O„zbekiston respublikasi xalq ta‟limi vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti
Download 0.62 Mb. Pdf ko'rish
|
chingiz aytmatov asarlarida rivoyatlarning qollanilishi
- Bu sahifa navigatsiya:
- Rivoyatlarning o‟ziga xos xususiyatlari va asar kompozitsion qurilmasida tutgan o„rni
|
Tadqiqot ishining tuzilishi. Dissertatsiya kirish, uch bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro„yhatidan iborat.
9
RIVOYATLAR TALQINIDA FOLKLORNING ESTETIK AHAMIYATI I FASL. Rivoyatlarning o‟ziga xos xususiyatlari va asar kompozitsion qurilmasida tutgan o„rni Uzoq o„tmish tarixga ega bo„lgan xalqimiz o„zining boy adabiy merosi, bitmas tuganmas xalq og‟zaki ijodiga ega. Ana shu badiiy merosning bevosita shuhrat qozonishida yuksak umuminsoniy g‟oyalar bilan sug‟orilgan folklor an‟analarining o„rni beqiyosdir. Ma‟lumki, folklor asarlarida xalqning milliy o„tmishi, ma‟naviy-axloqiy dunyosi, estetik qarashlari, marosim va urf-odatlari, e‟tiqodiy qarashlari o„zining to„laqonli ifodasini topadi. Xalqimizning o„tmish tarixi, ulug‟ siymolarning hayot yo„li va ezgu ishlari, ajdodlarimiz taqdirida muhim ahamiyat kasb etgan tarixiy voqea-hodisalar, joy nomlarining kelib chiqish tarixi haqidagi ma‟lumotlar folklorning epik janrlaridan biri bo„lmish rivoyatlarda o„z aksini topgan. Rivoyatlar - xalqning o`zi haqidagi badiiy xotirasi bo„lib, folklorshunoslikka oid keng qamrovli janrlardan biri hisoblanadi. Rivoyat janri xalqimizning ma‟naviy dunyoqarashi, voqelikni badiiy estetik anglashi va uni poetic tafakkur vositasida badiiy ifoda etish an‟anasining ming yillar davomida uzluksiz rivojlanishi natijasida vujudga kelgan. Folklorshunos olim K.Imomov rivoyat janri xususida: “Rivoyat – muayyan fakt, tarixan ishonchli voqealarni hikoya qiluvchi alohida janr. Uning epik voqealari mukammal, tugallangan. Biroq, kompozitsiya, stilistik formulalar barqaror, qat‟iy o„zgarmas xususiyatga ega emas. Ular real, ob‟ektiv narsa, hodisalarni kelib chiqish sababini bayon etadi” 1 - degan fikrlarni bildiradi. Darhaqiqat, rivoyat tarix haqida xabar beruvchi eng asosiy adabiy manbadir. Rivoyatlarda tarixiy voqealar, tarixiy shaxs obrazlari ideallashtirilgan bo„lib, tinglovchida ishonch uyg‟ota olish xarakteriga ega bo„ladi. Rivoyatlar poetic shakl hamda funksiyalari bilan afsonalarga juda yaqin turuvchi epik
1 Imomov K. O‟zbek xalq prozasi. Toshkent: Fan, 2008. 75-bet. 10
janrlardan biridir. Ularda xalq hayoti va uzoq o„tmishda yuz bergan voqealar, qachonlardir yashab o„tgan shaxslar faoliyati haqida hikoya qilinadi. Garchi, voqealar rivoyatda tasvirlanganidek shaklda yuz bermagan bo„lsa-da, ular u yoki bu darajada real hayotda yuz bergan voqealardan iborat 1 . Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib rivoyat va afsona o„rtasidagi bir qancha farqlarni ajratib o„tish lozim. Afsona forscha so„z bo„lib, hayoliyot, sehr-jodu degan ma‟nolarni anglatadi. Afsonalar hayotiy haqiqatni uydirma va karomatlarga bog‟lab mo„jizakor mazmunni aks ettiruvchi kichik hajmdagi nasriy hikoyalar hisoblanadi.Aslida afsona janri rivoyat janrining vujudga kelishida asosiy manba vazifasini o„tagan. Shundan kelib chiqib aytadigan bo„lsak, afsona janri rivoyat janridan bir muncha ilgari vujudga kelib, unda inson aqli bovar qilmaydigan noreal hodisalar mo„jiza yordamida hal etilishi, ko„proq xayoliy uydirma asosida yaratilishi bilan farqlanadi. Demak, voqelikni xayoliy uydirma asosida tasvirlash, g‟ayritabiiylik, mifologik tasavvurlar bilan aloqadorlik va fantastikaning ustuvorligi afsona janrining yetakchi belgilaridan biridir. Shuningdek, folklorshunos olim K.Imomovning yozishicha: “Afsona to„qima voqea, tarixiy shaxs va hodisalarni uydirma qobig‟ida hikoya qiluvchi xalq nasri janridir” 2 . Rivoyatlarda esa tarixiy hodisalar, tarixiy haqiqatlar ifodalanishi bilan bir qatorda ta‟lim-tarbiyaviy jihatlarga ham alohida e‟tibor qaratiladi. O„zbek xalq nasrining yana bir tadqiqotchisi U.Jumanazarov tadqiqotlarida afsona va rivoyatlarning o„xshash va farqli tomonlari, rivoyat va afsonalarning tasnifi, janr xususiyatlari, rivoyat va diniy qarashlar masalasi keng ko„lamda o„rganilgan 3 . Afsona va rivoyatlarda tarixiy shaxs va voqealar bilan bir qatorda, odamlar hayolida yaratilgan qahramonlar haqida, jangu jadallar va bunyodkorlik to„g‟risida, shu jarayonda ayrim kishilar tomonidan namoyish etilgan oliy fazilatlar xususida ma‟lumot beriladi
4 . Bundan xulosa qilib aytish mumkinki, afsonalarda xayoliy uydirma
1 O‟zbek folklori ocherklari. 1-tom. Toshkent: Fan, 1988, 72-73-betlar 2 Imomov K. O‟zbek xalq prozasi. Toshkent: Fan , 2008, 17-bet. 3 Jumanazarov U. Jasorat va sadoqat talqini. Toshkent: Adabiyot va san‟at nashriyoti, 1989, 13-16 betlar. 4 Omon Suvonov. Xalq qo‟shiqlari, afsona va rivoyatlar. Tarbiya jurnali, 2013 y. 1-son. 9-bet. 11
yetakchilik qilsa, rivoyatlar hayotiy uydirma asosida yaratilib, og‟izdan-og‟izga o„tib, jonli an‟anada saqlanib kelinadi. Shuningdek, olim K.Imomov ham afsona va rivoyat janri o„rtasidagi xususiyatlarni o„zining “O„zbek xalq nasri poetikasi” nomli kitobida taqqoslab o„tadi. Afsona va rivoyat janrining xususiy xossalariga ko„ra farqlari quyidagilardan iborat: Birinchidan, afsonada tasvirlash xayoliy uydirmalarga asoslanadi. Bu belgi real voqea va hodisalarni g‟ayritabiiy shakllarda ifoda etishni ta‟minlaydi. Fantastika mazkur janrda hal qiluvchi rol o„ynaydi. Syujet voqealariga asos bo„lgan tarixiy haqiqat ana shu uydirmalar soyasida qolib ketadi. Rivoyatlardagi voqea va hodisalarni tasvirlash hayotiy uydirmalarga asoslanadi. Janr voqealari real voqelikni aynan bayon qilib, tinglovchiga tabiiy holda, hayotiy shakllarda yetkazar ekan, ma‟lum bir davr nuqtai nazaridan kelib chiqib baholashni ta‟minlagan. Ikkinchidan, afsona voqealari asosan tinglovchiga diniy ta‟sir ko„rsatishga qaratilgan. Rivoyat esa haqiqatni yoritish, ma‟rifiy ta‟sir ko„rsatishga yo„naltirilgan. Uchinchidan, afsonalarda voqea va hodisalar ko„proq xayoliy joy, yer usti, yer osti yoki osmonda, tog‟ orasida sodir bo„lsa, rivoyatlarda esa aniq makon, shahar, qishloqda yuz beradi. To„rtinchidan, ko„pchilik afsona syujetlarining xotima qismlari etiologic xarakterda bo„lsa, rivoyat syujetlari bu xususiyatga ega emas. Beshinchidan, afsona janri asosan mifologik hodisa, diniy e‟tiqod, payg‟ambarlar haqida, rivoyat esa ijtimoiy hayotda yuz bergan tarixiy voqea, allomalar, davlat arboblari, geografik o„rin-joy, urug‟-aymoqlarning paydo bo„lish, nomlanish tarixi haqida hikoya qiladilar.
12
Oltinchidan, afsonalarda dastlab yuz bergan tarixiy voqealarga aniqlik kiritgan tafsillar tushib qolgan bo„lsa, rivoyatlarda, aksincha, hatto haqiqat bilan bog‟liq ayrim detallar aynan saqlanadi. Yettinchidan, afsonada tavsiflangan tarixiy shaxs, payg‟ambar va ilohlar g‟ayritabiiy xususiyati bilan, yaratuvchi homiy qiyofasida namoyon bo„ladilar. Rivoyat qahramonlari bunday xususiyatga ega emas, aksincha, ular dono, tadbirkor, adolatparvar sifatida faoliyat ko„rsatadilar. Sakkizinchidan, afsona konflikti ko„proq diniy-maishiy ma‟no anglatsa, rivoyatlarda u ijtimoiy-siyosiy ma‟no kasb etadi. To„qqizinchidan, afsonalarda yuz bergan to„qnashuvlar yechimi tangri mo„jizasi, marhamati bilan bog‟lanadi. Rivoyat janrida paydo bo„lgan ziddiyat yechimi tarixiy shaxsning aqliy tortishuvi, jismoniy munosabatlari zamirida kechadi
1 .
Rivoyat janriga mansub asarlar uni aytuvchidan muayyan ijrochilik san‟ati va ma‟lum tayyorgarlikni talab qilmaydi. Rivoyatlar roviylar tomonidan hikoya qilinib, avloddan-avlodda yetkazilgan. Roviylar ko„proq tarixiy shaxslar va tarixiy voqealar bilan bog‟liq rivoyatlarni hikoya qilib tarixiy haqiqatni aks ettirishda o„z hissalarini qo„shganlar. “Roviy” so„zi tarixiy haqiqatga asoslangan holda o„zi shaxsan ko„rgan, bilgan voqealarini hikoya qiluvchi ma‟nosini anglatadi. Shuning uchun rivoyat tashiydigan ma‟lumot real tushuncha deb qaraladi. Folklorshunoslikning epik janrlari silsilasida alohida o„rinni egallaydigan rivoyatlarda xalqimizning qadimiy epik an‟analari, voqelikni badiiy aks ettirish borasidagi ko„p asrlik ijodiy tajribalari hamda tarixiy taraqqiyotimizning turli bosqichlariga doir muhim ma‟lumotlar o„z ifodasini topgan. Bunday folklor asarlari u yoki bu tarixiy hodisani yodga olish, ta‟riflash yoki biror tarixiy shaxs haqida ma‟lumot berish zarurati tug‟ilgan paytda hikoya qilinaveradi. Bu esa
1 Imomov K. O‟zbek xalq nasri poetikasi. Toshkent: Fan, 2008 y, 11-12 betlar. 13
rivoyat janrining o„ziga xos xususiyatlaridan birini tashkil qiladi 1 . Folklorning muhim janrlaridan bo„lgan rivoyatlar tarixiy o„tmishda sodir bo„lgan real voqealar yoki real shaxslar bilan bog‟liq jihatlarning turli badiiy shaklda hikoyalanishidir. Rivoyatlar kompozitsion jihatdan sodda syujet tuzilishiga ega. Rivoyatlarning yaratilishi va ommalashishi real hayotiy voqelik, ya‟ni tarixiy haqiqatni epik bayon qilish an‟anasi bilan chambarchas bog‟liq bo„lgan ijodiy jarayondir. U yoki bu tarixiy shaxs hayoti yoki biror joy tarixi yoritilayotgan fakt asosiga qurilgan rivoyat hikoya qilinayotganda tarixiy haqiqatni tashish birinchi o„rinda turadi. Chunki, “rivoyatning tarixiy faktga munosabati real voqelikni ta‟kidlash, eslash, qayta sharhlashdan, nihoyat, bilishga intilish maqsadidan kelib chiqadi”
2 . Darhaqiqat, rivoyat janri asosan tarixiy o„tmishda bo„lib o„tgan voqea- hodisalar haqidagi faktik materiallar va og‟zaki hikoyalar asosida paydo bo„lishi, voqelik talqinining zamonaviy ifodasi o„tmish voqealariga asoslanishi, real shaxslar obrazi ko„p tasvirlanishi va boshqa belgilariga ko„ra tarixiylik kasb etadi. Rivoyatlarning ko„plari hali odamlar o„qishni va yozishni bilmagan davrlarda paydo bo„lgan. Shundan kelib chiqib aytadigan bo„lsak, ularning o„tmishi bir necha ming yilliklarga borib taqaladi. Bu bilan hamma rivoyatlar qadimgi davr mahsuli degan fikrni keltirib chiqarish noto„g‟ri. Rivoyatlar davrlar o„tishi bilan, zamonlar almashinishi bilan ham yangilanib turadi. Har bir davrning tarixiy shaxslari, tarixiy voqealari, joy nomlari, yoki o„sha davr ko„ylarining yaratilishi haqida rivoyatlar yaratilib, ular og‟izdan og‟izga o„tib, yosh avlodni tarbiyalashda samarali qo„llanilib kelingan. O„zbek xalq rivoyatlari voqelikni ifodalash xususiyatlari va mavzu yo„nalishiga ko„ra ikki katta guruhga bo„linadi. Ulardan biri muayyan joy nomining yuzaga kelish sabablarini tushuntirish, izohlash maqsadida hikoya qilingan toponimik rivoyatlar bo„lsa, ikkinchi turi tarixiy va o„tmishda bo„lib o„tgan real voqea-hodisalar asosiga qurilgan rivoyatlardir.
1 Jumayev Z. O‟zbek xalq tarixiy rivoyatlari. F.f.n. dissertasiyasi. Toshkent 2005. 38-bet. 2 Imomov K. O‟zbek xalq prozasi janrlarining tarixiylik prinsiplari // O‟zbek tili va adabiyoti, 1984, №5. – 34- 38betlar .
14
Folklorshunos olim B.Sarimsoqov rivoyatlarni mavzuiga ko„ra tasnif qilar ekan, uni asosan uch guruhga bo„ladi: a) toponimik, gidronimik rivoyatlar; b) etnonimik rivoyatlar; v) tarixiy rivoyatlar 1 .
real epik talqinga ega bo„lgan uydirma personajlardan tashkil topishi, syujetning ixcham va sodda tuzilishga ega bo„lishi, tinglovchiga axborot berish vazifasini bajarishi, ma‟lum bir syujetning turli xil variantlar tarzda ommalashishi, hikoya qilinayotgan vaqtga nisbatan o„tmishda ro„y bergan voqelik epik bayon qilinishi kabi bu ikki tip rivoyatlar o„zaro mushtaraklik kasb etadi. Shu bilan birga bu ikki tip rivoyatlar muayyan epik xususiyatlari voqelikni aks ettirish tarzi va maqsadiga ko„ra bir-biridan farqlanadigan jihatlarga ham ega. Toponimik rivoyatlarda u yoki bu joy nomining ma‟nosi, toponimning kelib chiqishi, makonning jo„g‟rofik tuzilishi, o„rin-joy atamalarining mohiyati haqidagi xalq epik talqinlari xususida so„z yuritiladi. Bunday rivoyatlarning yaratilishi va aytilishidan asosiy maqsad ma‟lum bir joy nomining paydo bo„lishiga asos bo„lgan hayotiy voqelikni bayon qilishdir. Tarixiy rivoyatlarda xalqning ozodligi uchun jonini fido qilib kurashgan mardu maydon farzandlar jasorati yoki o„zining manfaati yo„lida butun yurtdoshlarini dushman qo„liga tutib bergan xoinlarning xiyonati hikoya qilinadi. Bu bilan xalq mardning jasorati ham, xoinning xiyonati ham unutilmasligini ta'kidlgandek bo„ladi. Bu shaxslar o„z vatanlarini ichki va tashqi dushmanlardan himoya qilishda biz uchun haqiqiy ibrat bo„la oladilar. Rivoyatlarni yaratishdan, avlodlarga meros qilib qoldirishdan nazarda tutilgan maqsad ham shunday niyat bilan belgilanadi. Ijodkor xalqimizning uzoq tarixiy turmush tajribalarini ifodalagan rivoyat, afsona va miflarda ajdodlarimizning dunyoqarashi, tabiat va jamiyatga munosabati, rang-barang hayoti va kechinmalari o„z aksini topgan. Rivoyatlar syujeti va mifologik ramzlardan ijodiy foydalangan holda badiiy asar yaratish tajribasi adabiyotning ilk kurtaklaridan ko„zga tashlanadi. Narshaxiyning “Buxoro tarixi”,
1 Imomov K. O‟zbek xalq nasri poetikasi. Toshkent: Fan, 2008, 80- bet 15
Mahmud Qoshg‟ariyning “Devonu lug‟otit turk”, Nosiruddin Rabg‟uziyning “Qissasi Rabg‟uziy”, Alisher Navoiyning “Tarixi anbiyo va hukamo”, Kaykovusning “Qobusnoma”, Ahmad Yassaviyning “Hikmatlar”, Husayn Voiz Koshifiyning “Axloqiy Muhsiniy”, Abdulla Avloniyning “Turkiy Guliston yoxud axloq” asarlaridagi rivoyatlar fikrimiz dalilidir. Ana shu manbalarga suyangan holda rivoyatlarning ildizi juda qadim zamonlarga borib taqalishini aytishimiz mumkin. Hozirgi adabiy jarayonda ham folklor an‟analariga qiziqish, uning keng badiiy imkoniyatlaridan ijodiy foydalanish zarracha susaygan emas. Aksincha, hozirgi adabiy jarayonda folklor an‟analarining umrboqiy imkoniyatlaridan, go„zal badiiy usul va vositalaridan ijodkorlar unumli foydalanishga harakat qilmoqdalar. Mana shu tomondan kelib chiqib, adabiyotshunoslar turli milliy adabiyot vakillarining folklorga keng murojaat etishlarini hozirgi adabiyotni rivojlantiruvchi yetakchi tamoyillardan biri sifatida baholamoqdalar 1 . Ijodkor folklor an‟analariga o„zining g‟oyaviy niyati va maqsadiga qarab turlicha munosabatda bo„ladi. Chunki u bir o„rinda folklor materialini shaklan o„zgartirmay aynan qo„llasa, boshqa bir o„rinda uni shu darajada qayta ishlab, asarning ruhiga shu darajada singdirib yuboradiki, ko„p hollarda, bunday folklorizmni alohidalab olish ham mumkin bo„lmay qoladi. O„zbek adabiyotini olib qaraymizmi, yoki jahon adabiyotiga nazar solamizmi, xalq og‟zaki ijodi bilan sug‟orilgan asarlar falsafiy mushohadalarga boyligi bilan, badiiy estetik mohiyati bilan kitobxonni ichki qalb tug‟yoniga ta‟sir etmasdan qolmaydi. Zero, “folklor a‟nanalari va elementlarini san‟atkor o„z ijodiy labaratoriyasida qay darajada ishlab, xalq uchun ahamiyatli, xalqchil asarlar yaratib, kishilarni ezgu insoniy tuyg‟ular bilan tarbiyalashga xissa qo„shishini ko„rsatib berish – adabiyot va folklor aloqalarini o„rganishning asosini tashkil etmog‟i lozim ” 2 . 1
www.adabiyot.uz
2 Hakimov M. Alisher Navoiy lirikasi va xalq og‟zaki ijodi. Toshkent: Fan, 1979. – B.8
16
Bugungi kunda umumjahon adabiyotida xalq og‟zaki ijodi janri bilan boyitilgan asarlar ko„plab yaratilgani barchamizga ayon. Jahon adabiyotida bu ana‟anaga G.Markes, A.V.L‟esa, Yu. Ritxeu qo„l o„rgan bo„lsalar, bu an‟anani hozirgi o„zbek adabiyotida O„.Umarbekov, O„Hoshimov, X.To„xtaboyev, O.Yoqubov, B. Boyqobilov, A.Muxtor singari yozuvchilarimiz prozada, A.Oripov, E.Vohidov, Omon Matjon, Usmon Azim, Ramz Bobojon singari shoirlar poeziyada shakllantirib, rivoyatlar bilan boyitilgan barkamol asarlar yaratganlar. Yozuvchi asar yaratishda uning kompozitsiyasiga maqol, matal, rivoyat, afsona va mif kabi folklor janrlarini syujet to„qimasiga mahorat bilan joylashtirar ekan, u albatta syujet va kompozitsion to„qimadagi mantiqni ham e‟tiborga olishi, rivoyat va syujet orasidagi mutanosiblikni saqlashga harakat qilishi, adabiy qonun mezonlaridan chetga chiqib ketmasligi lozim. Asar kompozitsion qurilmasidan joy olgan afsona va rivoyatlar yozuvchining ijtimoiy-axloqiy va g‟oyaviy estetik qarashlarini ifodalash vositasiga aylansalarda, asrlar bo„yi xalq orasidagi falsafiy qarashlarining badiiy talqini sifatida an‟anaviylashgan bu tafakkur durdonalari syujet elementlarini bir- biriga bog‟lovchi muhim kompozitsion tugun vazifasini ham bajaradi. L.I.Emelyanov bu xususda: “Yozuvchining folklorga munosabati xuddi energiyaning aylanish qonuniyati kabi bir hol yuz berganday tuyuladi: folklorni energiyaning turlaridan biri sifatida o„zlashtirib, uni shu energiyaning ko„plab jihatdan farq qiladigan shunday shakllariga kiritadiki, bular o„sha dastlabki shakllarning o„ziga xos belgilari yo„qolib ketadi, shunga qaramasdan ular ham kelib chiqishi nuqtai nazardan o„sha birlamchi badiiy shakllarga daxldordir” 1 .
ko„zga tashlanadi: Ayrim asarlar bevosita afsona va rivoyat teksti syujetini ijodiy qayta ishlash asosida yaratiladi. Bu an‟ana yozma adabiyotda keng tarqalgan bo„lib, nisbatan kechroq shakllangan milliy adabiyotlarda, xususan Sibir va Uzoq Sharqda yashovchi elatlar adabiyotida mavjuddir.
Download 0.62 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|