O'zbekiston respublikasi xalq ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA’LIM VAZIRLIGI
NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
“KIMYO VA UNI O‘QITISH METODIKASI ” KAFEDRASI



301- guruh talabasi Nurmatov Sherzodning
Kimyoviy texnologiya fanidan
MUSTAQIL TA’LIMI


Tekshirdi: Usmonova Dilnoza
Toshkent – 2023


Mavzu:Respublikamizda plastmassalar,sun'iy sintetik tolalar va plyonkalar ishlab chiqarish
Reja:
I. Kirish
II. Asosiy qisim.
1. Plastik massalarning ishlatilish tarixi.
2. Polimerlarplastmassalarishlab chiqarishning O‘zbekiston Respublikasidagiistiqboli
3. Sintetikva tabiiy polimerlarning o‘ziga hosligi
4. YUqori molekulali birikmalarning asosiy tushunchalari
5. Polimerlarnish reaksiyalari


III. Xulosa.
Kirish.
Oʻzbekistonda 10 ga yaqin korxona Plastmassalarni qayta ishlaydi. Shulardan Toshkent plastmassa zavodi, Ohangaron qurilish buyumlari zavodi, Jizzax plastmassa ishlab chiqarish zavodi ixtisoslashgan korxonalardir.
Plastik materiallar yoki plastmassalar — sintetik yoki tabiiy yuqori molekulali birikmalar asosidagi organik materiallardir. Ular isitish va bosim natijasida oʻz shaklini oʻzgartirish va sovutilgandan keyin berilgan shaklni saqlab qolish qobiliyatiga ega.Qadim zamonlardan odamlarturlimoddalarningplastik xususiyatlaridan foydalanibkelganlar. Sopolva chinni olish, loyningplastik xususiyatiga asoslangan. Tabiiy asfalt, tropik smolalarva to‘ldirgichlardan olinadigan presslanuvchi materiallar, bitumning toshlarni bir-birigabiriktiruvchi
sifatidaishlatilishi bizning eramizdan 3000-2500 yil avvalma’lum bo‘lgan.


Plastmassalarningplastmassa ko‘rinishida ishlatilishi 1820 yildan
boshlangan. Masalan: 1827 yilda dunyobo‘yicha 3 t tabiiy kauchuk
ishlab chiqarilgan bo‘lsa, 1929 yildatabiiy kauchuk olish 890 ming t ga yetdi. 1830 yilda Angliyadakauchuk, probka kukuniva mineral kraska asosida kamptulikonnomi bilan hozirgi linoleumga o‘xshash material
ishlab chiqarila boshlangan. 1839 yildakauchukning oltingugurt
yordamidavulkanlanishi (qotishi) aniqlanganidan so‘ng ebonit nomi bilan yangitur plastmassaishlab chiqarila boshlangan.


1865 yili Parker tomonidannitrotsellyuloza (100 og'.q.), kamfora (40 og'.q.) va etil spirti asosida selluloid nomliplastmassa kashfetildi.
Selluloidning sanoatdaishlab chiqarilishi 1877- 1878 yillari Angliyada, keyinchalik esa Fransiya, Olmoniyamamlakatlaridayo‘lga qo‘yildi.


1877 yilda Edison tomonidan fonografning kashfetilishi ovozniyozib oluvchiplastmassagrammplastinkalarga ehtiyoj tug'dirdiva 1897 yilda grammofonlaruchun plastinkalar ebonitdan, keyinchalik esa shellakva mineral to‘ldirgichlar - og'ir shpat, kaolin asosida ozgina maydalangan sellyuloza qo‘shib valslash usulida olinadigan plastmassa asosidaishlab chiqarila boshlandi.


Plastmassalarnizamonaviy turlarini ishlab chiqarish fenolni aldegidlar
bilan kondensatlanishinatijasidahosilbo‘ladigan smolalardan quymava presslangan fenoplastlar olishdan boshlangan. Bunday plastmassalar
1900 yillarda Angliyadaishlab chiqarila boshlandi. Elektrotexnika,
galantereyava kimyo sanoatiuchun fenoplastlarniko‘plab ishlab chiqarish 1909 yildan boshlab Bakeoland va Lebaxlar tomonidan ko‘plab o‘tkazilgan ilmiy ishlarasosida amalga oshirila boshlandi.


Rossiyada fenoplastlar 1918 yildan boshlab Oxtakimyokombinatida ishlab chiqarila boshlangan.
2. Polimerlar,plastmassalarishlab chiqarishning O‘zbekiston Respublikasidagiistiqboli


O‘zbekistonda polimerlarkimyosiva texnologiyasi 1958 yildan boshlab rivojlana boshladi. 1958 yili paxta sellyulozasitexnologiyasi ilmiy
tekshirish instituti, Toshkent politexnika institutida "Plastmassalar
texnologiyasi" kafedrasiva polimer muammolari laboratoriyalaritashkil etildi. 1960 yildan Farg'onagidrolizzavodida furan smolalari (FA, FAM monomerlari, FM-2 smolasiva b.) ishlab chiqarila boshlandiva furan
birikmalari laboratoriyasitashkil etildi. Hozirgivaqtda shukorxonada mochevina-formaldegid smolalari, poliuretanlar olishuchun turlixil poliefirpoliollar ham ishlab chiqarilayapti. CHirchiq "Elektroxim"
kombinatida chiqarilayotgankaprolaktamdan polikaprolaktam
(Poliamid-6) olish Farg'ona sintetik tolalarzavodida yo‘lga qo‘yildi. SHu zavodda diatsetatsellyuloza tolalari ham ishlab chiqariladi.
Navoiazotda epoksid smolalari, poliakrilonitril vauning asosida
kimyoviy tola ishlab chiqariladi. Farg'onaazotda diatsetatsellyuloza, Namangan kimyo zavodidakarboksimetilsellyuloza olishyo‘lga
qo‘yilgan.


O‘zbekistonning ko‘pkorxonalari asosan polimerlarni qaytaishlash
bilan shug'ullanadilar. Bunday korxonalarning eng kattalari
"Sovplastital", Angrendagi "O‘zbekrezinotexnika", Jizzaxplastmassani qaytaishlash, Qarshiplastmassalarni qaytaishlash, Samarqand polimer
trubalariva plastmassalardan eshik-rom ishlab chiqarishzavodi,
Andijondagiplastmassalardan avtomobil detallari ishlab chiqarishva lok-bo‘yoq korxonlari, Toshkent va Farg'onadagi sintetik teri ishlab
chiqarishkorxonalari, Ohangaron va Sergelidagiplastmassalardan
qurilish materiallari ishlab chiqarishkorxonalari, Toshkent lok-bo‘yoq ishlab chiqarishkorxonasi kabilarhisoblanadi. Undantashqari
O‘zbekistondabiron-birkattakorxona yo‘qki undaplastmassalarni olish yoki qaytaishlash sexi bo‘lmasa. Bu sexlarda shukorxonalarni o‘ziga
kerakliplastmassamahsulotlari ishlab chiqariladi.


2001 yildan boshlab SHo‘rtangaz kimyo majmuasini ishga tushirilib
yiliga 125 ming t chiziqlipolietilen, Farg'ona, Toshkent shaharlarida
qurilgan 3 ta sellyulozaishlab chiqaruvchikorxonalarda esa 2000 yildan 30 ming tonnadan ortiq sellyulozaishlab chiqara boshladilar.
O‘zbekistonda kimyo sanoatinirivojlantirishni 2010 yilgachako‘zda
tutilgan rejasida Qoraqalpog'iston AR-sidaishlab chiqarishunumdorligi bo‘yicha SHo‘rtangaz kimyomajmuasidan ham kattaroq polimerlar
ishlab chiqarish majmuasi qurilishimo‘ljallangan. YAngidan-yangi polimerlarishlab chiqarishkorxonalarini ishga tushirilishi
Respublikamizda polimerlarni qaytaishlashbo‘yicha ham birnecha zamonaviy korxonalarni ishga tushirishga olibkeldi. Bularga turli
rangdagi masterbatch tipidagiplastmassalarni ishlab chiqarish,
polipropilennning sopolimerlaridan, gaz va suvlaruchun quvurlarishlab chiqarish, polivinilxloriddan quvurlarva turli profillarishlab chiqarish korxonalarinimisol qilib keltirish mumkin.


Aytilganlardan shunarsa ayon bo‘libturibdiki, o‘zida polimer saqlovchi moddalarva polimerlarni ishlab chiqarishularnitayyor mahsulotlarga
aylantirish O‘zbekistondakundan-kungarivojlanayapti va bundan keyin shurivojlanish davom etadi.


3. Sintetikva tabiiy polimerlarning o‘ziga hosligi


YUqori molekulalibirikmlar (YUMB) o‘z hossalari jihatidan quyi
molekulalibirikmalardan tubdan farq qiladi. Bu holyuqori molekulali
birikmalarmolekulalarining judauzunligi va demak molekula massasining kattaligi bilan tushuntiriladi.


Odatda molekula massasi (MM) 5000 dan birnecha milliongacha
bo‘lgan birikmalar YUMB lar hisoblanadi. MM 500 dan 5000 gacha bo‘lgan, hossalari quyi molekulalibirikmalarga ham, yuqori moleulali birikmalarga ham o‘xshaydigan birikmalar oligomerlar deb ataladi.


YUMB ning molekulalari birnechayuz, hatto minglab
atomlardan tuzilganligi sababli -makromolekulalar debataladi.
YUqori molekulalai birikmalar sintetikva tabiiy polimerlarga bo‘linadi.


YUMB tirik tabiatning asosinitashkil etadi. O‘simliklar
organizmlarining asosiy tarkibiy qismlari - sellyuloza, kraxmal, lignin, pektin va hayvon organizmidagi oqsil, garmon, ferment kabilar YUMB lardir. Muskul, teri, soch, shox, tirnoqva shu kabilar aminokislotalardan sintez qilingan oqsillar - polimerlardir.
SHunday qilib o‘simlikva hayvon organizmlarininghayoti YUMB larning hosilbo‘lishi, ularning turdan-turga o‘tishiva parchalanishi jarayonlari bilan bog'liq ekan.


Texnikada ko‘plab ishlatiladigan tabiiy polimerlardanyanabiritabiiy kauchukdir.
Hozirgizamontexnikataraqqiyotida kauchukva undan olinadigan
rezinasiz hech bir sohani rivojlantirib bo‘lmaydi. Faqat so‘ngi 60-70 yil ichida o‘z hossalari jihatidan tabiiy kauchukdan qolishmaydigan sintetik kauchuklarishlab chiqarila boshlandi.


YUMB texnikada keng ishlatilishi bilan bir qatordainson hayotiva
faoliyatida ham ishlatiladi. Kiyim-kechak, jun, teri, paxta, yog'och, oziq- ovqatlar - go‘sht, sut, don, sabzavotlar, sellyuloza, oqsilhamdakraxmal kabi polimerlardantashkil topgan.


Tabiiy polimerlarning xususiyatlariva strukturalarini o‘rganish sintetik polimerlarkimyosiva texnologiyasini ham tez sur’atlarbilan
rivojlanishiga olibkeldi. YUqorida aytganimizdek tabiiy polimerlarning turliturlari uzoq davrlardan ishlatilib kelsada, sintetik polimerlarni olish vaishlatish asosan 1900 yillardan, keng rivojlanishi esa 1930- 1940
yillardan boshlandi.


4. Yuqori molekulalibirikmalarning asosiy tushunchalari


Polimerlar debmakromolekulalari bir xil atomlargruppasi - elementar halqa (zveno) lardantashkil topgan moddalarga aytiladi (Masalan:
polietilen).





Polimerlarni sintez qilishda ishlatiladigan quyi molekulali
birikmalar monomerlar deyiladi. Formuladagi n indeksi
makromolekuladagi elementarhalqalar soniga teng bo‘lib, odatda, YUMB ning polimerlanish darajasi (P) ni ifodalaydi.


Tarkibi turlichabo‘lgan elementarhalqalardantashkil topgan polimerlar ham ko‘plab ishlatiladi:



Tabiiy polimerlar - oqsil, pektin, nuklein kislotava ba’zi polisaxaridlar shunday tuzilishga ega. Bular sopolimerlardir.


Polimerlarning xususiyatlarini quyi molekulalibirikmalardanko‘plab farqi bor.


Masalan, quyi molekulali qattiqbirikmalarmustahkambo‘lib, bir ozgina
qaytardeformatsiyali bo‘ladi. Suyuq jismlaresa, aksincha,
mustahkamlikka egabo‘lmay cheksiz (qaytmas) deformatsiyalanadi.
Polimerlar qattiqva suyuq jismlarning xususiyatlarini o‘zidanamoyon qila oladi. Bu farqlarning asosiy sababi polimer makromolekulalarining uzunligini eniganisbatan mingla barobarkattaligi, ya’ni
makromolekulalarning egiluvchanligidir. Polimer
makromolekulalarining egiluvchanligimakromolekulalarning molekula gruppalarining o‘zaro ichkiva molekulalararota’siriga bog'liqdir.


CHiziqsimon poliuglevodorodlarmakromolekulasi eng katta
egiluvchanlikka ega, chunki CH₃- va CH₂= gruppalarida bir-birigata’sir
kuchi ozligidan aylanishpotensialto‘siq ko‘rsatkichi unchakatta bo‘lmaydi. Polietilen, polipropilen, tabiiy divinilkuchuklar,
poliizobutilen shularjumlasidandir.


Ikkinchi o‘rindayon zanjiridagi qutbli gruppalari bir-biridanuzoqturgan karbozanjirli polimerlar (polipropilen,nitril kauchuklar) turadilar.


Agarmakromolekulatarkibida -Cl, -OH, -CN, -COOH kabi qutbli
o‘rinbosarlaro‘zaro yaqin joylashgan bo‘lsa, bu o‘rinbosarlarning o‘zaro ta’siridan energetik to‘siq ko‘rsatkichi oshibketadi. Qutbli o‘rinbosarlar molekulaning ichki energetik to‘sig'ini oshiribgina qolmay, qo‘shni
makromolekulalar qutbli gruppalarining bir-birigata’siriniham oshiradi.
Bularninghammasipolimerzanjiri egiluvchanliginikamaytirib, polimerning qattiqligini oshiradi.


O‘rinbosarlarni zanjirbo‘ylab taqsimlanish xarakteri ham
makromolekula egiluvchanligigata’sir qiladi. Masalan, polivinilxlorid va polixloropren xlorli polimerlar bo‘lsada, xloroprendaxlor atomlari bir-birigata’sir eta olmaydigan masofada joylashganligidan unda
potensialto‘siq kichikva, demakmakromolekulaning egiluvchanligi katta.
Makromolekulaningtarmoqlanganligi ham egiluvchanlikkata’sir etadi. YOn tarmoq qisqabo‘lib, tez-tez takrorlansa, alohidahalqalarning
energetik to‘sig'i ortadi, natijadamakromolekulaning egiluvchanligi
^{kamayadi. YOn tarmoqlaruzun bo‘lib, kam takrorlansa,}
makromolekulaning egiluvchanligi ortadi.


Bir polimerning o‘zidamakromolekulalarning egiluvchanligiularning molekula massasiga qarab o‘zgaradi. Halqalar (zvenolar) soni ortishi bilan makromolekulalarning konformatsion shakl o‘zgarishlari ortadi. Demak,uzun zanjirning egiluvchanligi xuddi shunday ximiyaviy
tuzilishga egabo‘lgan qisqa zanjiregiluvchanligidankatta bo‘ladi.


O‘z-o‘zidan ma’lumki, polimerning molekulasikatta bo‘lganiuchun
uning qaynash harorati judayuqori bo‘ladi. Mavjud polimerlarning
qaynash haroratiparchalanish haroratidanyuqori bo‘ladi, shuninguchun ularni bug'holiga o‘tkazish mumkin emas. Demak, polimerlaro‘z fizik agregatholatining ikkiko‘rinishida - qattiqva suyuq holatdabo‘ladi.


Ma’lumki, qattiqmodda kristallyoki amorf holatdabo‘lishimumkin.