O`zbekiston respublikasi xalq ta`limi vazirligi ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti tarix fakul`teti
Download 359.35 Kb. Pdf ko'rish
|
yangi davr geosiyosiy nazariyalari va maktablar
- Bu sahifa navigatsiya:
- Yangi davr geosiyosiy nazariyalari va maktablar BITIRUV MALAKAVIY IShI
- Yangi davr geosiyasiy nazariyalari va maktablar. MUNDARIJA: Kirish……………………………………………………………..4 1-bob
- II-bob.Geosiyosiy qarashlarning zamonaviy xalqaro munosabatlarga ta`siri.
- Xulosa…………………………………………………………… 57 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati
- Malakavye bitiruv ishining
- Malakavye bitiruv ishining bilim darajasiga
- Malakavye bitiruv ishining ilimiy va amaliy ahamiyati
- Malakavye bitiruv ishi
|
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA`LIMI VAZIRLIGI AJINIYOZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI Tarix fakul`teti
Eshjonov Jasurbek Ozodboy o'g’li Yangi davr geosiyosiy nazariyalari va maktablar BITIRUV MALAKAVIY IShI
Ilmiy rahbar: f.f.n., dots.Z.Seitova
2
Bitiruvchi talaba Eshjonov Jasurbek Ozodboy o'g’li «Yangi davr geosiyosiy nazariyalari va maktablar» mavzuidagi bitiruv malakaviy ishi «Milliy g`oya, ma`naviyat asoslari va huquq ta`limi» kafedrasining 2016 yil «___» ___________ kungi «__» son bayonnomasi asosida davlat attestatsiya komissiyasiga himoyaga yuborishga tavsiya etildi.
«Milliy g`oya, ma`naviyat asoslari va huquq ta`limi» kafedrasi mudiri: A.Embergenov
Bitiruvchi talaba Eshjonov Jasurbek Ozodboy o'g’li «Yangi davr geosiyosiy nazariyalari va maktablar» mavzuidagi bitiruv malakaviy ishi 2016 yil «___» ___________ kungi institut rektorining «_____» son buyrug`i bilan davlat attestatsiya komissiyasiga himoyaga yuborildi.
bitiruv malakaviy ishiga ___ ball qo`yildi. 3
MUNDARIJA: Kirish……………………………………………………………..4 1-bob. Xalqaro munosabatlarda geosiyosiy omilning nazariy asoslari. 1.1.Xalqaro munosabatlarda zamonaviy yondoshuvlar va nazariyalar.........................................................................6 1.2. Geosiyosat tushunchasi va uning mazmun-mohiyati..............15 II-bob.Geosiyosiy qarashlarning zamonaviy xalqaro munosabatlarga ta`siri. 2.1. Еvropa va Osiyoning geostrategik istiqboli to`g`risida Еvropa-Amerika maktablari………………………………………………………………26 2.2. Geosiyosiy jarayonlar borasida hozirgi tadqiqotlar…………..37 2.3. Еvroosiyochilar yangi oqimi vakillarining geosiyosiy qarashlari………………………………………………………….43 Xulosa…………………………………………………………… 57 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati………………………………61
4
Ko'plab kommunikatsiya tarmoqlariga bilan qoplangan XX asr er usti makon, yilning oxiriga kelib, bu ob'ekt balki davlat va siyosiy munosabatlarning predmeti nafaqat edi. Odamlar birinchi geosiyosiy makon sifatida unga xabardor bo'ldi. Allaqachon XIX asrda, xalqaro munosabatlar ishlashi makon sifatida Evropada idrok qilingan, lekin u Yevropa bilan aloqalar va Evropa vakolatlarini Overseas siyosati asosan xavotirda. XX asrda, bu idrok dominant bo'ldi. Natijada geografik makon haqida jamiyatning bilim "tajriba", bir xil, bir geosiyosat hisoblanadi. Mazkur yo'nalishda rivojlanishi yirik siyosiy arboblari, bugungi kunga qadimdan olimlar nomlari bilan bog'liq. Allaqachon Ma'lumki, balki imkoniyat geosiyosatning tomonidan ilmiy tafakkur yo'nalishi nemis tuprog'ida tug'ilgan. Va muddatli – ham Germaniya (Geopolitik vafot), ilmiy inqilob shvetsiyalik- Germanophile R.Chellen keldida. XX asr geosiyosiy maktab yaratilgan nemis tadqiqotchilar, Ratzel va Naumann izdoshlari, yakuniy ifoda Karl Haushofer ish bo'ldi. Geosiyosat Germaniya ekspertlari nemis yadrosi "deb atalmish asoslangan Yaqin Evropa» (Mitteleuropa), "nazariyasini o'ylab topdi." Germaniya, ularning fikricha, o'z madaniy va iqtisodiy qanoti ostida Yevropani birlashtirish edi. "Nordic" yoki Aryan nazariyasi - bu tushunchaning paydo Germaniya va Avstriya yanada pseudoisodom targ'ib kunlarga to'g'ri keldi. Ushbu ohangda, mavzu dolzarbligi bir tez o'zgaruvchan geosiyosiy voqeliklar zamonaviy geosiyosiy g'oya va G'arb mamlakatlari nazariyalarini, shuningdek, uning dolzarbligini aniqlashligi. Malakavye bitiruv ishining mavzusi global geosiyosiy o'zgarishlar doirasida G'arbda zamonaviy geosiyosiy nazariya sohasida o'rganish va mavjud bilimlar tahlil qilmoqda.
tahlil, tizim tahlil qilish va ekstrapolatsiya usullari yordamida hozirgi bosqichida geosiyosiy tafakkur, uning tushunchalar, tipolojilerine, vazifalari, shuningdek, bu sohada o'zgartirish tug'ilgan sabablarini aniqlash uchun, sinash uchun, deb tadqiqot qog'oz ishlatilgan asosiy manbalari, masalan, Samuel Hantington, F. Fukuyama,
5
Brzezinski'nin boshq. G'arb olimlarining po'lat geosiyosiy tushunchalar, shuningdek, bizning davlat asarlari. So'nggi yillarda , muddatli geosiyosat ichki siyosiy lug'atga eng mashhur biriga aylandi. Vaziyatni paradoks 1990-yillar boshida qadar, geosiyosat, siyosatshunoslik va xalqaro munosabatlar nazariyasi farqli o'laroq, aslida man etilgan edi. Bu nomlar K.Hauskhofer, A.Grabovski, E.Obsta, O.Maullya, V.Ziverta, K.Vovinkelya va ular natsistlar Germaniyada tushunchasini olgan holati bilan bog'liq edi . Shu bilan bir vaqtda geosiyosatning bilan bog'liq bunday taqiq G'arb davlatlari mustamlaka, bosqinchilik tashqi siyosatini oqlash uchun mo'ljallangan mustamlakachilar bir "reaksiyaga ta'limot " ga mafkuraviy ibora sifatida bildirdi. 1990, jahon siyosatida va xalqaro munosabatlarda dramatik o'zgarishlar tushunishda inqiroz - bu intizom natijasida u 1980 navbatida da qizigan uchun oddiy edi. Ichki mualliflar geosiyosatning bir qator sa'y-harakatlari orqali xalqaro maydondagi inqilobiy o'zgarishlarga olib keldi kuchlarini asosiy modellarini, rivojlanish yo'nalishlari, omillarni o'rganish va haydash uchun kalit beradi maxfiy ilm, bir xil, aylandi. Bu bilimlar asosi bir dunyo tartibi qo'llab-quvvatlash kabi nazorat makon tushunchasi edi . Malakavye bitiruv ishining bilim darajasiga kelsak, qozoq , rus va chet el adabiyot geosiyosat, individual davlatlar bir amaliy siyosatining asosini tashkil etadi, uning amaliy ahamiyati, roli ko'rsatadi ishlari bir qator, qayd etish mumkin. Biroq, ayni paytda , bu intizom uslubiy va moddiy rivojlantirish bilan bog'liq muammolar bor edi. Bosh Ular orasida - ehtiyoj, ya'ni u yoki boshqa siyosiy voqealar, fazoviy Shu vositalari, bor bo'lgan oraliq bayon qilish uchun kosmik o'zi go'yo. Boshqa so'zlar bilan aytganda, biz makon siyosat haqida gapirish kerak. Bu geosiyosatning tufayli mutlaqo boshqacha tushunish va geografik makon, va siyosat o'tish hisoblanadi. Siyosat, siyosiy ilm-fan va geografiya bir ajoyib katta omonat g'oyalarini amalga oshirish imkonini beradi . Endi geosiyosiy terminologiyasi tez muxolifat va hukmron elita vakillari sifatida ishlatiladi. Geosiyosiy argument har doim, Evropa muassasalari ichiga 6
mamlakatimizning "kiritish" sabablarini tushuntirish mavjud AQSh bilan munosabatlarida real qarama talqin paydo bo'ladi. Geosiyosiy faol komponentlar Rossiya va NATO , konfiguratsiya va MDH istiqboli o'rtasidagi munosabatlarni hisobga olib, "ko'p qutbli dunyo" muammolar , boshqalar ta'kidlab etiladi. Geosiyosiy barpo etish, to'g'ridan-to'g'ri yoki bilvosita rivojlantirish, qabul va tashqi siyosati strategiyasi ijrosini ta'sir qiladi. Bundan tashqari, so'nggi yillarda yanada ko'proq qunt taklif kiritgan sinonim geosiyosat , geosiyosiy tahlil qilish va bizning ko'z oldida xalqaro munosabatlar tizimini o'zgartirib, yangi bosqichlari, bir haqiqiy ko'rinishida . Malakavye bitiruv ishining ilimiy va amaliy ahamiyati: Bugun O'zbekiston xalqaro hamjamiyat tomonidan e'tirof etilgan, uning nomi tanib qoldi. AQSh, Yevropa Ittifoqi, Xitoy - mamlakat rahbarlari, ilg'or liberal siyosiy va iqtisodiy islohotlar tufayli xalqaro hamjamiyat Markaziy Osiyo mamlakati madaniyatli xalqaro hamjamiyat to'liq a'zo bo'lishi mumkin, deb ishonaman va hokimiyat muhim siyosiy markazlaridan to'liq hamkor sifatida xalqaro jarayonlarni rivojlantirishda muhim rol o'ynash sabab Rossiya, Sharqiy Yevropa, Janubiy- Sharqiy Osiyo, va boshqalar. Bundan tashqari, davlatlar MDHda , balki butun Yevroosiyo kontekstida emas, faqat iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va integratsiya jarayonlarida yetakchi rol tan uchun. Bugungi kunda, deyarli yirik geosiyosiy o'yinchilar barcha O'zbekistonda ishonchli sherigi va mintaqada barqarorlik omili. O'zbekiston postsovet siyosiy va iqtisodiy og'irlik haqiqiy markaziga aylandi.
ro'yxatidan iborat.
Geosiyosat-siyosiy fan yo`nalishlaridan biri bo`lib, xalqaro munosabatlarda muhim o`rin egallaydi. Ammo bugungi kunga qadar geosiyosatni ilmiy yo`nalish sifatida asoslash va e`tirof etish masalasi oxirigacha hal bo`lgani yo`q. Bu borada 7
turli ziddiyatli fikrlar ham mavjud. Ammo bugungi qaltis, tez o`zgaruvchan zamonda geosiyosatning tub mohiyatini tadqiq etish, geosiyosiy jarayonlarni anglash nuqtai nazaridan muhim ahamiyatga ega. Ta`kidlash lozimki, klassik geosiyosatchilar geosiyosatni nafaqat nazariy, balki amaliy majmua sifatida ham talqin etgan va uni o`z davlatlari tashqi siyosatini talqin etishga qo`llagan. Shu tufayli amaliy geosiyosat paydo bo`lgan va u ko`pgina hollarda etakchi davlatlar tashqi siyosatining nazariy asosi sifatida xizmat qilgan. Garchi bunday gieosiyosat XX asrda yaqqol namoyon bo`lgan bo`lsada, G`arb davlatlari aynan X.Makkinder yaratgan nazariyaga, uning izdoshi – S.Xantington va Z.Bzejinskiylarning ta`limotiga tayangan holda dunyoga hukmronlik qilish siyosatini ilgari suradi. Bunday siyosat oqibatida XXI asrda ham er yuzida ko`plab urush o`choqlari paydo bo`layotgani G`arb va Sharq o`rtasidagi ziddiyatlar borgan sari keskinlashayotganini kuzatish mumkin. Xalqaro va turli mintaqalar doirasida yuz berayotgan mojaro va ziddiyatlar hamda muayyan davlatlarning bosqinchilik siyosati geosiyosatga asoslanayotganligi, uning mazmun-mohiyati, asosiy yo`nalishlari va tamoyillarini ilmiy jihatdan jiddiy o`rganishni taqozo etadi. Geosiyosiy jarayonlarning mazmun mohiyatini aniqlashda bir qator nazariyalar, ta`limotlar, yo`nalishlar paydo bo`lgan. Geosiyosiy ta`limotlarni shakllanishida shved olimi Rudol`f Chellen, nemis olimlari Fridrix Rattsel, Fridrix Nauman, Alfred Mexen, Xelfard Makkinderlarning mehnatlari beqiyos 1 .
jonzot” kabi rivojlanib boradi. Shuningdek, geosiyosiy makon “Hayotiy doira” bilan quvvatlanadi. Bunda evropaning geosiyosiy mavqei dunyo maydonida ustuvor ahamiyat kasb etadi. Klassik geosiyosiy ta`limot vakillarining qarashlarida evrotsentrizm g`oyasi ustuvor, ular ijtimoiy makon va zamon masalalarini o`z davlatlari manfaatlari doirasida aks ettirishga harakat qilganlar. Chunki har bir davlatga tegishli bo`lgan chegara hududlarining kengayishi va torayib borishiga olib keluvchi geosiyosiy omillar davrida ham ustuvor ahamiyat kasb etgan. Klassik
1 Рацель Ф. Человечество как жизненное явление на земле. –М.: А.ГРАФ, 1951. –112 с.; Мэхен Л.Т. Влияние морский силы на историю. 1660-1783. –М.:А.ГРАФ, 1991. –223 с.; Гейден Г.Критика немецкой геополитики. –М.: Прогресс, 1960. –342с. ва бошқалар. 8
geosiyosiy ta`limot vakillari hozirgi Markaziy Osiyo hususan mamlakatimiz halqlari to`g`risida ob`ektiv fikr-mulohazalarni ilgari surmaganlar. Ularning fikricha, evropa aholisi mustaqil siyosiy tafakkurga ega bo`lishi bilan bir qatorda makon va zamin nuqtai nazarga ko`ra ham siyosiy mavqeini yuqoriligini ko`rsatishga va boshaqa xalqlar ustidan hukmronlik qilishga haqlidirlar. Klassik geosiyosiy ta`limot vakillari yuqorida ta`kidlaganimizdek evrotsentrizm g`oyasiga alohida urg`u berganlar. Klassik geosiyosiy ta`limotlarni tahlil qilish va tanqidiy yordashuv asosida zamonaviy nazariyalar hamda qarashlar ishlab chiqiladi. Bunda De la Blansh, Karl Xausxofer, Karl Shmit, Al`fered Mexen, Nikolas Spaykmen, Semuel Xantington, Yordis fon Loxauzen, Jan Parvuleskon, Lev Gumilev va boshqalar o`zlarining geosiyosiy ta`limotlari orqali geosiyosat fanini rivojlanishida munosib o`rin egallaganlar 2 . Shunday bo`lsada zamonaviy geosiyosiy qarashlarda ham sub`ektivizm, dogmatizm, konservatizm, liberalizm, gegemonizm g`oyalarini ko`rish mumkin. Lekin, bunday qarama-qarshi g`oyalar geosiyosat fanining shakllanishida muhim rol o`ynadi. Geosiyosat fani XIX-XX asrlarda yuzaga kelgan degan fikr ilmiy jamoatchilik tomonidan qabul qilingan bo`lsada, lekin uning tarixiy ildizlari qadimgi dunyo mutaffakirlarining asarlarida o`z aksini topgan deyishga asos bor. Qadimgi Yunon faylasufi Aristotel` (Arastu) o`zining “Siyosat” nomli asarida geografik omillarning jamiyat va inson hayotidagi ahamiyatini alohida ta`kidlagan. “Sovuq mamlakatlar kishilari tabiatan jasur bo`lish bilan birga chuqur mulohaza va texnologik kashfiyotlar qilishga qodir hamda erkinlikka intilishi uni saqlashga qodir bo`lsalarda, lekin o`zlari va qo`shinlarini boshqarish bobida siyosiy rahbarlik qilishga qobiliyatli emaslar” 3 uning fikricha, Janubiy Osiyo xalqlari ham chuqur fikr-mulohazali, yangilikka intiluvchan bo`lsalarda, lekin ular tabiatan tashabbus ko`rsatishdan ko`ra mute`lik va qullikka moyildirlar. “Ikki qit`a o`rtasida yashayotgan xalqlar o`z tabiatlarida ana shu xususiyatlarning har ikkalasini
2 Хантингтон С. Столкновение Цивилизаций –М.: Полис.-1994. –235с. de la Bnanche V. La Geograhie Humaine. –-Paris: P.A.Collin. –1921. –89 p.; Schmidt H.Eini Strategie fur den Westen. –Bonn, 1985. –72 s; Гумилев Л.И. Древняя Русь и Великая степь. –М.: Прогресс. 1989. –213с. ва бошқалар. 3 .Аристотель. Политика. ВКН. –Мыслители Греции. От мифа к логике. –М.: Экмо-экспресс, 1999. –С.481. 9
o`zlarida uyg`unlashtirgan, ularning ustunligi ana shundadir” 4 Geosiyosat to`g`risidagi bunday antik yondashuv o`zida milliy manfaat va maqsadlarni aks ettirishi bilan alohida ajralib turadi. Shuningdek, sharq xalqlariga bo`lgan bunday sub`ektiv munosabat o`zining ilmiy asosiga ega emas edi. Chunki aynan shu davrlarda hozirgi Markaziy Osiyo hududlarida ichki va tashqi ijtimoiy-siyosiy hamda savdo-sotiq aloqalari ancha erta rivojlanganligi manbalardan ma`lum. Mamlakatlar va kishilarning ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga siyosiy jarayon hamda munosabatlariga geosiyosiy omilning ta`siri haqidagi ilmiy qarashlar ba`zi tadqiqotchilar ta`kidlaganlaridek XIX-XX asrlarda emas, balki ancha oldinroq Sharqda vujudga kelgan deb aytishga bugungi kunda asos bor 5 . Geosiyosat fanining asosiy tushuchalari, mohiyati, uning etakchi maktablari yo`nalishlari va xalqaro munosabatlardagi o`rni haqida frantsuz yuristi va siyosatchisi Sharl` Lui Montesk`ening bu boradagi ishlari ahamiyatlidir. U o`zining “Qonunlar ruhi” nomli asarida tabiiy jo`g`rofiy omilning mamlakat joylashgan makonning ahamiyati, uning zamini (tuprog`i), madaniyati hamda iqtisodiy rivojiga bevosita ta`sir qiluvchi omillardan iborat ekanligini ko`rsatgan edi. 6
chiqqan holda o`z qonunlarini qabul qilishlari lozimligini ta`kidlaganligi uning fikrlarini mustaqilligimizni mustahkamlash, mamlakatimiz xavfsizligi, uning barqaror taraqqiyotini ta`minlash, mustahkamlash iqtisodiyotning muhim sharti bo`lgan erkin iqtisodiyot tamoyillarini joriy etishning muhim shartidir. XIX asrga kelib, jo`g`rofiy sharoit va omilning ijtimoiy-siyosiy hayotga ta`siri haqida g`oyalar nemis tadqiqotchilarining diqqat e`tiborini torta boshladi. Jo`g`rofiy determinizm kontseptsiyasi asta-sekin siyosiy jo`g`rofiy nazariyasi geosiyosat ta`limotigacha o`sib o`tdi. Bu ta`limotning asoschisi professor Karl Ritter edi. U dunyoni yagona global makon 2 qismga va qutbga bo`ladi. -suv qismi-dengiz va okeanlarga -quruqlikka
4 .Ўша ерда –С.482. 5 Абу Наср Форобий. Маънавият юлдузлари. –Т.: А.Қодирий номидаги Халқ нашриёти 1999. –Б.400. 6 Монтескье Ш.Л. Избранные произведения. –М.: АСТ, 1995. –С.352. 10
Insoniyat jamiyatlari tarixi ikki-“suv” (“suyuq”, “qo`nimsiz”) va “quyuq” (“qattiq”, “doimiy”) unsurdan iborat ekanligi g`oyalarining kelib chiqishi geosiyosat fanining tarixiy ildizlarining hayotiy isbotidir 7 .
Gyoteborg va Upsala universiteti professori Yuxan Rudol`f Chellen 1910 yilda chop etilgan “Davlat hayoti shakli sifatida” degan asarida keltiradi 8 .
Mumtoz geosiyosat fanining asoschilaridan XIX asr oxiri XX asr birinchi yarmida ijod qilgan Yu.R.Chellen (Shvetsiya), F.Rattsel, F.List, K.Xausxofer (Germaniya), A.T.Mexen, N.Spaykmen (AQSh), X.Makinder (Buyuk Britaniya), V. De la Blansh (Frantsiya) va boshqalarni keltirish mumkin. Ular orasida R.Chellenning “geopolitika fani” tizimi, A.T.Mexenning “dengiz kuchlari” nazariyasi, V. Dela Blanshning “inson geografiyasi”, X.Makkinderning “geopolitika tarixi”, N.Spaykmenning “imperiyalar geostrategiyasi” nazariyasi va boshqa maktab yo`nalishlar asosiy o`rin tutadi. Geosiyosat haqida fikr yuritganda frantsuz jo`g`rofiy maktabining asoschisi bo`lgan V. De la Blanshni yaratgan bir qator yangi nazariyalari alohida ahamiyatlidir. V. de la Blansh F.Ratselning “siyosiy jo`g`rofiya” asarini tanqid qiladi. U o`zining “Frantsiya jo`g`rofiyasining surati” asarida nemis geosiyosatchilari uchun muhim ahamiyat kasb etgan zamin nazariyasiga quyidagicha murojaat etadi. “Zaminni tadqiq qilish- deb yozadi Videl De la Blansh, - bizga uning aholisi axloqi tabiatini hamda e`tiqodini o`rganishda katta yordam berishi mumkin 9 .
“nemischa” mulohazalarga qaramay u nemis geosiyosatchilari Karl Ratsel va uning safdoshlarini inson taqdirini faqatgina tabiiy omillarga bog`lab qo`yganlikda ayblaydi. Uning fikricha inson eng muhim jo`g`rofiy omilgina emas balki “tashabbuskor”dir. Shunga ko`ra inson olamni o`zgartirib oladi. Umuman, V. de la Blansh Karl Ratselning “Fazo asosiy hal qiluvchi omil” degan g`oyasini tanqid qilish jarayonida yangi geosiyosiy kontseptsiya –
7 Наратов М. Геополитика. Учебник для вузов. –М.: ЮНИТИ, 1999. –С.359. 8 . Нартов М. Геополитика. Учебник для вузов. –М.: ЮНИТИ, 1999. –С.47. 9 Тихонравов Ю.В. Геополитика. Учебное пособие. –М.: Бизнес школа Интел-Синтез, 1998. –С.90. 11
“possibilzm”ni (possible-mumkin, ehtimol) yaratdi. Bu kontseptsiyaga ko`ra, siyosiy tarix ikki jabhaga –fazoviy (jo`g`rofiy) va vaqt (tarixiy) bilan bog`liq jabhalarga ega. Shuningdek, u jo`g`rofiy omil atrof-muhitda o`z okeanini topsa, tarixiy omil insonning o`zi (“tashabbus sohibi”) da topadi. Vedal de la Blanshning fikricha nemis “siyosiy jo`g`rofiyshunos”larning xatosi-davlat siyosiy tarixi asosiy belgilovchi mezon deb xisoblaganliklaridadir. Bu bilan Blansh kishining erkinligi va tarixiyligi omilini orqaga suradi. Amerikalik tadqiqotchi L.Kristof geosiyosat va siyosiy jo`g`rofiya o`rtasida deyarli farq yo`q deb hisoblaydi 10 .
ularinng e`tibor nuqtasida bo`lishi mumkin. Siyosiy jo`g`rofiya ko`proq jo`g`rofiyaga yaqinligi tufayli jo`g`rofiy hodisalarga alohida urg`u beriladi, ya`ni hodisalarga siyosiy talqin beradi va ularning siyosiy jihatlarini tahlil qiladi. Geosiyosat, okeanga ko`proq siyosatga yaqinligi tufayli e`tiborni siyosiy hodisalarga qaratadi va ularga jo`g`rofiy talqin berishga va bu hodisalarning jo`g`rofiy jihatlarini talqin qilishga harakat qilgan 11 .
birinchi rus siyosatshunosidir. Ma`lumotiga ko`ra iqtisodchi bo`lgan bu olim V.Vernadskiy va P.Struve –Trubetsskoy bilan geosiyosiy omillar asosiy o`rin tutgan evroosiyo harakatini boshqargan. Savitskiyning “dasht va o`tloqlik” asarida “Tatarlarsiz” (turkiylarsiz) rossiya davlati bo`lmas edi 12 . tezisi uning asosiy formulasi edi. Bu esa sof geosiyosiy munosabatdir. “G`arbiy evropagacha umumiy dunyo tarixida dengizni his etish mumkin bo`lsa, faqatgina mo`g`ulcha his etishga qarshi turadi .... Rossiya buyuk xonlarning vorisidir. Buyuk Amir Temur va Chingizxon davlatlarining davomchisi, Osiyo qo`riqchisidir” 13 .-deydi
P.N.Savitskiy. Darhaqiqat, Savitskiyning nazarida Rossiya bu evropa o`rmoni va Osiyo
10 Kristof J.D. The Origins. // The Jounhal of Conflict solution. –1960. –Vol.1. –P.36-37. 11 Тихонравов Ю.В. Геополитика. Учебное пособие. –М.: Бизнес школа интел-Синтез, 1998. –С.56. 12 Савицкий П.Н. Географические и геополитическое основы евразийства элементы. // Еврозийское образование. –М. –№3. –С.51. 13 Савицкий П.Н. Географические и геополитическое основы евразийства элементы. // Еврозийское образование. –М. –№3. –С.54. 12
dashtining umumlashgan sintezidir. U Osiyo va evropa o`rtasida joylashgan va har ikki madaniyatlarni o`zida tutashtiribgina qolmay, balki uning sarhadlari yanada kengroq tushuncha deb qaralgan. Shu nuqtai nazardan tabiiy bir savol tug`iladi. Nega sobiq ittifoq davrida bu fan deyarli o`rganilmadi? Fikrimizcha uning eng asosiy sabablaridan biri geosiyosat faniga “Burjua imperialistik” siyosatining asoiy vositasi deb qarab kelinganidir 14 .
qaralgan. Binobarin sobiq Sovet ittifoqida barcha sohada bo`lgani kabi iqtisodiy sohada ham halqaro munosabatlarda ham yakka mafkuraviylik ustuvor edi. Ayni paytda G`arbda bu fan juda tez rivojlandi, bir necha oqimlar, yo`nalishlar vujudga keldi. Bu muammoning yanada dolzarbligi bugungi kunda Markaziy Osiyoning dunyo geosiyosati maydonidagi o`rni va imkoniyatlari xavfsizlik va barqaror rivojlanish masalasini jahon miqyosidagi ahamiyati bilan belgilanmoqda. XX asr oxirlarida geosiyosat faniga munosabat o`zgardi. Sobiq SSSR parchalanib ketgach, har bir MDH davlati o`z qurolli kuchlarini barpo etish jarayonida o`zlarining geosiyosiy, geoiqtisodiy imkoniyatlaridan kelib chiqadilar. Mazkur davlatlar o`rtasida mintaqaviy xavfsizlikni ta`minlashga qaratilgan yangi harbiy siyosiy iqtisodiy uyushmalar tashkil qilindi va bu jarayon yanada takomillashtirilmoqda. Bugungi kunda “tsivilizatsiya” va “geosiyosat” tushunchalarining o`zaro qiyosiy tahlili asosan uchta muammo bilan bog`liqdir. Birinchidan, – hozirgi vaqtda insoniyat tarixini tsivilizatsiyaviy jarayonlar, ularning turli ko`rinishlari va bosqichlari sifatida qarash ijtimoiy-siyosiy fanlarda etakchi o`ringa chiqmoqda. Ikkinchidan, – davrimizning barcha murakkabliklarining asosiy jihatlaridan bo`lgan “geosiyosat” geosiyosiy nuqtai
nazaridan ko`pgina hollarda tsivilizatsiyaviy yondashuvi bilan bir qatorda olib borilmoqda.
14 Политическая и военная география. Учебное пособие для курсантов высших военно-политических училиў советской Армии Военно-Морского флото. –М.:Воениздат МОССС, 1974. –С.14. 13
Uchinchidan, – “tsivilizatsiya” atamasi (lotincha Civile) so`zidan olingan bo`lib, inson, shaxs, fuqaro, fuqaroviylikka, davlatchilikka oid juda ko`p ma`nolarni bildiradi. Bu
tushunchalardan “geosiyosat” tushunchasini begonalashtirib bo`lmaydi. Negaki “tsivilizatsiya” atamasida ham makon tavsifi bo`yicha olinganligining o`ziyoq “geosiyosat” hozirgi kunda
halqaro munosabatlarda yuz berayotgan voqealar hamda davlatlar va xalqlar o`rtasida to`xtovsiz hududiy mojarolarning mavjudligi va ko`pgina siyosatshunoslarning XXI asrda “Tsivilizatsiyalar to`qnashuvi” sifatida qarashlarini aniqlab olishda hal qiluvchi omil ekanligini tasdiqlaydi. Ana shu nuqtai nazardan Markaziy Osiyoning dunyo geosiyosatidagi o`rni va imkoniyatlari haqida fikr yuritganda Garvard universiteti qoshidagi Jon Olin nomli strategik tadqiqotlar institutining direktori Samuil P.Xantington nazariyasining mohiyatini tashkil etgan uning neoatlantizmini tahlil etish lozim. Uning neoatlantizmi “Tsivilizatsiyalar to`qnashuvi” masalasida 15 o`z ifodasini topgan. Ushbu maqolani Markaziy Osiyoning geosiyosatidagi o`rni va imkoniyatlariga qanday aloqasi bor degan fikr tug`ilishi mumkin. Fikrimizcha “sovuq urush”ning tugashi butun borliqda beqarorlikning bor yo`g`i eng ustki qirralariga barham berilganligini anglatadi. Mafkuraviy tizimlarning qulashi inson qalbining eng tubida joylashgan tsivilizatsion qatlamlarning emirilganligini bildirmaydi. Aksincha, Fakuyamadan farqli o`laroq 16 Xantingtonning fikricha strategik g`alaba hali tsivilizatsion g`alaba degani emas; G`arb mafkurasi ya`ni liberal-demokratiya vaqtincha butun dunyoga hukmronlik qilayapti, chunki, nog`arbiy xalqlarda endi tsivilzatsion va geosiyosiy xususiyatlar paydo bo`la boshlaydi 17 . Ma`lumki, u yoki bu mamlakat yoxud millat muayyan bir davrda o`zining tsivilizatsiyasi yoki geosiyosiy makonga mas`ulligi bilan ajralib turadi. Bu haqda S.Xantington yuqorida qayd qilingan asarida shunday deydi “Biz tsivilizatsiyani kishilar umumiyligining eng keng darajasi madaniy birligining eng yuqori maqomi tarzida ta`riflaymiz” 18 . 15 Хантингтон С. Столкновение цивилизаций. –М.: Полис, 1994. –С.25. 16 Fukuyama F. Hafinde J`histoire et le derneyer hme. Flamarrion. –N.Y., 1992. –P.451. 17 Нартов М.А. Геополитика. Учебник для Вузов. –М.: ЮНИТИ, 1999. –С.359. 18 Хантингтон С. Столкновение цивилизаций. –М.: Полис, 1994. –С.35. 14
Tsivilizatsiya ob`ektiv tartibda til, tarix, din, urf-odatlar, institutlar hamda kishilar o`z-o`zining anglashning umumiy
belgilari mavjudligi bilan xarakterlanadi. O`z-o`zini anglashning turli darajalari bor: Masalan: Rim aholisi o`zini italiyalk katolik, xristian, evropalik, g`arb dunyosi sifatida ko`rsatishi mumkin. Tsivilizatsiya – bu inson (ma`lum bir zamon va makonda) munosabatda bo`ladigan birlikning eng past darajasidir. Shu o`rinda S.Xantingtonning quyidagi fikri geosiyosat fani nuqtai nazaridan ancha bahsli. “...kishilar ma`naviy o`z-o`zini anglashi, o`zgarishi mumkin, bu esa o`z navbatida makondagi o`zgarishda ham sodir bo`ladi. Yo`q makon jo`g`rofiy-siyosiy (geopolitik) ma`noda bo`lsa o`zgarmaydi. Buning natijasida madaniyatning chegarasi va tarkibi ham o`zgarishi mumkin
19 . Ma`lumki Markaziy Osiyo evropaning qoq markazida joylashgan. Taniqli siyosatchi Makkinderning nazarida davlat uchun eng foydali jo`g`rofiy o`rin uning qit`aning markazida joylashganligi. Albatta, markaziylik nisbiy tushuncha bo`lib, har bir muayyan jo`g`rofiy konteksida moslashtirilishi yoki farqlanishi mumkin. Ammo sayyoraviy nuqtai nazardan qaraganda dunyoning markazida evrosiyo materigi yotibdi, uning markazida esa “dunyoning yuragi” yoki “mag`zi” yotibdi. Shu o`rinda Makkinderning eng mashhur g`oyasi 1904 yilda “Jo`g`rofiya” jurnalida chop etilgan “Tarixning geografik mag`zi” asari bo`ldi. Makkinderning ushbu asarini geosiyosat fanining bosh va eng asosiy matni deb qarash mumkin. Chunki, bu asarda “siyosiy jo`g`rofiya”ning shu vaqtgacha mavjud bo`lgan yo`nalishlari umumlashtirilishi bilan birga bu fanning asosiy kategoriyalari va qonunlari yuzaga keldi. Hozirgi zamon geosiyosat nazariyasi uning o`ziga xos yo`nalishlari sobiq ittifoq parchalanishidan keyin yangi mazmun kasb eta boshladiki, bu quyidagilarda namoyon bo`ladi: Download 359.35 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|