O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi
Download 394.28 Kb. Pdf ko'rish
|
sonning mano jihatdan turlari
- Bu sahifa navigatsiya:
- -dagi
- +saioq sov+minut+oshdi
- MNQDor uchuv
- Bugun
Quloch: Farhodning otgan toshlari ming suloch erdan ham o‘z nishoniga tegardi. Bir quloch arqonini olib uydan chiqib ketdi. (Oydin.)
dam: Otasi yoniga bormoqchi bo‘lib, bir-ikki qadam yurda ham. (M. Ism.) SHarofat Sidiqjonga o‘eidan ikki-uch sadam naridan joy ko‘rsatdi. (A. Q.) Qadam so‗zi harakatning ia-sofaga ko‗ra belgisnnn hisoblash uchun ham ishlatiladi: Ma~ shina qo‘zg‘aldi-yu, o‘n-o‘n besh sadam yurmasdan to‘xtab qoldi. (A. Q.) Qurbon ota bitta -bitta qadam tashlab borar edi. (A. Q.) Qarich: Bo‘ying b ir sarich... (0.) Kolxozchilar bir qarich erni bo‘sh qoldirmaslikka tirshiadilar. (71. Q.) Bu so‗z ham harakatnint masofaga ko‗ra belgisini ifodalaydi: Saodat mendan bir karich ham jilmasdi. (S. Ahm.) 7. YOsh hisobi uchun qo‗llanadigan so‗zlar. YOSH
hisobi uchun ishlatiladigan hisob so‗zlari asosan ki-shilarga nisbatan, ba‘zan hayvon va daraxtlarga niebatan nshlatiladi. YOsh hisobi uchun ishlatiladigan yosh so‗zi odatda affikslar bilan yoni boshqa so‗zlar bilan birikma holida ho‗llanadi. Ularning qo‗llanishi quyidagicha: -ar affiksini olgan yosh so‗zi yashar shaklnda nshlatiladi: ...Zvenoga etmish bir
Ba‘zan yashar so‗zi -li affiksini olib ham keladi: O‘n bir yasharli %iz bolaning ko‘nglini cho‘ktirmasangiz bo‘lardi. (A. Q.) -dagi affiksi yosh so‗ziga qo‗shilib keladi: Urush boshlan~ gan yili SHamsiddinim yigirma ikki yoshdagi, Fazliddinchm esa o‘n to‘qqiz yoshdagi yigitchalar edi. (S. Ahm.) Un to‘rt yosh-daga Kifoyatxon hayotning achchiq- chuchugini totib ko‘rdi. (A. Q.) -dagi affiksi oldidan -lar affiksi qo‗shilib ishlatnl-gande, taxminiy ssh hisobi ma‘nosi ifodalanadi: Eldik yosh~ larbagi eshon bola emas, ko‘sa ekan. (A. Q.) -li (k) affiksi ham esh so‗ziga qo‗shilib keladi: Sakkiz sshli o‘g‘li va o‘n bir
Bulardan tashqari, yosh hisobn uchun quyidagi birnkmalar ishlatnladi: yosh-\- ga kirgan (borib qolgan). Bir yuz uch yosh -ga kirgan tabarruk kampir... (A, Q,) Bazzoz o‘n etti eshgaborib qolgan qizga og‘iz solgan ekan. (A. Q.) Bu gapni oltmish yoshga borib qolgan bir choldan eshitganligi unga nixoyatda naish ^ildi. (A. Q.) Ayrim vaqtda yosh so‗zinipg ishtirokisiz ham yosh hnsobi anglashiladi. Bunday konstruksiyalarda sondan keyin makon kelishioari affikslari va ayrim so‗zlar qo‗shib ishlati-ladi: Um uchga kirgan yoshgina popukday qiz zdi. (0.) Uttizga kiribsan, lekin «he$ni bilmaysan. (O.) Bolalarimizning kattasi o‘n oltiga qadam qo‘ydi. Rais ellikka yaqinlashib qol-gan bo‘lsa ham hala jsda baquvvat edi. (A. Q.) Bir yoshgacha bo‗lgan davr uchun oylik, kunlik so‗zlarl hisob so‗zi o‗rnnda ishlatiladi: Qplida 10—15 kunlik chaqa~
YUqorida ko‗rsatib o‗tilgan yosh hisobn uchun ishlatiladigan so‗zlar sof hisob so‗zlari bo‗lmay, nisbny hisob so‗zlaridnr. 8. Vatst o‗lchovi uchun ishlatiladigan so‗zlar. Vaqt ulchopini ifodalovchi so‗zlar ikki turlidir: yil, oy, hafta va kunlar hisobi uchun bnr xil konstruksiyalar, sutka nchidagi hisob uchun esa boshqa xil konstruksiyalar ishlatn-ladi. I. gruppani tashkil qiladngan konstruksiyalar sanots sol-larning ysr, yil, oy, hafta so‗zlari bilan qo‗shilib kelishi-dan hosil bo‗ladi. Hisob so‗zi vazifasini bajaruvchk yusorn-dagi so‗zlar ma‘lum miqdor ifodalandi. Ular ba‘zak op -a, juda ko‗p holatda fe‘l va ravnshga bolanib keladi: Oradan uch yil vaqt o‘tdi
Ba‘zan kun, oy, yil, asr kabi so‗zlar -lik affiksini olib, predmetning vaqtga ko‗ra belgisiki ko‗rsatishi mumkin: Trak-tornang haqi bitta otning o‘n kunlik em-
Taxminiy miqdor ma‘nosini ifodalash uchun bunday so‗z-larga -cha affiksy so‗shilib kelishi, oldidagi sanoq son juft-laiib chama son shaklnda ishlatiliish yokn
Saiots sonlardan keyin kelib, vaqt o‗lchovi uchun ishlatnla-digan yil, oy, hafta, kun, sutka so‗zlari turli kelishik af-fnkslarini olib kelishi, shuningdek, ko‗makchilar bilan bir-ga qo‗llannshi mumkin: Uch kunda shuncha shini
Va^t o‗lchovi uchun ishlatiladigan yuqoridagi so‗zlar tartkb sonlar bilan bkrga ham ishlatiladi. Tartib sonlar kun so‗-zining snnonnmi —chislo so‗zi bilan birga qo‗llanadi. Leknn chislo so‗zi hech vaqt sanots son bilan birga kelmaydi: Beshinchi kun — beshinchi chislo (besh chislo deb ishlatilmaydi). 1970 yil biz uchun uiutilmas yil bo‘ldi. Yildagi oylar nomi, haftadagi kunlar nomi ham ma‘lum darajada miqdor tartibini ko‗rsata oladi: YAnvar oyi (1-oy).. Sentyabr oyi (9-oy). Juma kuni (5-kun).
Bunday birikmelarda oy, kun so‗zlari doim III shaxs bir-likdagi egalnk affiksi bilan birga ishlatiladi. Vaqt o‗lchoviii bildiruvchi so‗zlarning ikkyanchi gruppasipn sutkaning bo‗laklarini ifodalovchi kecha. kunduz, soat, daqiqa, minut, sekund kabi so‗zlar tashkil qiladn. Bu so‗zlar ham bi-rinchi gruppani tashkil qiluvchi so‗zlar kabi ko‗pincha fe‘l va ravishga, ba‘zan otga bog‗lanib, vaqt o‗lchovining kichik miqdo- ripi bildiradi: Qirq kecha-yu-qirq kunduz to‘y-tomosha qilib... («Ertak»dan.) Qalandarov soat bir yarimga stansiyaga mashina chiqarishni so‘rabdi. (A. Q.) Soat so‗zi sonni ko‗rsatuvchi so‗zdan oldin va keyin qo‗lla-ia odadv. Bu so‗z sondan oldin kelsa, qisqa, lekin anits vat^G-ni ifodalaydi. CHog‗ishtiring: Soat to‘rt bo‘ldi ~ To‘rt "soat bo‘ldi kutamiz yoki Soat uchda yig‘ilamiz — Uch soatda yig‘ila-miz. Bunday qo‗llanishlarda soat so‗zi hech qanday formant ol-maydi, kelishik qo‗shimchalari bevosita songa qo‗shiladi: Rosa soat o‘n birda raislar kabinetga taklif silindi. (L. Q.) Ka-nalning ochilshi marosimi soat to‘rtga belgilangan edi. (L. Q.) Soat un ikkidan oshdi, ammo undan darak yo‘ts. (Mirm.) Ba‘zan taxmshshy qis^a vaqtni ko‗rsatnsh uchun son va ke-lishik affiksi orasida ko‗plik qo‗shimchasi ham qo‗shilib ke-ladi: Soat to‘rtlarga rais mashana
soilardan keYNn ishlatiladi: SHu odamning oldida o‘n besh manut paxta terasan. Bu so‗zlar kelishik affikslari va ko‗makchilar bilan bir-ga qo‗llanadi: Besh
Uzbek tilida sutka hnsobi — kushshng‗ hnsobi quyidagicha: butun ma‘nosi raqam va soat so‗zi bilan belgilanadi. Butun soatping yarmigacha (soat) +chiqish kelishigidagi sanoq son + +saioq sov+minut+oshdi yoki o‘tdi so‗zi keltiriladi: Soat uchdan o‘n minut oshdi. Soat ikkidan o‘n besh minut o‘tdi. Soat-ning yarmida esa: kasr son + butup son, butun sop + yarim so‗zi ishlatiladi. Ba‘zan (soat) beshdan o‘ttiz minut o‘tdi tipidagi konstruksiya han ishlatiladi. YArimdan keyingi vaqt hisobi uchun soat + sanoq son+minut-\-kam so‗zlarining qo‗shilishidan tuzilgan kopstruksiya ishlatiladi. Ko‗pincha minut so‗zi ega- lik affiksini olib hyam ishlatiladi: o‘n besh minut kam uch, uch yarim... YU^oridagi kopstruksiyalarda soat so‗zining ishlatili-shi fakultativdir.
Prodmetlarning qiymatini hisoblash uchun eng ko‗p ishla- tiladigan so‗zlar so‘m va tiyin so‗zlarkdir. SS/m butun MNQDor uchuv, tiyin esa unish qismlarini ifodalash uchun ishlatiladi. Pul hvsoby uchun ilgari ko‗p ishlatilgan tanga, chatsa, tilla so‗zlari hozirgi kunda qiymat hisobi uchun deyarli ishlatil-maydn: X^ovlini savdoga qo‘yishganda olti tilladan ortiqqa xaridor chiqmagan vkan. (A. Q.) Turdialidan besh-olti tanga sarz olib kelgan ekan. (A. Q.) Babar ro‘zg‘ordan orttirib besh-olti tanga naqd pul silib so‘yibdi, yana besh-to‘rt tanga ort-tirsa... (71. Q.) Birovdan bir chatsa so‘raganim yo‘q, so‘ramay-man ham. (A. Q.) Tanga, chaqa so‗zlari hozirgi o‗zbek adabiy tilida pul hisobi uchun (bir chaqa, ikki tanga kabi) emas, pul-ning bpr ko‗rinishi sifatida ishlatiladi. Tilla so‗zi ham pul hisobini anglatmaydi. Mayda pulshshg hisobi uchup ishlatilgan miri, paqir so‗z-lari arxaiklashgan: G‘afforjon ikkovimizga uch miri berib, go‘sht keltrgani buyurdi. (A. Q.) Bitta mushak uch patsir, deda Turobjon. (A. Q.) Qiymat ifodalovchi bu kopstruksiyalardap so‗ng pul so‗zi hai ^o‗ishb ishlatiladi: Iigirma besh so‘m pul bo‘lsa, %amma xarajatga etar ekan. (A .K.) Ellik
Qiymat ifodalovchi birikmalar tarkibida pul so‗zi ish-latilmay, o‗sha so‗zga qo‗shilishi lozim bo‗lgan egalik, kelishik qo‗shimchalari, shuningdek, ayrim ko‗makchilar so‘m, tiyin so‗z-lariga qo‗shiladi: Bugun mehnat kunimiz yigirma etti so‘mdan tushayotgan bo‘lsa, ... (A. Q.) Daromad bu yillar o‘n bir so‘m bilan yigirma uch so‘m orasida tebranib turgan ekan. (A. Q.) Kitobni uch so‘m ellik tiyinga oldik. Joili tilda qiymat bildiruvchi so‘m so‗zi qo‗llanmay, soi-ning o‗zi turli kelnshik affikslarini olib qo‗llanadi: Da-dam ikki yuz ellik berishga rozi bo‘ldi. (A. Q.)
10. Hozirgi o‗ebek tilida
harakatning miqdorga ko‗ra bel-
gisini ifodalash uchun ham
sonlar ishlatiladi. Harakat
gisi uchup ishlatiladigan sonlar bevosita fe‘llar oldida Kelishi yoki
son bilan
fe‘l orasida
maxsus so‗zlar
ishlatilishi mumkin. Ular ba‘zi jihatlari bilan hyasob so‗zlariga yaqnn turadi. Quyidagi so‗zlar son va fe‘l oraoida kelib, harakat «its - dorini belgilash uchun xiamat qiladi; Marta (martaba, maro-taba) so‗zi: U shamni
Tartib son hzm marta so‗zi bilai birga qo‗llakadi: Uni bi-rinchi marta salobat bosdi. (A. Q.) Marta so‗zi -lab affik-snni olib, «ko‗p» ma‘nosida ishlatiladigan necha, bir necha so‗zlari yoki ko‘p so‗zi bilan birga ham qo‗llanadi: YOvlar sha-harni necha martalab xonavayron qildi, shahar bir necha mar-talab yong‘inda soldi. (Gazetadan.) Sie bilan ko‘p martalab uchrashamiz. Navbatda so‗zi tartib son bilan birga keladi: O‘rmonjon birinchi navbatda joriy qilish lozim bo‘lgan tadbirlar ha-qida gapirdi. (A. Q.) Karra so‗zi: Umid eshitgan gaplariki yana bar karra xayoli-dan o‘tkaza boshladi. (Mirm.) Bor so‗zi: Bir bor gapirdim, ikki bor gapirdim — qulbq solmadi. Hissa so‗zn: U sizdan ikki hissa yosh bo‘lsa ham normasshi ikki-uch hissa oshirib bajaradi. Qatla, dof’a so‗zlari ham shu funksiyada nshlatiladi. Le-kin bu so‗zlar juda passiv ishlatiladi: Bir-ikki daf’a ke-lib-ketib axir nog‘orachini ko‘ndiramiz. (0.) Ming qatla shu* kurki, katta bo‘lib qoldim. (A. Q.) Sidra so‗zi: Ahmadjon bularga qarab uch sidra o‘q yogdirdi. (A. Q.) CHama son. CHama sonlar predmetning noapiq miqdo-rnpi, taxminny hisobnni yo‗rsatadm. Miqdor soining bu turi asosan ikki xil usulda hosil qilikadi: 1. M o r f o l o g i k u s u l b ila n : Bunda chama son sanoq sonlarga airim affiks- larning qo‗shilishidai hosil bo‗ladi. Bunday affnkslar asli-da so‗z yasovchi yoki
so‗z o‗zgartuvchi affiislar bo‗lishidap qat‘i iazar bu o‗rinda forma nsovchi affiks vazifasmni o‗taydi. Qu-yidagi affikslar chamz sonlarnn hosil siladi: I) -lab(-la + b) affiksi qo‗shilib kelib, sotshng ravishga aylangan (adverbializatsmplashgan) formasiii yasaydi. -lab affiksi fe‘l yasovchi -la affiksiga rzvnshdosh yasovchi -b affiksining qo‗shilishidan hosil silingap bulib, soilarga qo‗shilganda bir qo‗shma affiks holida olinadi. -lab affiksi har saysi sanoq songa qo‗shila bermay, ODYTDE yirik miqdor ifodalovchi o‘n, yuz, ming kabi sonlarga sushila-di: SHahrimizda o‘nlab teatrlar, yuzlab kinoteatrlar bor. SHu stansiya yuz. miiglav odamlarning iishni qilardi. (S. Ahm.) Bu affiksni olgan soplar chama sonning. boshqa turlariga nisbatan annqroq mnqdorpi (o‗zakda ifodalaigandan orti^ miqdorni) ko‗rsatadi. CHog‗ishtiraylnk:
-lab affiksi orqali psalgan chama sonlar bog‗lanib kela digan ot ko‗pincha ko‗plnk formaskda so‗llanadi: YUzlab mallat-lar va elatlar qardoshlarcha
affiksnnn olgan sanoq soalarga ham qo‗shilib, predmetning miqdorga ko‗ -ra belgisini emas, harakatnipg belgisipi ifodalaydi. Masa-lan: Mevalarni bitta -
2)chama sonlar son o‗zaklarnga -tacha (-ta + cha) affiksining qo‗shilnshidan hosil qilinadi: Ikki tomonga uch qavatdan olt-mashtacha joy qilingan. (As. M.)
miqdor ifoda-lovchn soilarga qo‗shilib kela oladi: to‘rttacha, o‘ntacha, yuzta-cha, mingtachy. Hisob so‗zlari (numeratizlar) bilan birga ^o‗llaigan son-larda -cha affiksi hisob so‗ziga qo‗shilib keladi: Tong otishga yaqii uch yarim sotixcha joyni tekislab
Hisob so‗zlarining masshtab, vaqt va og‗irlik ma‘nolarini bildiradigan turiga -cha affiksi ^o‗shilib, taxminny mitsdor-ni bildiradi: Tgpalikning u yonidagi
3) chama soplar -larcha (-lar + cha) affnksining son o‗zak- lariga qo‗shilib kelishidan hosil qilinadi: Siddiqjon yuz- larcha kiish ogziga %arab turgan majlisni ko‘z oldiga keltir- di. (A.Q.) Bu xilda yasalgan son tarkibidag‗i -lar affiksi taxmin, chama ma‘nosini anglatadi. -cha
affiksining qo‗shilishi bilan bu ma‘nolar kuchaytiriladp. CHog‗ishtiraylik: soat besh bo‘lda (avnq mi^or ifodalangan)—soat beshlar bo‘ldi (soat besh atrofida, beshga yaqin yoki beshdan bir oz oshdi)— taxmin, chama ma‘nolarn ifodalapgatt. -larcha affiksi ham ko‗pincha o‘n, yuz, ming kabi sonlarga qo‗shilib keladn. Bu son bog‗lanib kelgan ot ko‗plik formasida qo‗llanadi: O‘nlarcha oliy o‘quv yurtlari, yuzlarcha maktablar kabi; 4) chama soklar vaht,
o‗rin yoki
kishilarning yoshipi
taxmi- niy
ko‗rsatish uchun
ishlatilgapda, -lar
affiksidan so‗ng
ma- kon
kelmshiklari affikslari qo‗llanadi:
sil qiluvchi -cha, -lar morfemalari birga ishlatilishi ham mumkin:
lib, chama, taxmvn ma‘nosinn bildiradi: Bir shoir bilan bir rejissyor kolxozga kelib bir oymi, ikki oymi turshidi. (A. Q.) 2. CHama sonlar kompozitsiya usuli bilan hosil qilinadi. Buida turln sonlar juftlanadi yoki ayrim so‗zlar bilan bir-ga keladi. SHunisi xarakterliki, juftlanishning ham o‗ziga xos qopuniyatlari bor: 1) juftlakgan sonlar odatda turli miqdor ko‗rsatuvchi son* lar bo‗lib, ularning kam mihdor ifodalovchi komponenti av-val, ko‗p miqdor ifodalovchi komponepti esa keyin keladi va taxmipiy miqdor bildiradi. Bularning turlari suyidagicha: Qishlotsqa borib bir-ikki kun turib saytarman. (A. Q.) Onda-sonda batta-ikkita sigir, so‘y ko‘rinar edi. (A. Q.) ...To‘qqiz yilning ikki-uch yiligina tinch o‘tdi. (A. Q.) Ayniqsa uch-to‘rt bolaning ovozi yoqimli va ohangdor edi. (0.) Kamida besh-olti kshiini o‘qishga yuborish. kerak. (A. Q.) Olti-etti kunlik ish... (A. Q.) Undan yuqori sonlar esa, ko‗pincha birlik va o‗nlik miqdo -rk bilan juftlanadi: ...Besh-o‘n minut gapirib beraman. (A. Q.) Tank sirq-ellik megr yasin
nisbatan taxmsn bnldiradigan sonlar ko‗pincha bir-biriga yaqin sonlar bilan juftlanadi: Tashqarida uni o‘n -o‘n ikki yashar bola kutardi.
Sonlar juftlashganda forma yasovchi -ta affiksi har ikki qismga yoki oxirgn komponentga qo‗shilib keladi: Bularnang uch-to‘rttasi sozo% boladar, (0.)
so‗zlarning ham roli bor: CHamasi so‗zi odatda numerativlardan keyin keladi: besh oylar chamasi o‘tgach, Ummatalini chaqirishibdi. (SH.) U yarim soat chamasi tinimsiz ishlab, juda xoldan toydi. (S. Ahm.) Umarali o‘zidan ikki esh chamasi katta bola bilan olishayotgan ekan. (A. Q.) CHogli (chohli) so‗zi ko‗prot^ juftlangan chama sonlarga qo‗-shilib keladi: YUqorida o‘n-o‘n besh choqli mo‘ysafid chaqchaqla-shib o‘tirar edi. (A. Q.) Etti-sakkiz choqli xotin-xalaj to‘p-lapib... (A. Q.) Maktabda o‘n choqli bola yig‘ilgan. (0.) YA%in so‗zi jo‗nalish kelishigi formasidagi yakka ski juft sochlar bilan birikib keladi: Kolxoz to‘rt millionga yaqin daromad qildi. (A. Q.) Uttizga yaqip bola atrofga tizilish-Oi. (0.) Ba‘zan yasin so‗zi sopdan oldip keladi: Umri yaqin bir oydan keyin keldi. (A. Q.) Janjal yasan bir -ikki haf-taga cho‘zilabdi. (A. Q.) Taxminan so‗zi birga keladi: Bu yil poytaxt meqnatkashla-ridan taxminan yarim million kishi paxta terimida ishtirok etdi. (Gazetadan.) Qariyb so‗ei birga kelishi mumkin: Respublika aholisi,qa-riyb uch million kvadrat metr uy-joy binolari oldi. (Gaze-tadan.) Korxonalarda qariyb bir million mutaxassis ishlab turibdi. (Gazetadan.) Download 394.28 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling