq haqida maru- zalar uyushtirish. 5. Maktab bufeti va oshxonasida gigiyena qoidalariga doimo rioya qilinishiga ota-onalarning yordami. 6. Badantarbiya darsini yaxshi tashkil qilish va darsning normal ravishda otishi uchun oquvchilarning sport kiyimida bolishlariga erishish. 7. Maktab atrofini kokalamzorlashtirish, koridor va sinflarga gullar qoyish uchun yordam berish. V. Kuni uzaytirilgan guruhlarning ishlarini yaxshilash azolari Boshliq: Aitova T. Azolar: Levina, Rahmatullayeva. 1. Kuni uzaytirilgan guruhli maktab haqidagi korsatmalarni ota-onalar ortasida keng tatbiq qilish. 2. I sinfdan V sinfgacha oquvchilarning kuni uzaytirilgan guruhiga yordam berish. 3. Maktabda talim-tarbiya ishlarini yaxshilashga yordam- lashish. 4. Kuni uzaytirilgan guruhda moddiy yordamga muhtoj bolgan bolalarni aniqlash va ularga yordam tashkil etish. 5. Kuni uzaytirilgan guruhdagi oquvchilarni oz vaqtida sifatli ovqatlantirish uchun ota-onalardan kundalik navbatchi tayin- lashga yordam berish. 6. Kuni uzaytirilgan guruhdagi oquvchilarning kunduzi uxlayotganda alohida kiyimlar bilan taminlashga yordam berish. 257 7. Ota-onalarning kasblarini aniqlab, ulardan tarbiya maqsa- dida tegishlicha foydalanish. Tarbiyaviy ishlarni jamoa bolib olib borish shakli turlicha bolib, bularga maktab umumiy, ota-onalar yiginining majlisi, kuni uzaytirilgan guruh ota-onalar yigilishi, turarjoydagi ota- onalar yigilishi, bir guruh ota-onalar bilan shu mavzuda suhbatlar olib borish, pedagogik lektoriy, ota-onalar konferensiyasi, ota- onalar faollari bilan suhbat, seminarlar va konsultatsiyalar kabi mashgulotlar kiradi. Maktabda doimiy konsultatsiya xonasi yoki ota-onalar uchun burchaklar tashkil qilinib, haftaning bir kuni konsultatsiya kuni deb belgilansa, maqsadga muvofiq boladi. Burchakda ota-onalarga tavsiya qilingan adabiyotlardan namuna- lar, ilgor oquvchilarning ishlari qoyiladi. Ota-onalar bilan ishlashning individual shaklida tarbiyachi oquvchilar uyiga borib, ularning uy sharoitlari, ishlab chiqarish korxonalariga borib, ota-onalarning qanday xizmat qilishlari bilan tanishadi. Maktabda ota-onalar uchun ochiq eshiklar kuni belgilanib, unda ota-onalar bilan pedagogik mavzularda va bolalarning tarbiyasi haqida suhbatlar otkazish mumkin. Tarbiyachining ota-onalar bilan samimiy hamkorligi talim- tarbiya ishlarining samarasini oshirishga yordam beradi. Tarbiya- chi oiladagi tarbiyaviy nuqsonlarni, oquvchidagi kamchiliklarni faqat individual suhbat jarayonida bayon qilishi lozim, aks holda ota-onalar bilan tarbiyachi ortasida konflikt yuzaga kelishi mumkin. Shuningdek, oqituvchi, tarbiyachilar ota-onalar bilan sami- miy suhbat davomida oz oquvchilarini, ularning har biriga nisbatan individual yondashish yollarini bilib oladilar. Andijon shahar kuni uzaytirilgan 36-maktabda tarbiyaviy ishlar keng miqyosda olib boriladi. Quyida shu maktabning oquv, tarbiya va pedagogika tashviqoti sektorining tuzgan ish rejasidan namuna keltiramiz (258-betda). Ayrim muhtoj oquvchilarga moddiy yordam berish maqsa- dida umumiy talim fondlarini kengaytirish, buning uchun esa faqat budjet mablagigina emas, balki otaliq qiluvchi va kasaba uyushma tashkilotlarining vznoslari, mablaglaridan, shuningdek boshqa manbalardan foydalanish, bu mablaglarning foydalanilishi ustidan tegishli nazorat ornatish va maktabdan uzoqda turuvchi 17 K. Hoshimov 258 Ta rt ib ra qa m i Bajariladigan ishlarning mazmuni Bajarish muddati Bajaruvchi 1. «Bolangiz uyda sizga qanday yordam beradi?» mavzusida maruza Fevral Rahmonova S. 2. «Men farzandimni qanday qilib ijtimoiy mehnatga orgatdim» mavzusidan tajribali ota-onalarning suhbatini uyushtirish Mart Orifova I. 3. «Kelajak avlod benuqson bolmogi kerak» degan mavzuda maruza otka- zib, axloqiy nuqsonlarning nimalardan iborat ekanini ota-onalarga uqtirish Fevral Yusupov H. 4. «Farzandingizga estetik tarbiyani qanday singdirasiz?» mavzusida tajribali onalarning suhbatini uyushtirish Mart Bekmirzayeva 5. «Gozallik nimada?» mavzusida suhbat uyushtirish Aprel Rahmonova S. 6. «Zamonamiz kishilarining olijanob fa- zilatlari» mavzusida maruza otkazish Yanvar Ashurova 7. «Bolalarda dostlik, ortoqlik tuygulari oilada qanday tarbiyalanadi?» degan mavzuda suhbat otkazish Fevral Yusupov H. 8. «Namunali kishilar oilasida bola tarbiyasi» mavzusida suhbat otkazish Mart Rahmonova S. 9. «Ota-onalar ovozi» devoriy gazetasini chiqarib turish Har chorakda Yusupov H. 10. Ota-onalar universiteti va siyosiy togaraklarga ota-onalarni koproq tortishni nazorat qilish Doimo Yusupov H. 11. Maktabning davomatini ayrim kunlarda tekshirib, darsga kelmaydigan oquvchilarni aniqlash va ular bilan suhbatlashish Doimo Yusupov H. 12. Maxsus predmetlarning oqitilishi Oyda bir marta Yusupov H. 13. I sinf va IV sinf oquvchilarining ota- onalari bilan imtihonlar haqida suhbat otkazib, bolalariga dars tayyorlash uchun tola sharoit yaratish zarurligini uqtirish May Ashurova, Rahmonova S. 259 bolalarni transportda tashishni taminlash masalalariga etibor berish lozim. Maktab rahbarlari ana shu imkoniyatlardan togri foydalanishlari kerak. Shundagina maktab bolalar tarbiyasi ishlarini moddiy va manaviy tomondan tamin etgan boladi. Kuni uzaytirilgan guruhlar sonining osishi birinchi navbatda ana shu yuqoridagi masalalarning hal etilishiga bogliqdir. Yana bir bor takidlaymizki, maktab-internat, kuni uzaytiril- gan guruhlarning oila hamda jamoatchilik bilan hamkorligi bolalar tarbiyasida muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, bolani eski urf-odatga orgatib, eskicha turmush kechirishga majbur qiluvchi ota-onalar ham uchrab turadi. Bazan, bunday ota-onalar bilan suhbat otkazish vaqtida qish- loq Soveti deputati, kolxoz raisini, qisqasi ota ishlaydigan tashkilot yoki muassasa rahbarlaridan birortasini taklif etish yaxshi natija beradi. Ota-onalar bilan aloqa boglashning eng yaxshi turi oz vaq- tida ota-onalar bilan ochiq va samimiy suhbat otkazishdir. Bunday suhbat ota-onalarning pedagog-tarbiyachilarga bolgan ishonch va hurmatini kuchaytiradi, ularning maktab bilan aloqasini mustahkamlaydi. Umuman olganda, maktabda oila va jamoatchilikning umu- miy tarbiya ishiga mehr-muhabbatini uygotish, oshirish ota- onalarning bola tarbiyasidagi masuliyatlarini puxta anglatish uchun pedagogik tashviqot goyat katta ahamiyatga egadir. Ayniqsa, ota-onalar yaqindan yordam beradigan maktab va kuni uzaytirilgan sinflarda oquv-tarbiya ishlari borgan sari yaxshilanib boradi. Demak, maktab-internat va kuni uzaytirilgan guruhlar oila va jamoatchilikning yordamiga tayanmasalar, ular talim-tarbiya ishlarini tola ravishda bajara olmaydilar. Binobarin, yosh avlodni yetuk kishilar qilib tarbiyalashda maktab, oila va jamoatchilikning hamkorligi xalq maorifi tizimining eng yetakchi tamoyillaridan biridir. 260 XULOSA Mamlakatimizda xalq maorifi tizimida hayot ehtiyojiga kora kuni uzaytirilgan sinf, guruh va maktab-internatlar vujudga keldi. Yosh avlodga yuksak darajada talim-tarbiya berishda ular ozining hayotiyligi, qulayligi bilan keng jamoatchilik va ota-onalar hurmatiga sazovor boldi. Chunki jamiyatimizning ijtimoiy- iqtisodiy, madaniy va siyosiy taraqqiyotiga umumiy talim maktablari qatori maktab-internat, kuni uzaytirilgan maktab, maktab qoshidagi sinf va guruhlar ozining munosib hissasini qoshib kelmoqda. Bu maktablar jamiyatimiz tomonidan xalq maorifi tizimi oldiga qoyilgan talablarni muvaffaqiyatli ravishda bajarishda xalq xojaligi uchun zarur bolgan malakali mutaxas- sis kadrlarni yetkazib berishda umumiy talim maktablariga ozi- ning amaliy tasirini korsatayotir. Umumiy talim maktablari bilan bu maktablar ortasida juda kop umumiy tomonlar mavjuddirki, bularni etiborga olmasdan bolmaydi, albatta. Osib kelayotgan yosh avlodni zarur ilmiy bilimlar bilan qurollantirish, jamiyatning ongli, faol va mehnat- sevar kishilari qilib yetishtirishni bosh maqsad qilib olganligi jihatdan ham bir-biriga yaqin turadi. Kuni uzaytirilgan maktab, sinf va guruhlar, ularning xilma- xil ish formalari talim-tarbiya ishlarining sifatini kotarishda goyat katta ahamiyat kasb etadi. Bu yangi forma bolalarning oqishdan keyingi vaqtlarini togri, samarali uyushtirish imkoniyatini tugdiradi. Bolalar tizimli ravishda uyga berilgan vazifani puxta tayyorlash, jismoniy chiniqish, estetik qarashlarini shakllantirish, shuningdek, ozlaridagi mayl hamda qobiliyatlarini ostirish imkoniyatiga ega boladilar. Umumtalim maktablari oquvchilar uchun ilm dargohi bolsa, yangi tip muassasalar ularning ikkinchi uyiga aylanib qoldi. Bu muassasalarda oquvchilar eng ishonchli, eng tadbirkor, pedagogik malumotga ega va ota-ona singari mehribon kishi oqituvchi- tarbiyachilarning qolida boladilar. Tarbiyachi oquvchini 261 dostlikka, hamkorlikka, mehnat qilishga, odobli, axloqli bolishga orgatadi. Oqituvchi va tarbiyachilar oquvchilar bilan maktab-inter- nat, kuni uzaytirilgan guruhlarda ilmiy jihatdan asoslangan talim-tarbiya va tibbiyot talablariga tola mos keladigan dastur va reja asosida ish olib boradilar. Oquvchilarning kundalik faoliyatiga tarbiyachi, oqituvchi, pedagoglar jamoasi bilan ota- onalar, jamoatchilik tashkilotlari birgalikda hamkorlik qilib boradilar. Osib kelayotgan yosh avlodni jamiyatning yuksak darajada axloqli, malumotli, madaniyatli va yuqori saviyali kishilari qilib yetishtirishda maktab-internat, kuni uzaytirilgan sinf va guruhlar ijtimoiy taraqqiyot tomonidan qoyilgan talablarga tola javob berishini hayot tasdiqladi. Maktab-internat, kuni uzaytirilgan sinf va guruhlar ishini togri tashkil etish va pedagogik maslahat masalalari pedagogika, psixologiya fani, maorif xodimlari oldiga hal qilinishi lozim bolgan bir qancha yangi vazifalarni qoyadi. Bu yangi vazifalarni togri hal qilish uchun bu yangi tip muassasalar pedagogika amaliyoti vazifasini otashi va pedagogika fani xodimlari bu maktab tarbiyachilari bilan yaqindan aloqa boglab, ularga amaliy yordam berib borishlari zarur. Shuningdek, bolalar bilan olib boriladigan talim-tarbiya ishlarini yuqori pogonaga kotarish uchun bu yangi tip muassasalarda ishlayotgan pedagoglar jamoasi va tarbiyachilari matbuot, radio va televideniye orqali oz ish faoliyatlari, tajribalari bilan fikr almashishlari maqsadga muvo- fiqdir. Mazkur guruhlarga qatnashadigan oquvchilar islohot asosi- da 30 boladan kop bolmasligi, ularning yoshi, bilim saviyasini hisobga olib birlashtirishga alohida etibor berish kerak. Maktab-internat, kuni uzaytirilgan sinf va guruhlarda olib boriladigan oquv ishlarini tashkil etish boyicha tasavvurga ega bolish hamda bu maktab, sinf va guruhlarning maqsadi va vazifasini ongli ravishda har tomonlama hisobga olgan holda oquv ishlarini uyushtirish mustaqil mashgulotlarning samarador- ligini oshirish uchun har tomonlama imkon beradi. Maktab-internat va kuni uzaytirilgan guruhlarda tarbiya- chi ishining oziga xos xususiyatini organish shuni korsatadiki, bu guruhlarda ishlaydigan har bir pedagog oquvchilar jamoasini 262 uyushtira olishi, ularning bosh vaqtlarini mazmunli, qiziqarli otkazishi, musiqa, ashula, rasm, mohir qollar togaraklarini boshqara bilishi, mafkuraviy-ommaviy ishlarga rahbarlik qila olishi, jismoniy faoliyatlarini togri boshqara olishi, sayr, ekskur- siyalar uyushtirishi, dam olish kechalari tashkil etishi, oquvchi- larning devoriy gazeta, fotomontaj tayyorlash kabi har xil ijodiy ishlariga rahbarlik qilishi kerak. Maktab-internat va kuni uzaytirilgan sinf va guruhlarda oquvchilarning talim-tarbiyasi bilan shugullanadigan kishi pedagogik malumotga ega bolgan tajribali, kuni uzaytirilgan guruhlar ishining mohiyatini biladigan izlanuvchi, ijodkor, havaskor, tashkilotchi, tashabbuskor, oyinlar tashkil qila oladigan oqituvchilardan tayinlanishi zarur. Maktab-internat va kuni uzaytirilgan guruhlar maktab mamuriyati tomonidan tasdiqlangan maxsus jadval va kundalik rejim asosida ishlashi lozim. Maktab-internat va kuni uzaytirilgan guruh bolalarining mashgulotlari uchun maktabda sanitariya talablariga javob beradigan ozoda va yorug xonalar ajratilishi, bu xonalar kerakli jihozlar, oquv qurollari, kitoblar, turli oyinchoqlar bilan jihozlanishi kerak. Bundan tashqari jismoniy tomondan zaif va kunduz kuni bir-ikki marta dam olishga muhtoj bolgan bolalar uchun alohida dam olish xonasi tashkil qilinishi lozim. Mazkur guruh ishiga maktab shifokori yoki hamshirasini jalb etish yaxshi natija beradi. Ular guruhdagi bolalar bilan tibbiyotga oid mavzularda suhbatlar otkazishi bilan birga, bolalarning oz vaqtida ovqatlanishi, jismoniy tomondan togri tarbiyalanishi va mashgulotlarning belgilangan kun tartibi asosida olib borilishini nazorat qiladilar. Maktab-internat va kuni uzaytirilgan sinf hamda guruh- larda olib boriladigan mustaqil oquv mashgulotlarining sama- radorligini oshirishga, mashgulotlarning amaliy xarakterda bolishiga etiborni kuchaytirish lozim. Bu mashgulotlarda oquvchilarning faol ishtirok etishlarini taminlash uchun texnik vositalardan, korgazmali materiallardan, kuzatish, sayohatga olib chiqish va bulardan toplangan materiallardan mashgulotda atroflicha foydalanish muhim rol oynaydi. Ularni uzoq vaqt mashgulotlar bilan band qilib qoymaslik kerak. Shuningdek, topshiriqlarni individuallashtirish, mustaqil ishlashga undaydigan 263 topshiriqlar berib borish kabilar ham oquvchilarning mustaqil mashgulotlarda faol ishtirok etishini taminlaydi. Oqituvchi bilan tarbiyachi ortasidagi mustahkam aloqa har bir oquvchiga individual munosabatda bolishini taminlay- di. Bu esa, tarbiyachining har bir oquvchiga uning bilim doirasiga mos talablar qoyib, mashgulotlarda faol ishtirok etishi uchun yordam beradi. Mustaqil oquv ishlarining samaradorligini oshirishda, ayniqsa, oquvchining oz bilimiga bolgan ishonchini oshira borish muhim ahamiyatga ega. Mustaqil oquv mashgulotlarining samaradorligini oshirish uchun uyga berilgan vazifani ishlashni tashkil etish metodlarini har tomonlama takomillashtira borish kerak. Uzluksiz olib borgan kuzatishlarimiz bu maktablar faoliyatida, yuqorida eslatib otganimizdek, katta yutuqlar bilan bir qatorda ayrim nuqsonlar ham mavjud ekanligini korsatadi. Ayrim nuqsonlarni quyidagilarda korish mumkin: 1. Ayrim tarbiyachilar, hatto maktab mamuriyati, kuni uzaytirilgan guruhlarning maqsad va vazifasi, oziga xos xususi- yati, uning umumiy talim maktabi bilan bolgan aloqasi, birligi kabilarni aniq bilmaydilar. 2. Bu yangi tip muassasalarda ishlayotgan pedagog-tarbiya- chilar dastur, zarur metodik qollanmalar bilan yetarli ravishda taminlanmaganlar. 3. Ayrim guruhlar oquvchilarning, ota-onalarning talab va ehtiyojlari, xohishi va istagi hisobga olinmay komplektlashtirila- di. 4. Ayrim maktablarda tarbiyachilar tanlashda pedagogika talablariga qatiyan amal qilinmay, masalaga yuzaki qaraladi. 5. Bazi sinf va guruhlarda zarur sharoitlar oquvchilar- ning vaqtida ovqatlanishlari, yuvinib-taranishlari, sport, badiiy havaskorlik, chizmachilik ishlari bilan shugullanishlari, hordiq chiqarishlari uchun sharoit yaratilmagan. 6. Ayrim ota-onalar jamoalari, otaliq tashkilotlari bu maktab- larga yetarli etibor bermaydilar. Yuqoridagi va shunga oxshash nuqsonlardan xoli bolish va talim-tarbiya ishlarini yaxshilash uchun quyidagilarga etibor berish lozim: Maktab-internat, kuni uzaytirilgan sinf va guruhlar tashkil qilishda dastlabki tegishli moddiy baza, sharoit va imkoniyat- 264 ning yaratilishi katta ahamiyatga ega. Vazirlar Kengashining «Kuni uzaytirilgan maktab va guruhlar tashkil qilish togri- sida»gi (1960-yil) qarorida bu maktab va guruhlarni barcha zarur sharoitlar mavjud bolgan taqdirdagina ochish mumkinligi korsatilgan. Shuning uchun maktabning imkoniyatini hisobga olgan holda kuni uzaytirilgan sinf va guruhlar sonini belgilash, taqsimlashda xalq xojalik rejasiga amal qilish zarur. Kopchilik maktablarda mashgulot ikki smenada otkaziladi. Bu ilmiy bolim mudirining kuni uzaytirilgan sinf va guruhlar faoliyatini yetarlicha pedagogik nazorat qilishini, ularga metodik yordam berishini qiyinlashtiradi. Shuning uchun on va undan ortiq kuni uzaytirilgan sinf va guruhlari bolgan maktablarda bosh tarbiyachi lavozimi shtati berilishi maqsadga muvofiqdir. Kuni uzaytirilgan guruh va maktab-internatlarda talim-tarbiya ishlarining togri yolga qoyilishini taminlash uchun quyidagi- larga etibor berish lozim: Respublika, viloyat va shahar oqituvchilar malakasini oshirish institutlari, pedagogika universitetlari hamda pedagogi- ka ilmiy tadqiqot instituti xodimlari tomonidan yangi tip muassasalari tajribasini ilmiy ravishda organib, ilgor tajribalarni ommalashtirish, metodik tavsiyalar ishlab chiqish uchun tayanch maktablari tashkil qilish; maktablar qoshidagi kuni uzaytirilgan sinf va guruhlar tarbiyachilari metodik kengashining muntazam ishlashiga erishish; shuningdek, tuman va shahar miqyosida tarbiyachilarning metodik birlashmalarini tashkil qilish, ularda alohida metodik xarakterdagi mavzular yuzasidan seminarlar uyushtirish va tarbiya- chilarga amaliy yordam berish; pedagogika universitetlarining boshlangich talim meto- dika fakulteti oquv pedagogika kolleji dasturiga kuni uzayti- rilgan guruh, maktab-internatlarning maqsadi, vazifasi, ular- da amalga oshiriladigan ishlarning metodlariga oid mavzular- ni koproq kiritish imkoniyati bolsa, bu muassasalarda ishlaydigan maxsus tarbiyachilar tayyorlaydigan fakultetlar, bo- limlar ochish; maktabni otaliqqa olgan tashkilot, tuman-shahar yoshlar uyi, oquvchilar ijodiyoti markazlari, yosh texniklar stansiyasi kabi muassasalarning maktab-internat va kuni uzaytirilgan guruhlarda 265 togaraklar, sinfdan va maktabdan tashqari otkaziladigan ishlar boyicha hamkorligini yolga qoyish; bu yangi tip muassasalar ishini yanada yaxshilash uchun oquvchilarning butun kun boyi vaqtlarini zavqli va samarali otkazishlari uchun klublar, madaniyat saroylari kabi kunduz kunlari band bolmagan binolardan imkoni boricha foydalanishga sharoit yaratish va ulardan unumli foydalanish. Kuni uzaytirilgan maktab, sinf, guruhlar va maktab-inter- natlar yosh avlodni har tomonlama tarbiyalab voyaga yetkazish haqidagi mamlakatimiz rahbariyatining xalq maorifi oldiga qoygan vazifalarni bajarishda goyat katta muvaffaqiyatlarga olib keladi. 266 FOYDALANILGAN ADABIYOÒLAR 1. I. A. Karimov. «Istiqlol va manaviyat». Ò.: «Ozbekiston»,1994. 2. I. A. Karimov. «Ozbekiston buyuk kelajak sari». Ò.: «Ozbekiston», 1998. 3. I. A. Karimov. «Jamiyatimiz mafkurasi xalqni xalq, millatni millat qilishga xizmat etsin». Ò.: «Òafakkur» jurnali, 1998, 2-son. 4. I. A. Karimov. «Ozbekiston XXI asrga intilmoqda» Ò.: «Ozbekiston», 1999. 5. Barkamol avlod Ozbekiston taraqqiyotining poydevori, Prezident I. Karimovning Ozbekiston Respublikasi Oliy Majlisi IX sessiyasida sozlagan nutqi. Ò., 1997. 6. I. A. Karimov. Biz kelajagimizni oz qolimiz bilan quramiz. 7. Ò.: «Ozbekiston», 1999. 7. I. A. Karimov. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz. 8. Ò.: «Ozbekiston», 1999. 8. I. A. Karimov. Vatan ravnaqi uchun har birimiz masulmiz. 9. Ò.: «Ozbekiston», 2001. 9. I. A. Karimov. Biz tanlagan yol demokratik taraqqiyot va marifiy dunyo bilan hamkorlik yoli. 11., Ò.: «Ozbekiston», 2003. 10. Ozbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. Ò.: «Ozbekiston», 1992. 11. Ozbekiston Respublikasining Talim togrisidagi qonuni. Ò.: «Ozbekiston», 1997. 12. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. Ò.: «Ozbekiston», 1997. 13. Milliy istiqlol goyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. Ò.: «Ozbekiston», 2000. 14. Mualliflar guruhi. «Barkamol avlod orzusi». Ò.: «Sharq», NMK, 1999. 15. Umumiy talim va hunar maktabini isloh qilishning asosiy yonalish- lari. Ò., 1984. 16. Kuni uzaytirilgan maktablar tashkil qilish togrisida. (Vazirlar Kengashi qarori 15-fevral 1960-y) 19171973-y. Hujjatlar toplami. M., «Pedagogika», 1974, 122-bet. 17. Sobiq Ozbekiston Maorif ministrligining kuni uzaytirilgan maktab va gruppalar togrisidagi Nizomi. (Ozbekiston Respublikasi Ministrlar Sovetining ¹214 qarori bilan tasdiqlangan) 143149-betlar. Ò.: «Ozbekiston», 143 349-bet. 267 18. Sobiq Ozbekiston Maorif Ministrligining kollegiya qarori, buyruq va instruksiyalar toplami. ¹2, Òoshkent 1988-y. Kuni uzaytirilgan guruhlar va maktablar ishini rejalashtirish, butlash va tashkil qilishni yaxshilash togrisida. 3238-betlar. 19. Àáðàìîâà Ò. Í. Øêîëà ñ ïðîäëåííûì äíåì. Ì., 1986. 20. Àíêóäèíîâà Ò. Ä. Âîñïèòàíèå ñàìîñòîÿòåëüíîñòè ïî ïîäãîòîâêå äîìàøíèõ çàäàíèé. M.: «Íà÷àëüíàÿ øêîëà», 1972. ¹4, ñ. 28. 21. Âåäåíèñîâà Ë. Ô. Îñíîâíûå íàïðàâëåíèÿ â ðàçâèòèè ïðîäëåííî- ãî äíÿ.  êí.: Ðóêîâîäñòâî ïåäàãîãè÷åñêèì ïðîöåññîì â ãðóïïàõ ïðî- äëåííîãî äíÿ. Ðèãà: Çâàéãàçíå, 1977, c. 1842. 22. Âåäåíèñîâà Ë. Ô. Ðóêîâîäñòâî âíåóðî÷íîé ó÷åáíîé äåÿòåëüíî- ñòüþ ó÷àùèõñÿ â ãðóïïàõ ïðîäëåííîãî äíÿ.  êí.: Ïðîáëåìû ðàçâè- òèÿ ïðîäëåííîãî äíÿ â oáùåîáðàçîâàòåëüíûõ øêîëàõ. Ì., 1972, c. 8990. 23. Âåäåíèñîâà Ë. Ô., Ñóðêîâà Î. Ï. Ïåäàãîãè÷åñêàÿ ïîìîùü ìëàä- øèì øêîëüíèêàì ïðè ïîäãîòîâêå äîìàøíèõ çàäàíèé.  êí.: Âîïðîñû âîñïèòàòåëüíîé ðàáîòû â íà÷àëüíûõ êëàññàõ ïðîäëåííîãî äíÿ. Ïåðìü, 1977, c. 6371. 24. Âíåóðî÷íàÿ ó÷åáíàÿ ðàáîòà ó÷åíèêîâ. Ìåòîäè÷åñêèå ðåêîìåí- äàöèè. Ñîñò. Îãîðîäíèêîâ À. À., Îãîðîäíèêîâà Â. Ï., Ñóðêîâa Î. Ï. Ïåðìü, 1976, c. 28. 25. Âîïðîñû âîñïèòàòåëüíîé ðàáîòû â íà÷àëüíûõ êëàññàõ ïðîäëåí- íîãî äíÿ. Ïåðìü, 1977, c. 6371. 26. Âîñïèòàòåëü ãðóïï ïðîäëåííîãî äíÿ (Ïîä. ðåä. Î. Ñ. Êåë). Ì.: «Ïðîñâåùåíèå», 1977. 27. Âûïîëíåíèå äîìàøíèõ çàäàíèé ó÷àùèìèñÿ â øêîëüíûõ óñëî- âèÿõ. Ìåòîäè÷åñêèå ðåêîìåíäàöèè. Ñîñò. Îãîðîäíèêîâ À. À., Ñóðêîâà Î. Ï. Ïåðìü, 1977, c. 22. 28. Ãóðâè÷ Ë. Á. Ðàáîòà âîñïèòàòåëÿ â ãðóïïå ïðîäëåííîãî äíÿ (1 3 êëàññû). Ïîñîáèå äëÿ ó÷èòåëåé. Ì.: «Ïðîñâåùåíèå», 1982, c. 190. 29. Çåëåíèíà Ì. Ë. Èññëåäîâàíèå îðãàíèçàöèîííîé ñòðóêòóðû ó÷åá- íîé äåÿòåëüíîñòè ó÷àùèõñÿ 13 êëàññîâ øêîë ïðîäëåííîãî äíÿ.  êí.: Ñîäðóæåñòâî øêîëû, ñåìüè è îáùåñòâåííîñòè â âîñïèòàíèè è îáó÷å- íèå äåòåé è ìîëîäåæè. Ì., 1975, c. 4453. 30. Êàðêëèíà Ñ. Ý. Ïåäàãîãèêà ïðîäëåííîãî äíÿ, 1988. 31. Êîáçàð Á. Ñ. Ó÷åáíî-âîñïèòàòåëüíûé ïðîöåññ â øêîëàõ è ãðóï- ïàx ïðîäëåííîãî äíÿ. Êèåâ: Ðàä. øêîëà, 1982, c. 173. 32. Êóäåøåâ Þ. Ï. Ñàìîñòîÿòåëüíûå çàíÿòèÿ ó÷àùèõñÿ ïî èíîñò- ðàííîìó ÿçûêó â óñëîâèÿõ øêîëû ïðîäëåííîãî äíÿ.  êí.: Ìåòîäèêà îáó÷åíèÿ èíîÿçû÷íîé óñòíîé ðå÷è. Èçä-âî Âîðîíåæñêîãî óí-òà. Âîðîíåæ, 1976, c. 9196. 33. Kuni uzaytirilgan sinf va guruhlarda musiqaviy-tarbiyaviy ishlarni tashkil etish. Tuzuvchilar: Qirgizov I. Q., Ahmedov S. S., Fargona, 1990. 268 34. Ïëîòêèí Ì. Ì., Öûïóðñêèé Â. Ã. Ñîäåðæàíèå è îðãàíèçàöèÿ âîñïèòàòåëüíîé ðàáîòû â øêîëå-èíòåðíàòå. Ì., 1982. 35. Ðÿçàíîâà Â. Â. Ïåäàãîãè÷åñêîå ðóêîâîäñòâî âûïîëíåíèåì äîìàø- íèõ çàäàíèé â ãðóïïàõ ïðîäëåííîãî äíÿ. Èç îïûòà ìîñêîâñêèõ øêîë. Íà÷àëüíàÿ øêîëà. 1978, ¹9, c. 4246. 36. Sotlikov Ò. Kuni uzaytirilgan sinf va guruhlarda talim-tarbiya ishlari. Ò., 1992. 37. Sotlikov T. Bozor iqtisodi sharoitida talim-tarbiya mazmunini yangilashning dolzarb vazifalari. T. 38. Ñóðêîâà Î. Ï. Îðãàíèçàöèÿ êîíòðîëÿ çà âûïîëíåíèåì äîìàø- íèõ çàäàíèé ìëàäøèìè øêîëüíèêàìè â ãðóïïå ïðîäëåííîãî äíÿ. Ò., Ñîâåò ìàêòàáè, 1977, ¹3, c. 2829. 39. Ñóðêîâà Î. Ï. Ê ïðîáëåìå âîñïèòàíèÿ ñàìîñòîÿòåëüíîñòè ìëàä- øèõ øêîëüíèêîâ ïðè âûïîëíåíèè äîìàøíèõ çàäàíèé â ãðóïïå ïðîäëåí- íîãî äíÿ. Ïåðìü, 1977, c. 5062. 40. K. Hoshimov. Oquv kuni uzaytirilgan maktablarda talim-tarbiya ishlarini planlashtirish. Ò., 1961. 41. K. Hoshimov. Oquv kuni uzaytirilgan maktablar talim-tarbiya ishlarining ayrim masalalari. Ò.: «Oqituvchi», 1962. 42. K. Hoshimov. Oquv kuni uzaytirilgan maktablarda talim-tarbiya ishlari. Ò.: «Oqituvchi», 1965. 43. K. Hoshimov. Oquv kuni uzaytirilgan maktab va gruppalarning xususiyati va kundalik rejim masalasi. Ò.: «Ilmiy asarlar». 1965. 44. K. Hoshimov. Respublikamizda oquv kuni uzaytirilgan maktablar hayotidan. Òoplam Ò.: «Fan» nashriyoti. 1971. 45. K. Hoshimov. Kuni uzaytirilgan maktabning muhim vazifalari. 10-son. T., 1973, 46. Ê. Xaøèìîâ, Æ. Ñàðñåíîâ. Íåêîòîðûå âîïðîñû îðãàíèçàöèè ïðî- äëåííîãî äíÿ â øêîëå. Àëìà-Àòà: Èçäàòåëüñòâî «Ìåêòåï», 1974. 47. K. Hoshimov. Oquv kuni uzaytirilgan maktab va uning ravnaqi. 126- tom. Ò., 1974. 48. K. Hoshimov, R. Mallayev. Kuni uzaytirilgan maktab va gruppalar. Ò.: «Oqituvchi». 1975. 49. K. Hoshimov. Kuni uzaytirilgan maktab, sinf va gruppalar faoliyatini takomillashtirish. T., 1977, 9-son. 50. K. Hoshimov. Òarbiyachi va oqituvchilar ortasida hamkorlik masalalari, 210-tom. Ò., 1977. 51. K. Hoshimov. Respublikada kuni uzaytirilgan maktab va gruppaning perspektivasi hamda taraqqiyoti masalasiga doir. Òoplam. Ò.: «Oqituvchi», 1978. 52. K. Hoshimov, L. Marudova. Kuni uzaytirilgan sinf va gruppalarda tarbiyaviy ishlarni planlashtirish. Ò., 1978. 269 53. K. Hoshimov. Kuni uzaytirilgan maktab, sinf, gruppalar va tola kunli maktablarga pedagogika asoslari. Ò., 1981. 54. K. Hoshimov. «Kuni uzaytirilgan maktablarga» kundalik rejim. Ò.: «Oqituvchi», 1982. 55. K. Hoshimov, L. Marudova. Âîñïèòàòåëüíàÿ ðàáîòà â ãðóïïàõ è êëàññàõ ïðîäëåííîãî äíÿ. Ò.: «Oqituvchi», 1982. 56. K. Hoshimov, L. Marudova. Kuni uzaytirilgan klass ham gruppalarga tarbiyaliq jumislardi planlastirdi. Nokis, «Karakalpaqstan», 1982. 57. Ê. Xaøèìîâ. Ðàçâèòèå øêîë ïðîäëåííîãî äíÿ â Óçáåêèñòàíå. Ò.: Èçäàòåëüñòâî «Ôàí», 1984. 58. K. Hoshimov. Kuni uzaytirilgan maktablar ishini takomillashtirish. Ò.: «Ozbekiston», 1984. 59. K. Hoshimov. Oquvchilar ong va xulqining shakllanishida kuni uzaytirilgan maktab, gruppalarning imkoniyatlari. Ò., 1984 y. 60. O. Hasanboyeva. Kuni uzaytirilgan guruhlarda tarbiyaviy ishlar. Ò., 1994. 61. Ê. Xaøèìîâ, Êàìèëîâà Ì. Ìåòîäèêà îðãàíèçàöèè ñàìîïîäãîòîâ- êè ó÷àùèõñÿ øêîë, ãðóïï ïðîäëåííîãî äíÿ. Ò., 1984 ã. 62. K. Hoshimov. Kuni uzaytirilgan maktab va internatlar ishining pedagogik asoslari. Ò.: «Oqituvchi», 1988. 63. M. Yusupov, T. A. Abdullayeva. Oquv kuni uzaytirilgan sinf va gruppalar ishini tashkil etish. T.: «Oqituvchi», 1986. 64. K. Hoshimov, M. Normuhamedova, T. Usmonxojayev. Kuni uzaytirilgan guruhlarda tarbiyaviy ishlarni tashkil qilish. (Metodik qollan- ma). Ò.: «Oqituvchi», 1992. 270 MUNDARIJA Kirish .................................................................................................. 3 Birinchi qism Kuni uzaytirilgan sinf, guruh, maktab, maktab-internatlarning taraqqiyoti va oziga xos xususiyatlari ........................................ 9 Kuni uzaytirilgan maktab, guruhlarning ijtimoiy pedagogik zarurati va qisqacha tarixi .......................................................... 9 Ozbekiston hukumatining yangi tipdagi oquv muassasalarini rivojlantirish haqidagi gamxorligi ........................................... 13 Kuni uzaytirilgan maktab, sinf, guruh va maktab-internatlarning asosiy shakllari hamda pedagogik xususiyatlari ........................ 20 Ikkinchi qism Kuni uzaytirilgan guruh va maktab-internatlar ishini tashkil etish . 25 Kuni uzaytirilgan maktab, guruh va maktab-internatlarni butlash .. 29 Tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish va uning pedagogik ahamiyati ..... 34 Kuni uzaytirilgan sinf, guruhlarda kundalik ishni rejalashtirish namunasi .................................................................................. 71 Boshlangich sinflarning kuni uzaytirilgan guruhlarida tarbiyaviy ish metodlari ............................................................................ 87 Oquvchi shaxsini va oquvchilar jamoasini organish ..................... 91 Kuni uzaytirilgan maktab, guruh va maktab-internatlarda kun tartibi ........................................................................................ 95 Kuni uzaytirilgan sinf, guruh va maktab-internat ishlarini hujjatlashtirish ........................................................... 117 Uchinchi qism Kuni uzaytirilgan sinf, guruh va maktab-internatlarda talim- tarbiya ishining oziga xosligi va afzalliklari .......................... 122 Kuni uzaytirilgan sinf va guruhlar ishiga pedagogik rahbarlik qilish ....................................................................................... 131 Kuni uzaytirilgan sinf, guruh va maktab-internat tarbiyachi- larining faoliyati ..................................................................... 136 Oqituvchi va tarbiyachilarning malakasini oshirish tizimi............ 145 271 Kuni uzaytirilgan sinf, guruh va maktab-internatlarda boshlangich sinf oquvchilarining mustaqil dars tayyorlashi va ularga pedagogik rahbarlik ................................................ 154 Oquvchi shaxsini tarbiyalashda bosh vaqt ................................... 179 Kuni uzaytirilgan sinf, guruh va maktab-internatlar sharoitida oquvchilarning bosh vaqtlarini uyushtirish .......................... 183 Kuni uzaytirilgan sinf, guruh va maktab-internatlar boshlangich sinflarida «Kamalak» bolalar boshlangich tashkiloti va «Kamolot» YIH bilan ishlash ............................................ 198 Kuni uzaytirilgan sinf, guruh va maktab-internatlar oquv- chilari uchun badantarbiya mashqlari .................................... 219 Kuni uzaytirilgan sinf, guruh va maktab-internatlarning oila hamda jamoatchilik bilan hamkorligi..................................... 248 Xulosa............................................................................................. 260 Foydalanilgan adabiyotlar .............................................................. 266 Komiljon Hoshimov KUNI UZAYTIRILGAN GURUHLARDA TALIM-TARBIYA NAZARIYASI VA METODIKASI Kasb-hunar kollejlari uchun oquv qollanma «SHARQ» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati. Toshkent 2007 Muharrir A. Akbar Badiiy muharrir J. Gurova Texnik muharrir A. Salixov Musahhih J. Toirova Kompyuterda sahifalovchi E. Kim Bosishga 24.08.07 da ruxsat etildi. Bichimi 60½90 1 / 16 . «Tayms» garniturada ofset bosma usulida bosildi. Shartli b. t. 17,0. Nashr t. 17,2. Jami 3650 nusxa. Buyurtma ¹ 231. «ARNAPRINT» MCHJ bosmaxonasida bosildi. 100182, Toshkent, H. Boyqarî kochasi, 41. Download 1.49 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|