O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi
Download 394.28 Kb. Pdf ko'rish
|
sonning mano jihatdan turlari
|
Kamida (kami bilan) so‗zi birga keladi: Kamida besh ming-ta yangi texnologiya uskunalari o‘rnatiladi. (Gazetadan.) Planga qo‘shimcha kami bilan o‘n besh million so‘m gejaladi. (Gazetadan.) Ortiq, mo‗l(roq) so‗zlari bilan birga qo‗llanadi: Ko‘chalar-ning ikki yuziea sakson besh mingdan ortiqroq ko‘chat o‘tqozil-di. (A. Q.) 3. CHama sonlar morfologik va kompozitsion usulning kom-binatsiyasi orqali ham hosil qilinadi: Juftlanib kelgan chama sonlardzk so‗ng -cha, -larcha, -larda kabi affikslar qo‗-shiladi: Elektrostansiyamiz ellak-oltmishtacha lampochkalar-ni arang qizdirar edi. (A. Q.) Orol to‘rt-to‘rt yarim tanoblar-cha kelar edi. (A. Q-) O‘ttiz-qirq yoshlardagi kishi bizni qar-shilaydi. (0.) CHama sonlar miqdor bildirib hol, aiiqlovchi va otdashib turli gap bo‗lagi bo‗lib keladi: Ikki-uch intilib shoxni ush -lay olmadi. (A. Q.) Barov eshikni
ma‘nosidan aniq-lik ma‘nosi kuchlnroq bo‗ladi. Jamlovchi son. Jamlovchi son bir turdagi predmet-larnipg yig‗indisini ifodalash uchun qo‗llanadi. Ular odatda o‗ndan kam bo‗lgan sonlarga maxsus affikslarning qo‗shilishi-dan hosil qilinadi. Jamlovchi sonlar sanoq sonlarga quyidagi affikslarning qo‗gailishidan hosil bo‗ladi: 1) -ov affiksi ko‗piicha ikki, uch, to‘rt, besh sonlariga qo‗-shilib, predmetlardagi jamlik ma‘nosini bildiradi. Jamlovchi sonnnng bu formasi doim egalik affikslari bilan birga qo‗llznadi: Ikkovimiz ham sekin pastga tushdik. (0.) Ikkovi xam Qurbon ota bilan xayrlashib jo‘nadi. (A, Q.) -ov affiksi ikki so‗ziga qo‗shilganda ikki shaxsni ifoda-laydi va ba‘zan har ikki shaxs nomi izohlovchk sifatida kel-tiriladi: Larisa bilan Qo‘chsor ikkovlari
keltiriladi: G‘afforjon ikkovimizga joy soldim. (A. Q.) Dadam ikkovi hamon shivirlasiadi. (A. Q.) YAkkmdan ortiq sonlarda ham ba‘zan izohlovchilar qo‗l-langanda yuqoridagi holatni kuzatish mumkik: Men, Mamajon, SHarifjon degan bola uchovimizga... (A,
Q.) ...odamlardan ik~ kitasini qo‘shib beraman, uchovlaring o‘tin qilasanlar. (A. Q.) -ov affiksi to‘rt, besh va olti sonlariga ham qo‗shiladi. To‘rtovlari qotib -sotib kuldi. (A. Q.) Beshovlarangni bir zveno deymiz. (A. Q.) SHu oltovim iz bir tan, bir jon bo‘lib. kurashaylik. (0. E.) Ba‘zi vaqtda -ov affiksi -ovlon shaklida kelib, jamlik-ni ko‗rsatadi: Ikkovlon piyodalab Jilvon kapaga kirib ket -dik. (S. Ahm.) Beshovlon birdan xaxolab yubordik. (A. Q.) Ol-tovlon ola bo‘lsa, og‘zidagin oldirar. (Maqol.) -ov affiksini olgan jamlovchi sonlar dsshm zgalt affiks-lari bilan birgalikda qo‗llangani uchun otlashib, gapda ot va-zif-ysida keladya. Lekin sonning boshqa turlaridan farqli ravishda sifatlovchn aniqlovchi vazifasini bajarmaydn: O‘chov- imizning maqsadimiz bir. Beshovilshz bir quti urug‘ olsak, nainki eplab boqrlmasak. (A. Q.) Qizlarning uchoviga xam mukofot berildi; 2) jamlovchi sonlar -ala affiksining so‗shilishidan hzsil qilinadi. Bu affiks ko‗proq ikki, uch, to‘rt, besh sonlariga qo‗-shiladi, olti va etti sonlariga esa kam qo‗shnladi. Adabny tnlda bulardan yuqori miqdor anglatuvchi sonlar bilan deyar-lya birga kelmaydi. -ala affiksining qo‗shilishi natijasida ham sonlarning o‗zak sostavida ma‘lum fonetnk o‗zgarish. yuz beradi. Ikki so‗zidagi so‗nggi i tovushi tushib qoladi. Masa-lan, ikk(i)alamiz. -ala afflksi ham I shaxs birlikdan boshqa hamma shaxs va sondagi egalik affikslari bilap birga qo‗llapadya. -ala affiksi ikki-uch (ba‘zan to‘rt) sonlariga bevosita qo‗shiladi. Ba‘zan esa o‗zaKka bevosyta qo‗shilmay, donalik son affiksi -ta dan keyin keladi:
Ba‘zan ma‘ponn kuchaytirish va ta‘kidlab kursatish uchun -ov, -ala affkksini olgan sonlardan oldin kishilik, ko‗rsa-tish olmoshlari ski har so‗zi ho‗llanadi: biz
-ala affiksini olgan so‗z egalik affiksisiz qo‗llanganda gzpda apitslovchi (izohlovchi); egalikni olganda, ega, to‗ldi-ruvchi, kesim, qarat^ichli anitslovchi bo‗lib keladi: Ikkalasi-ning bo‘yi baravar bo‘lsa hal... (M. Ism.) Iigitlar ikkalasi ham paxtaligini echishdi. (As. M.) Uchalasini bitta plash-pa-latkaga o‘rashibdi. (A. H._) Turdimat uchalasiga rosa sinchiklab tikildi. (M. Ism.); 3) -ov + la-b yoki -ov + la + sh-ib affikslarining sanoq sonlarga qo‗shilib kelishidaya jamlovchi sonlar hosil
bo‗ladi: Uchovlaishb ichkariga kirshidi. (M. Ism.) Uroz oga bilan akam akkovlashib bir hozlini ijaraga olishda. (O.) Bu vazifani ikkovlab bajardik; 4) -ov+ -lan. Bu
affiks juda
kam so‗llanadi:Olgovlano.1y bo‘lsa, og‘zidagin oldirar. (Ma \ol.) Bu
affikslarning qo‗shi-
lishidan hosyal
qnlingan jamlovchn soilar gepsa
^ol vazifa - sida kelzdi. Ayrim sanoq soyalarga egzlik affiksn qo‗shmlib, jamlovchn son ma‘nosi ifodalanadi: sizlarning ikkisi (qizlarning ik-kalasi). 105-§. Qasr son. Kasr son butunning qismlarini ifodalash uchun ishlatiladi. Kasr sonlar tuzilishiga ko‗ra boshqa son-lardan farqlanadi—ular ko‗pincha, birdan ortih sonlarning bvrikishidan (sintaktik usul bilan) hosil bo‗ladi. Ular odatda sanoq sonning chiqish va bosh kelishik formasidagi birshshasi (ba‘zan qaratqich va bosh kelishik shaklida birn-kishi) orqali ifodalanadi: Ularning to‘rtdan bir qis.ii fan doktori va fan kandidati degap ilmiy darajaga ega. (Gazeta - dan.) SHahar proletariatining uchdan ikki sislsh gazlama to‘-qshi bilan shug‘ullanadi, uchdan ikki sismi esa yarim kustar korxonalarda ishlardi. (Gazetadan.) Kasr son taalluqli bo‗lgan otlar shu sonlardan oldin, qa-ratqich yoki chiqish kelishiklari formasida keladi: ...paxtakor-larning uchdan biri Zulfiqorovning
Ayrnm vaqtda chiqish kelnshigi formasida keladngan otlar kasr son orasida ham keladi: Un beshta otdan akkitasigina uni ko‘tara olardi. (A. 1\.) Knyaz uchta
Kasr sonlarning surati bosh, maxraji chy^ish kelishik formasida keladm. Otlashganda kasr sonlarning maxraji o‗z-garman, surati egalik va kelishik qo‗shimchzlarini oladn: ...hovlining %am to‘rtdan birini ayzon egallagan eda. (A. D.) Birov to‘rtdan birga vmas, sheriklisha xam bir ketmon ur-mysdi. (A. Q.) Uning ko‘z oldida yuzdan to‘qsonna uradigan uchar bir odam gaedalandi. (A. Q.) YArim (yorti), chorak, nimchorak so‗zlarn ham kasr son hnsob-lanadi. YArim so‗zining o‗zagi yormoq fe‘li bilan bog‗liq bo‗ -lvb, ma‘lum qismning yarmv ma‘nosini bildiradi. Ba‘zan bu so‗z biror narsaning o‗rtasi degan ma‘nopi ham bildiradi: Qoq yarim kechada yo‘lga tushibman. (0.) YArchm yo‘lda esimga tushdi. Quyosh adirga yarim belidan botib turibdi. (S. A%m.) Bu so‗z' ba‘zan belgi bildiruvchi so‗zlarga bog‗laiib, bedgi-ning to‗liq emasliginn ko‗rsatadi: A’zam ikkovimiz yarim qo-rong‘i samovarda poxolgami
di: Hikoyat ovqatni yarim -yorta ichdi. (A. Ubaydullaev.) YArim -yorti shilar bizga yoqmaydi. Bu so‗z bitta so‗zidan keyin juft holda keladi: Qolganini bitta-yarimtaga berarsan. (S. Ahm.) Onda-sonda bitta-yarimta do‘koi ochits. Lskin bir va prim sonlari juftlanmay qo‗shma so‗z holida qo‗llanganda aniq miqdorni bildiradi: Traktor bir yarim kun ishlab... (A, Q.) Bundan bir yarim yil
uping qismi ma‘nosini bildiradi: Plaini bir yuz o‘n ikki yarim pro-sent bajardi. (A, Q.) Biz akki yarim yil ichida... (As. M.) YArim so‗zi ba‘zan qo‗shma so‗zlar tarkibida ham keladi: YArim shar, yarim orol, yarim mustamlash, yarim doira. Kasr soplar chorak, nimchorak so‗zlari bilan ham ifodala-nadi. CHorak, nimchorak so‗zlari fors tilidan kirgan bo‗lib, noryak — to‗rtdan bir bo‗lak, nimchoryak, (chorakning yarmi) sak-kizdan bir bo‗lak degan ma‘noni bildiradi. Nim so‗zi'ham ba‘zan o‗zbek tilida yarim ma‘nosida keladi: nim qoroig‘i— yarim qorong‘i. Nim so‗za ba‘zan yarim degan ma‘nodan bir oz uzoqlashib, kamlik bildiruvchi morfsmaga aylanadi: nim push-ti gul, nimrang choy va hokazo. Nimchorak qa doq pashmakni olib... (0.) Kasr soplar tarkibida kam, ko‘p, salkam kabi so‗zlar ishti-rok etgan birikmalar orqali ham ifodalanadi: Respublika-miz Ittifoqimizda etishtiriladigan paxtaning
Kasr sonlar butun soklar bilan birga aralash soppi hosil qiladi. Bunday holatda pxlitlikpi bildiruvchi sondan keyip butun so‗zi va kasr sonlar keltiriladn: 1,09— bir
Kasr soplar gapda aniqlovchi, otlashib kelgaida, boshsa bo‗laklar vazifasida qo‗llanadi: YArim ochiq eshikdan laylak,-ning boshi ko‘rindi. (S. Ahm.) Uch
Tartib son Tartib son predmetning aniq, konkret miqdorini, ketma-ketligini ifodalashi bilan sonning boshqa turlaridan farqlanadi. Tartib sonlar sifatlarga yaqin bo‗lib, ular kabi predmet belgisini b1Ldiradi. Sonping bu turi sanoq sonlarga -(i)nchi affiksiniig qo‗ shilishidan hosil bo‗ladn. Tartib son ko‗rsatkichi ba‘zan necha so‗roq olmoshiga ^o‗shn-lib, predmet tartibini aniqlash uchun beriladigan so‗roqni anglatadi: Voy, bugun nechanchi chislo o‘zi? (A. Q.) Nechanchi yilda tug‘ilgansiz? -(i)nchi affiksi o‗rnida ba‘zai -lamchi formanti4ham ish-latiladn. Bu affiks predmetning tartibiga ko‗ra belgisini emas, sanaladkgan iokea-hodisalarning tartnbi, sirasiin bil-diradi. Bunday gaplarda sanalishi lozim bo‗lgan voqea-hodi- salardan oldin izohlanishi lozim bo‗^tgan gap keltiriladi:— SHoshmanglar, quloq
Tartib sonlar predmetning miqdoriga ko‗ra belgisini ko‗r-satadi: Qalandarov uchinchi brigadaga tushib uzoq g‘o‘za orala-di. (A. Q.) Bugun respublikamiz poytaxti Toshkentda tarixiy va madaniy yodgorliklarni saqlash jamiyatining barinchi ta’-sis s’ezdi ochildi. («S. Uzb.ya) Saida birinchi partiya majli-sini o‘tkazishga tayyorlik ko‘ra ooshladi. (A. Q.) Tartib sonlar sonning boshqa turlariga nisbatan ko‗proq fe‘l-kesim bylan muposabatga kirishadi va harakatning miq-dorga ko‗ra bolgisshsh ko‗rsetadi:
Bunday ^o‗llapgan tartib sonlardai so‗ng ko‗pincha marta (martaba), navbatda, bor kabi so‗zlar birga ishlatiladi: Moskva o‘z ishchilar sinfining mamlakatda birinchi marta V. I. Lenin ishtirokida kommunistik shanbalikni o‘tkazgan-ligi bilan haqli ravishda faxrlana oladi. («S. O‘zb.») Sa -faroo bundan keyin birinchi navbatda qilipadigan ishlar to‘g‘risida gapirib,... (A. Q.) SHunda men birinchi bor do‘mbi.' raning tovushini eshitdim. (0.) Jonim bilan Jamoliddin aka,— dedi u, bir&nchi marta unga nomi bilan murojaat etib, (M. Ism.) -(i)nchi affiksi bir soniga qo‗ishlib kelganda ba‘zan «ol-dingi», «avvalgi» degan ma‘noni ifodalaydi: Gulning birin-chi g‘unchasi kuttirib ochiladi, (S.
Ba‘zan ikkinchi so‗zi «boshqa» degan ma‘noni ifodalaydi: Bu, shubhasiz, bizning yutug‘imiz, Lekin ikkinchi tomonini ham esdan, chiqarmaslik kerak. (A. Q. ...boshqa tomonini ham esdan chiqarmaslik kerak.) Endi gapning ikkinchi tomoniga nazar tashlaylik, (A. Q. .-.gapning boshqa tomoniga nazar tashlay- lik.) Ba‘zan predmet, hodisaning tartibiii ko‗rsatishda avvel sanoq son, uldan so‗ig tartibii lfodalovchi birikmalar ish-latiladn: Nkka kun shu xilda shilagan bo‘lsa
Soklar
uyushits bo‗lak
vazifasida ishlatilganda ham, oldin-
gasi sanoq
soi, keyingisi tartib son
formasida bo‗lishi mum- kik:
Uqnine ham bnrn bekorgi ketib, ikkinchisi Ahmadjonning boshini yalab o‘tdi. (A. H.) ...Bir tomonda mayda va sho‘x, ak- kinchi tomondi kishining qalbini trnaydigan kotta ashula bo‘lmoqdy. (A. Q.) Rais darrov o‘rnidai turdi, bir qo‘lini or- qasiga qo‘yib, ikxnnchi qo‘lini boshi uzra kamalak qilib ik - ki-uch elka qoqdi. (A. Q.) _ "
Tartib sonlar yal, oy, kunlarning tartiba, snrasini ko‗r-satib, vaqt bildiruvchi otlardai oldin keladi: Ikkancha may kuni mehmon chaqirgan zdik. (A. Q.) Tashvishli qirq byrincha yilning kuzida Saodat bilan aloqamiz uzildi. (S. Ahm.) &n birinchi shvar kuni grassasa ikki ming kiish chi^ib, ish bosh-lanib ketdi. (A, Q.) Tartib sonlar ba‘zats predmetlarnyang turi yoki navnni ham ko‗rsatadi: Tokchadagi beshanchi chiroq lshshllab yonar edi. (A. Q.) Mana shunday majlis va bayram kunlaridagana etschladigan sirqinchi osma chiroq hozirgiia yoqilgan bo‘lib, hali piligi kutarilgan emasdi. (A. D.) U ettanchi chiroqni o.gdiga so‘yib, erining to‘nini elkasiga gaiglaganicha o‘tirar- Oi. (S. A%m.) Tartib sonlar gapda sifatlovchi annqlovchi bo‗lib keladi: Barinchi masala yuzasidan Bo‘taboy ashga so‘z berildi. (A. Q.) Ikkinchi qatorning bir chekkasida o‘tirgan ayol qo‘lini ko‘tar-ganicha o‘rnidan turdi. (A. H.) Harakat belgisnni ko‗rsatib, hol vazifasida ham keladi: Bunaqasini biranchi eishtyapman. (S. Atsi.) Men kolxozga birinchi yozilaman. (A. Q.) Men «Ur -fon» maktabiga birinchi borgan kunim... (A. D,) Tartib sonlar otlashgapda ega (Dushmanning yuztasini o‘l-dirsang, yuz birinchisi, michgtasini o‘ldirsang, ming birinchisi seni ham o‘ldirishi mumkin. (A. Q.'), kesim (Mening tegirmo-nim, rayonda birincha, sen tegirmonning fahmaga etmaysan. (A. Q.), to‗ldiruvchi (Safarov tugagak papirosning cho‘gidan ikkinchisini tutatib olib, nari-beri yurdi. (A. Q.), ^ol (Machit-ning qitor uch hujrasidan bira miktab, ikkanchisida domlamiz o‘tirar edi, uchinchisiga aka-uka Qutbiddin va Husniddinlar ko‘-chib kelishdi. (A. Q.), qaratqich aniqlovchi (Bolalarnine ik~ kitasidan so‘rashbi, uchinchisinang %ech narsadan xabari y$ch yadi.) vazifasida keladi.
Download 394.28 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|