O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi
Download 394.28 Kb. Pdf ko'rish
|
sonning mano jihatdan turlari
|
Tosh: U kolxozga satnamoq uchun xar kuni ikki tosh yo‘l yurads. (H. 0.) Qirq tosh tevarak-atrofda uni ko‘rib dori ber-magan doktor qolmadi. (A. Q.) Pud: Tangriqulhoji har gektar eridan qirq-qirq besh pud-ga etkazib paxta olar ekan. (A. Q.) Mahal (vaqt): Kampir besh vaqt namozidan s MDin nuqul yigyashr ynan. (A, Q.) Bemorga uch maxal dori berib turdim. YUg-tLoq: ...kampirga qadog‘i falon pullik bar yumaloq iamil noy keltirib bergan ekan. (A. Q.) Qeynng‘i vaqtda iste‘moldan chiqib borayotgan yoki juda kam ishlatnl.ayotgan hisob so‗zlari o‗rniga tilnmizga rus tilidan va rus gali orqali boshqa tillardan hisob so‗zlari kirib kel-moqda yoki o‗zbek tilining o‗z imkoniyatlari asosida yangn hisob so‗zlari paydo bo‗lmohda: Mehnat kuni: Boshsalar bir, bar yarim mehiat kuna ishlasa, Mallavoy deganimiz uch yarim mexiat kuni ishlapti. (A. Q.) Har kuni eng kamida bir yarim mehnat kuni ishlasangiz bo‘-ladi. Gektar: ...Bahorgacha ikki yuz yigirma gektar yangi er ochi -shimiz kerak. (A. Q.) YUz gektar go‘za uchinchi chopitsda n chiqdi. (0. V.) Kubometr: Utgan yili biz 22,6 milliard kubometr giz qazib oldik. (Gozetadan.) Kilovatt-soat: Hozir bir kunda 33,5 million kilovatt-soat elektr energiyasi ishlab chiqaradilar. (Gazetadan.) Sotix: Tong otishiga yaqin u uch sotax joyning past-balanda-ni tekislab bo‘lgandi. (S. Ahm.) Pachka: Ikki pachka choy bilan bir butilka yog‘ oldi. A‘etr (sm. mm.): 8 metr shoyi, 5 metr duxoba, bir necha qo‘y va hokazolar.
Kilo: Bir kunda 200—250 kilo paxta terardi. Minut: Vazifani bajarishga 15 minut vaqt berildi. Gradus: Qirq gradus sovuq. Bo‘ron. Se1!t»er: Paxtaning hosili 40 sentnerdan ham oshib ketdi. Par: ...bir par karavot ham kelib, uy to‘rini egalladi. (S. Abdulla.) Ekzsmplyar: Ikki zkzemplyar jurnal oldim. Uzbek tilida hisob so‗zlari qo‗llanishiga ko‗ra suyidagi tur-larga bo‗linadi: 1. Predmetlarnn yakkalab hnsoblash uchun vshlatiladigan suzlar: Dona. Bu so‗z donalab sanaladigan predmetlarni anglatuv-chi so‗zlar oldida kelib, sanots sonlardagi -ta affiksiga yaqin funksnyaki bajaradi: Samandarov ikki
Nusxa. Bu so‗z ko‗pincha predmetlariing ajraladigan bel-gisiga — ius.xasiga ko‗ra mshushrshsh ko‗rsatadi. Nusxy so‗zi odatda gazsta, jurnal, kktob va shunga o‗.xshash predmstlarni hisoblash uchun ishlatiladi: Tagorning 59 marta 160000 nusxa kitobi nashr etildi. Bosh. Bu so‘e ba‘zi hayvoplarni hisoblashda qo‗llaniladi: Kolxoz chorvasij bir yuz o‘n to‘qqiz bosh soramol qo‘shildi. (A. Q.) Bosh so‗zi uzumiing hisobida ham ishlatiladk: Ikki bosh oq chillakini endigina chumchuq talay boshlagan ekan. (S. Ahm.) Tup. Bu so‗z orhali daraxt, gul va boshqa ba‘zi o‗simlik-larning hisobn ko‗rsitiladi: CHorvoqcha katta bo‘lmisa ham, ik~ ki tup olcha, bir tup shaftoli, bir-ikki tup sizil gul bor ekan. (A. Q.) Ariq bo‘yida ikki tup gulsapsar ochildi. (S. Ahm.) Nafar. Bu so‗z ko‗pikcha kishilarnipg ayrim guruhpni yakka-lab hisoblashda qo‗llaniladi: Ikki nafar qizil askar ko‘z o‘n-gida. (Oydin.) Uch pafar yosh ofitser gulni olishga iitilardi, (Voynich.) 2. Butunniig, guruhning yoki to‗daiing qismini hisoblash uchun ishlatiladigan so‗zlar: Burda, Bu so‗z ko‘pincha nonning qismini bildiradi: Har ex-timolga sarish qopqonga bir burda non ham sistirib Qo‘ydi. (S . Ah m . ) J a m ol i d d i n d a stu rxon d a n b ir b u rd a n on old i. (M. Ism.) Bir burda non bir-birisiz tomog‘idan utmaydi. (S. Ahm.) Ba‘zan burda so‗zi ko‗chma ma‘noda son bilan birga aft-bashara, yuzga nisbatan (ozg‗in, horg‗in goz degan ma‘no da) ham ishlatiladi: Mamarayim afandiniig ajin bosgan, surish -gan bir burda
Parcha. Bu so‗z parsa-predmetlarning qismini hisoblashda qo‗llapiladi. Ko‗piicha kichik degap ma‘ioni ham bildiradi: Onam bir parcha erini sottirib
Varaq (sahifa). Bu so‗z ko‗proq yozilgan yoki yozishga mo‗ljal-langan qog‗ozlarning qismnpi hisoblash uchun ishlatiladi: SHu niyatda o‘rnidan
Og‗iz. Bu so‗z juda qisqa vaqt davssh etuvchi kutq protsessi hisobini anglatadi: Bir og‘iz gapimiz bor, shuni sizga aytga -ni keldik. (A, D.)
ifodalaydi: Uzim ham siz-larni pig‘ib, ikki ogiz gaplaishoqchi zdim, (A. Q.) Bu haqda bir og‘iz aytib qo‘yishimni lozim topmabdi. (Mirm.) Luqma. Bu so‗z ba‘zai oshning qismi, ba‘zan ko‗chma ma‘poda so‗zlashish protsessining qismini hisoblash uchun ishlatiladi: Gapiga bir-ikki luqma qushmoqchi bo‘libdi. (Oydin.) CHandir chaynagan kampirdek, bir luqma oshni og‘zida aylaitira be-ribdi. (Oydin.) Siqim. Bu hisob so‗zi aslida siqmoq fe‘lidap yasalgan bo‗ -lib, to‗dadan malum qismini ajratvb olish ma‘nosini ang-latadi. U faqat siqnmlab ajratish mumkin -bo‗lgan iredmet-larni aiglatuvchi otlar oldida keladi: Ziyodaxon bir saqam tuz tashlab chayqadi. (A. Q.) Bir siqim chaqa tanga olib unga u za tdi. (A. Q . ) K u la la . . . old ig a b ir si q i m jiyd a q o‘yd i. (A. Q.). Bir sitsim . palov qilib berarmikin debman. (0.) Siqim so‗zi o‗rpida uning sinonimi sifatida qisim so‗zi hyak ishlatiladi: bir siqim tuproq — bir qisim tuproq, bir siqim jiyda — bir qisim jiyda va hokazo.
Tilnm (karch). Bu so‗z tilim lvm oq fe‘lidan olingan bo‗lib, pichoq bilan uzunligiga sarab ma‘lum formada bo‗laklarga ajratilgan prsdmet sismlarini hisoblashda qo‗llaniladi: Qa~ rasam, qo‘lida bir talim xandalak. (0.)
Qovun, hakdalak, tarvuzlarni yirik qismlar-ga bo‗lib, keyin eniga qarab ajratilgan qismlari karch so‗zi bilan hisoblanadi: Jamilaxon bir karch
narsalarni) barmoqlab olish o‗lchovi chimdim so‗zi bk-lan ifodalanadi: Ikromjon bir chim dim choyni belbog‘ining uchidan olib choynakka tashladi. (S. Ahm.) Bobom bir chimdam nosvoyni olib hidladi. (0.) Qultum suyuq predmstning (ko‗proq suvnipg) qismini ifo -dalashda ishlatllzdigap his ob so‗zidir. Qultum va ho‘plam so‘zlarn bir-biriga sinonim bo‗lib ishlatiladi: Kennoyim si -girining bir qultum sutini ko‘zi qiymaydi. (0.) ...Bir sultum. suvga zor bo‘lib. (A. Q.) Bir ho‘plam suv olib chetga purkadi. (Oydin.) Bu uyda bir yutum suv ham yo‘q . («Ertakadan.) Tomchi, qatra. Bu hisob so‗zi qultum, ho‘plam so‗zlaridan ko‗-ra ham oz bo‗lgan suyuqlik miqdorini hisoblash uchun ishlati-ladi: Uch kun, to‘rt kun
CHaqmoq. Bu so‗z yirik narsaning maydalangan qksmipi hi-soblashda qo‗llaniladi: Atigi bir-iksh chatsmots qandni qo‘lim -ga tutqazdi. (0.) U
Nimta. Bu so‗z qismnipg yarmini ifodalovchi (so‗ynlgan han-vonning yarmiai bildnruvchn) hisob so‗zidir: Ulbo‘lsin bir yaim ta eo‘shtni Turashga berdi. (Qrraqalpoq hikoyalari.) To‗g‗ram. To‗g‗ralgan narsalarning (ko‗proq go‗shtni) qismshga hisoblash uchuts
so‗zi ko‘pnncha oyoq kiyim-larining, paypoq, qo‗lqop yoii juft bezak asboblarining qis -mipi (bnrini) ifodalaydi: Tuproq ichidan bir poy zirak,
qo‗llanganda ham birdan ortiq juftlarning qisminn bildiradi. Juft bezak asboblarining bir poyiga pnsbatan toqa so‗zinn qo‗llash mumkin: bir poy
Bo‗lak. Bu so‗z bo‘lmok, fe‘lidan kolib chiqsan bo‘lib, pred-netlarning qismyni hisoblab ko‘reatadi: Xaltaning ichidan q irq b ir b o‘la k yog ‘och d a n ish la n g a n ch olg ‘u a sb ob shi q o‘lig a old i. (« M in g b ir kech a » ) B ir b o‘l a k g o‘sh t, b ir b o‘l a k n on oldi. SHingil. Bu so‗z ko‗proq bir bosh uzumshshg eng kichik qis-mivi ifodalaydi va ba‘eap ko‗chma ma‘ioda ishlatilad i: Oila Butunning, guruhning yoki to‗daiing qnsmyni hisoblash uchun ishlatiladigan so‗zlar: Burda. Bu so‗z ko‗pincha nonning qismini bildiradi: Har ex~ timilga qarshi qopsonga bir burda non ham qistirib qo‘yda. (S. Ahm .) Jom oliddin dasturxondan bir burda non oldi. (M. Ism.) Bir burda non bir-birisiz tomog‘idan o‘tmaydi. (S. Ahm.) Ba‘zan burda so‗zi ko‗chma ma‘noda son bilan birga aft-bashara, yuzga nisbatan (ozg‗in, horg‗in yuz degan na‘noda) ham ishlatiladi: Mamarayim afandining ajin bosgan, qurish-gan bir burda yuzida
Parcha. Bu so‗z narsa-predmetlarning qismini hisoblashda qo‗llaniladi. Ko‗pincha kichik degan ma‘noni ham bildiradi: Onam bir parcha erini sottirib otamning o‘ligini ko‘mdi. (Oy-din.) Erda bir parcha essh namat ustida kir ko‘rpacha, xolos. (0.) Otangizdap bir parcha er qolganda, o‘sha qiyinchiliklarni ko‘r-mas edingiz. (A. Q.) Varaq (sahifa). Bu so‗z ko‗proq yozilgan yoki yozishga mo‗ljal-langan qog‗ozlarning qismipi hisoblash uchun ishlatiladi: SHu niyatda o‘rnidan turib bir
Og‗iz. Bu so‗z juda qisqa vaqt davom etuvchi kutq protsessi hisobini apglatadi: Bir og‘iz gapimiz bor, shuni sizga aytga-ni keldik. (A. D.) Unsinning yuragiga suvvat bo‘yaadigan bir-ikki og‘iz so‘z aytmoqchi bo‘ldi. (A. Q.) Bu hisob eo‘zn ba’zaya fe‘l oldida kelib, harakat-holat ifodalaydi: O‘zim ham siz-larni pig‘ib, ikki og‘iz gaplashmoqchi edim. (A. Q.) Bu haqda bir og‘az aygib qo‘yishimni lozim topmabda. (Mirm.) Luqma. Bu so‗z ba‘zal oshning qismi, ba‘zan ko‗chma ma‘poda so‗zlashksh protsessishng hismini hisoblash uchup ishlatiladi: Gapiga bir-iksh luqma
Siqim. Bu hisob so‗zi aslida siqmoq fe‘lidan yasalgan bo‗-lib, to‗dadan ma‘lum qismini ajratib olish ma‘posini ang-latadi. U faqat siqimlab ajratish mumkin 'bo‗lgan predmet-larki aiglatuvchi otlar oldida keladi: Ziyodaxon bir siqim tuz tashlab chayqadi. (A. Q.) Bir siqim chaqa tanga olib unga uzatdi. (A. Q.) Kulala ...oldiga bir siqim jiyda so‘ydi. (A. Q.). Bir sitsim palov qilib berarmikin debman, (0.) Siqim so‗zi o‗riida uning sinonimi sifatida sisim so‗zi ham ishlatyladi: bir siqim tuproq — bir qisim tuproq, bir siqim jiyda — bir qisim jiyda va hokazo. Tilim (karch). Bu so‗z tilimlamoq fe‘lidan olingan bo‗lib, pichoq bilan uzunligiga qarab ma‘lum formada bo‗laklarga ajratilgan prsdmet sismlarini hisoblashda qo‗llaniladi: Qa-rasam, qo‘lida bir tilim xandalak. (0.) Dasturxondan ikki tilim qovun olib bizga uzatdi. Bir tilim go‘sht topiladimi. ' sizdan, Oynisa? Qovun, handalak, tarvuzlarni yirik qismlar-ga bo‗lib, keyin eniga qarab ajratilgan qismlari karch so‗zi bilan hiooblanadi: Jamilaxon bir karch sovunni olib ko‘cha -ga yugurda. (M, Ism.) CHimdim. Predmetlar to‗dasini (quruq choy va boshqa shunga o‗xshash narsalarni) barmoqlab olish o‗lchovi chimdam so‗zi bi-lan ifodalanadi:
Qultum suyuq predmstning (ko‗proq suvping) qismini ifo-dalashda ishlatiladigap hisob so‗zidir. Qultum va ho‘plam so‗zlari bir-biriga snnonnm bo‗lib ishlatiladi: Kennoyim si-girining bir sultum sutsni ko‘zi qiymaydi. (0.) ...Bir qultum suvga zor bo‘lib. (A. Q.) Bir xo‘plam suv olib chetga purkadi. (Oydin.) Bu uyda bir yutum suv xam yo‘q. («Ertak»din.) Tomchi, qatra. Bu hisob so‗zi sultum, ho‘plam so‗zlaridan ko‗-ra ham oz bo‗lgan suyuqlik miqdorini hisoblash uchun ishlati-ladi: Uch kun, to‘rt kun
CHaqmoq. Bu so‗z yirik iarsaning maydalangan qismini hi-soblashda qo‘llannladi: Atigi bir-ikki chatsmots qandni so‘lim-ga tutqazdi. (0.) U oldidagi dasturxondan bir cha% mo% qand oldi-da, chetidan bir tiiglab choy ho‘pladi. (Oydin.) Nimta. Bu so‗z qismning yarmini ifodalovchi (so‗yilgan hay-vonnnng yarmini bildiruvchi) hisob so‗zidir: Ulbo‘lsin bir nimta go‘shtni Turashga bsrdi.
To‗g‗ram. To‗g‗ralgan narsalarning (ko‗proq go‗shtni) qismshga hisoblash uchup to‘g‘ram so‗zidan foydalaniladi: Otam ikki to‘g‘-ram go‘shtni otashkurakda cho‘qqa tutib kabob qildi. (A. D.) Bir to‘g‘ram nonni og‘ziga solib, choyni xo‘pladi. (S. A.) Poy. Bu so‗z ba‘zi juft predmetlartgipg qismpni hisob-lashda qo‗llaniladi: Un to‘kilib, unda bir poy katta kavush.1 ning izi qolibdi. («Ertakyadan.) Poy so‗zi ko‘pincha oyoq kiyim-larining, paypoq, qo‗lqop ski juft bezak asboblarining qis- mipi (birini) ifodalaydi: Tuproq ichidan bir poy zirak, bir poy bilaguzuk topildi. Bu hisob so‗zi birdan ortiq sonlar bilan qo‗llanganda ham birdan ortiq juftlarning qisminn bildnradn. Juft bezak asboblarining bir poyiga pnsbatan toqa so‘znni qo‗llash mumkin: bir poy zirak— bir toqa, zirak. Bo‗lak. Bu so‗z bo‘lmoq fe‘lidan kelib chiqqak bo‗lnb, pred-metlarning qismini hisoblab ko‗rsatadi: Xaltaning ichidan qirq bir bo‘lak yog‘ochdan
SHingil. Bu so‗z ko‗proq bir bosh uzumshshg eng kichik qis -mini ifodalaydi pa ba‘zan ko‗chma ma‘noda ishlatiladi: Oila a’zolari Oir shangid uzum uzishdan mahrumlar. (S. L.) Bir shingil hazil eshiting. YUqorpda sanab o‗tilgak gfedmetlarning qismvni, bo‗lagi-1€p ifodalaydigan hisob so‗zlari odatda kam miqdor bildn-ruvchi sonlar bilan bkrga keladi. 3. To‗dalab, guruhlab ko‗rsatuvchi hisob so‗zlari: Bu gruppadagi hisob so‗zlari predmet yoki shaxslarni to‗da-lab, butunlab, guruhlab hisoblash uchun nshlatnladn. Odatda bunday hissb so‗zlari oldnda eng kam mshushr bildiruvchi bir so‗zi qo‗llansa ham, u- so‗z ko‗p dsgan ma‘poni ifodalaydi. Qi-yoslang: bir gala sush — bir necha qush, bir to‘p odam — bir ne- cha odam va hokazo. Bu gruppadagi hisob so‗zlariga quyidagilar knradi: Gala. Bu so‗z asosan qushlar, parrandalar to‗dasini hisob-lash uchui ishlatiladi: Olisdan bir gila o‘rdak uchib kelayotgan edi. (S, Axm.) Hovlilshz tgpasida bir gala turna charx urib aylapayotibdi. (S. Ahm.) To‗p. Bu so‗z shaxslar yoki qush va hanvonlar guruhini ko‗r-satadi: Bir to‘p qarg‘a har tomonga uchib ketdi. (A. Q.) Bu er-da bir to‘p ayollar majlisni kutib o‘tirishibdi. (A. Q.) Gurux. Bu so‗z ko‗proq sha.xslar to‗dasini ifodalash uchun ish-latiladi: Darvoza ustiba turgap bar guruh odamni tusmol bi-laa tanish mumkin edi. (A. Q.) Dushmanping katta bir guru -%i qurshovda soldi. (A. Q.) To‗da. SHaxslar to‗dasnnn ko‗rsatish uchun to‘da so‗zi ham Hisob so‗zi sifatida qo‗llaniladi: Xiyla vaqtdan keyin Qo‘qon tomondan bir to‘da otliq
Dasta. Bir turdagi predmstlarning nig‗indnsini, to‗dasnnn hisoblash uchup. nshlatiladn; Mehmon cho‘ntagidap bir dasta pul chiqardi. (A. Q.) U bir dasta kosa ko‘tarib ariq tomonga o‘tdi. (S. Ahm.) Qo‘lida bir dasta gul... (S. Ahm.) Bog (bog‗lam). Boglzmots harakati bilan bog‗liqbo‗lgan pred-Metlarning kichik-kichik yig‗ivdisn, hajmini ifodalash uchun Ishlatiladi: Bir bog‘ jo‘xorshyuya
Quchoq. Bu so‗z ham narsa-predmetlar yig‗indisini ko‗rsatish uchun ishlatiladi: Qiz bir suchoq tut bargini ko‘tarib keldi, (S. Ahm.) Olim buva bir chuchoq ko‘rpa ko‘tarib chiqib, ko‘cha -ning o‘rtasiga ulotstirdi. (A. Q.) SHoda. Bu so‗z bvr ipga tiziladigai ayrim predmetlarning Yig‗indisnni bildiradi: Bir shoda marvaridni taqishga bu-yurdi. (Oydin.) Ustunda ikki-uch shoda qalampar osilib tu-rardi. Nafar. Bu so‗z birdan ortiq sonlar bilai birga qo‗llan-ganda shaxslarni yakkalab sanash uchun ishlatnlsa ham, bir so‗-zi bilan kelib, to‗da, guruh ma‘nosini ifodalaydi: Bir na-far yoshlar imtihon zallariga kirib kelishdi. (Mirm.) Gruppa, Bu so‗z ham ko‗nincha shaxslarni to‗dalab, guruhlab hisoblashda qo‗llannladya: Bir gruppa dekada qatnashchilari to‘quvchilar bilan uchrashshidi.
Hovuch. Bu so‗z ham predmetlarsing ma‘lum kichik to‗dasinn ko‗rsatadi. Ba‘zap ko‗chma ma‘koda ham ishlatiladi: Bpla ch:'--tagidan bir hovuch qop-qora
4. Juft predmetlar hisobini ko‗rsatuvchi so‗zlar: Odatda bunday so‗zlar yo juft predmet bnldnruvchi so‗zllr uchun eki yakka predmetlarni juftlab hisoblash uchun ishlatn-ladi. Bu XILDYG
‗ Y hnsob so‗zlyrnga quyidagilar kiradi: Juft. Juft predmetlar hisobini ko‗rsatadi: YAra^lagan bir juft kalishni meiga uzatadi. (0.) Endi rasm bo‘lgan bir juft chiroyli tuflini qo‘ltig‘iga sistirdi. (SH.) Juft so‗zi yakkalab sanaladigan narsa yokn shaxslarni juft-lab hisoblash uchun ham qo‗llanadi: Bir juft tol tagidaga so‘rida odam ko‘p. (S. Axm.) Bir juft bola
Par(a).
Bu so‗z
rus tilidagi para so‗zidan oliigap.bo‗lib, juftning sinonimidir:
Bu so‗z ko‗chma ma‘noda ham ishlatiladi, , 5. Og‗irlpkni o‗lchash uchun kshlatiladngan hisob so‗zlari. PreDmetlarning og‗irligini o‗lchash uchui ishlatiladngai hi- sob so‗zlari, yuqorida aytgavnmiedej, aktnv va passnz {yoki ar-xaiklashgan) gruppaga ajratiladi. 1- gruppani gramm, kilogramm, litr, pud, sentner, tonnp kabi aktiv qo‗llanuvchi hnsob so‗zlarn tashkil qiladi. O‘tgach yil har gektar erdan o‘ttiz besh sentperOan paxta xosilinn oldik. Bir gramm paxtani ham nobud qilmaylik. Har qutidan 78 kilodan palla chiqsa bo‘ladimi? (A. Q.) Davlatga shu yili 35 ming pud galla, 70 tonka go‘sht topishrildi. Bu so‗zlarning qo‗llanishida ham farq bor, YA‘ni litr so‗zi faqat suyuqlik uchun; gramm, kilogramm, tonna so‗zlari esa ham suyuslik, ham qattiq narealar o‗lchovya uchun; pud so‗zi ko‗p-roq doi o‗lchovi uchuk ishlatiladn. 2-gruppani zsa ishlatiLish doirask torayib borastgaya yoki arxaiklashgan misqol, qadoq, botmoi kabi hisob so‗zlari tash-kil qiladi: Uning ogirligi bir misqoldan ham tushmaydi. (A. Q.) To‘rtta qo‘y, uch botmon bug‘doy, bir &l.chon guruch so‘ra tipti. (A. Q.) Bunday so‗zlar o‗zbek tilida qadimdan juda keng ko‗lamda qo‘llanib kelingan bo‗lsa ham, hozirgi kunda ular o‗rnida sovet-intsrnatsional so‗zlari ishlatiladi. Hisob so‗zi vazifasipi bajaruvchi quyidagi so‗zlar taxmi-niy miqdor o‗lchovini ifodalash uchun ishlatiladi: Pnyola: Jannat xola shoshib-pishib bir-ikki piyola choy ichdi-da... (S. Ahm.) Ovqatdan keyin Urmonjon ikki piyola choy ichdi. (71. Q.) Qoshiq: Podsho xayrchiga xar kuni bir koshiq moy, ikki koshiq tuz berib turibdi. («Ertakyadan.) Kosa: (shokosa): Kifoyatxoya bir kosa osh, ikkita ravoch kel-tirgan edi. (A. Q.) U dasturxonga bir shokosa ezilganroq, o‘rik, bir likopchada shakar so‘ydi. (A. D.) CHoYnak: Bu so‗z fatsat suyuqlik o‗lchovi uchun ishlatiladi: Stolda non, jizza, bir choynak choy turardi. (A. Q.) Ikki choy-nak choy ko‘tarib O‘rmonjon keldi. (A. Q.) Qop (xalta): Dehqonlarning o‘rog‘ini charxlab bir xalta -yarim xalta don- dun topib kelar edik. (A. Q.) Quti, chamadon: Etti kishi bo‘lib to‘rt quta pilla oldik. (A. Q.) Otasi ikki chamadon narsa olib keldi. Stakan, ryumka, tog‘ora, kostryulsh, sozon, cho‘mich, banka kabi so‗zlar ham yuqoridagi so‗zlar kabi vazifada ishlatilishi mum-kin. Bulardan tashsari, bir qator so‗zlar borki, ular predmet-larnipg joylatshsh o‗rniga xoslangan hisobini anglatadi. Bupday hisob so‗zlari ayrim predmetning api^ son bilan al-mashinmaydigan noaniq, taxmipiy og‗irlik o‗lchovini, yana bosh- qa xususiyati bilan donalab sakaladigan shaxs yoki predmetlar-nitgg miqdor o‗lchovini ko‗rsatadi. Quyidagi so‗zlar shu gruppapi tashkil qiladi: Kiyimlik o‗lchovn uchun jo‘ra, kiyimlik so‗zlari ishlatila-di: To‘y
gazlama yoki paxtaping katta to‗pi o‗lchovini ifodalash uchun toy so‗zi ishlatiladi: Ellik tuyaga yuklatilgan yuz toy gazla-ma so‘ishldi. («Ertak»dan.) Ular
gok tashuvchi hayvon, transport vositalari nomi hisob so‗zi sazifasini bajaradi: Bir ko‘tarishda bir tuya yuk ko‘tara oladi. (71. Q.) Daladan bir arava sovun, ikki shshina yuk keldi; predmetlarni taxlash yoki ustma-ustlyagini ko‗rsatnsh uchun qavat so‗zi ishlatiladi: ...Ro‘zg‘or ishina butkul qo‘limga ol-
SHu fupksnyada ishlatilgan qavat so‗zi qat so‗zi xrlida ham ishlatilishi va predmetlarning ustma-ustligini ko‗rsatishi bi-lan birga hisoblash uchup emas, mustaqil so‗z fuiksiyasida (Bu narsa bizda qat-qat bo‘lib yotibdi) ishlatilishi mumkin. Qat-lama so‗ziping o‗zagi ham shu so‗z bilan bog‗liq. Qavat so‗zi ba‘zan -li(k) affiksipi olib binolar o‗lchovi uchun ishlati-ladi: Bir savatli binolar o‘rnaga shahrimizda ko‘plab to‘rt, besh va to‘qsiz savatli binolar $ad ko‘tarmoqda. (Gazetadan.) Qazat so‗zi bilan parallel holda etaj(li) so‗zi ham binolar o‗lchovi uchun ishlatiladi: Ikki etajli uy surdik; predmstlarning yonma-yop joylashgapligini ko‗rsatish uchun qator so‗zi ishlatiladi: Adir etagida uch-to‘rtta oq uy va o‘r-tasida ikki qator g‘aramga o‘xshagan qora o‘tlar ko‘rindi. (A. Q.); predmet yoki shaxslarniig joylashish o‗rniga ko‗ra hisobini ko‗rsatuvchi: do‘ppi, tandir, sandal, togora, uy, ayvon kabi yana qator so‗zlar mavjud: Dam o‘tmay bir do‘ppi eunafsha terdim. (Oydin.) Hech bo‘lmisa bir-ikki tandir non yopish kerakligini aytdi, (Oydin.) Bir sandal xotin, o‘rtada dasturxon. (Oydin.) Qo‘lida bir tag‘ora somsa ko‘tarib kchrib kelib s,olda. To‘yda ik-ki uy xotin, bir ayvon yosh bolalar bo‘lda; sochni o‘rish, tarash kabi harakatlar bilan bog‗liq bo‗lgan hisob so‗zlari ham ko‗p uchraydn: Bir o‘rim sochni ehtiyotlik bi-lan orsasiga tashlab Qo‘idi. (S.
6. Uzuplik o‗lchovi uchun ishlatiladigan hisob so‗zlari. Uzunlik o‗lchovini hnsoblashda ham aktiv va passiv hisob so‗zlari mavjud. Predmetlarning uzunlik o‗lchovini hisoblash uchup epg aktiv ishlatiladigan hisob so‗zlarsga metr, santi-metr, kilometr kabi sovet-internatsional so‗zlari kiradi:
Uzunlik o‗lchovi sifatida qo‗llapgan gaz, tanob, tosh kabn so‗zlar xozirgi tilda arxaiklashgan: Bu bog‘ning sathi taxmi-nan 15 tanob erni band qilgan.
uzunlik bir-ligi sifatida ishlatilmasa ham, shu ma‘noda gazlama so‗zining o‗zagi sifatida ishlatiladi. Bulardap tashqari, uzuplik o‗lchovi sifatkda qadimdan ish-latilib keliygaa qarich, quloch, chatsirim, sadam so‗zlari ham hozirgi jonlv tilda ko‗plab qo‗llanadi: Download 394.28 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|