O‘zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi surxondaryo viloyati xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazi

Nazorat uchun test savollari

1.“Kommeta” nima?

A) Havoda yonib, yorug` iz qoldiradigan osmon jismi.
B) Sayyora atrofida doimiy aylanib yuradigan yirik osmon jismi.
C) Quyosh va uning atrogida aylanib yuruvchi osmon jismlari.
D) “Bosh” va “dum”dan iborat bo`lgan Quyosh sistemasidagi osmon jismi.*
2.Oy Yerdan necha km uzoq.
A) 384040 B) 384400* C) 380044 D) 380404
3. Yer sharining diametri necha km tashkil qiladi?
A) 12800* B) 12080 C) 12008 D) 12088


9-mavzu. Tabiatshunoslikni o`qitishning shakllari. dars tabiatshunoslikdan olib boriladigan o`quv tarbiya ishining asosiy shakli ekanligi.


Maktabda o`quvchilaiga ta'lim va tarbiya berish o`quv ishlarining muayyan shakllarida amalga oshiriladi.
o`qitishning shakli tarbiyaviy ta'lim jarayonida o`qituvchi tomonidan foydalaniladigan o`quvchilarning o`quv, idrok qilish faoliyatini o`tkazish (sinfda, tabiatda va shu kabilarda) sharoitlariga muvofiq holda tashkil qilinishidir.
Maktablarda o`rganiladigan barcha predmetlar uchun o`quv ishlarining asosiy shakli darsdir. Darslarda davlat dasturi va ma'lum darajada darslikda belgilangan o`quv materiali o`qitiladi. Darslaiga qatnashish o`quvchilarga majburiydir.
Dars deganda ma'lum fanlardan, ma'lum hajmdagi bilimlarning ma'lum yoshdagi o`quvchilar guruhiga, maxsus tayyorgarligi bo`lgan mutaxassis tomonidan berilishi tushuniladi. Darsning samaradorligini oshirish, beriladigan bilimlar saviyasini ko`tarish, nazariy bilimlarni hayot bilan bog‘lab olib borish, yangi pedagogik texnologiyani qo`llab dars o`tish o`quvchilarning tabiatshunos-likdan olgan bilimlarini e'tirof etish o`quvchilarda tabiatshunoslikdan bilimlarni o`zlashtirishga yanada qiziqish uyg‘otadi, ular bilimini mustahkamlashga yordam beradi.
Darsda butun ta'lim-tarbiya tizimi: o`qitishning metodlari, uslublar va vositalar kompleksi amalga oshadi.
Tabiatshunoslik darslarida o`quvchilar dasturga muvofiq, o`qituvchi rahbarligida nazariy bilimlar, amaliy o`quv va ko`nikmalar oladilar. o`qituvchi materialni o`quvchilaiga tushunarli bayon qilib, xilma-xil o`quv, ko`rgazmali qurollardan foydalanib, zarur tushuntirishlar beradi, o`quvchilaiga darslik bilan mustaqil ishlash, o`z bilimlaridan amalda foydalanish o`quvlarini singdiradi.
Darslarning maqsadi va mazmuni har xil, ammo ulaming barchasida umumiy maqsad o`quvchilarning kompleks tarbiyasi va ularga tushunarli bo`lgan bilimlarni bayon qilish, birlashtirish yotadi. o`qituvchi o`quvchilar ishini shunday tashkil qilishi kerakki, ular shu darsda o`rganiladiganlarni ilgari o`tilganlar bilan bog‘ianishini tushunsinlar, materialni puxta, tushunib o`zlash-tirsinlar.
Dars o`tishda o`qituvchi o`quvchilarning faol ishlashlari uchun sharoit yaratishga, ularda qiziqish uyg‘otishga intilishi kerak. Bu faqat darsga tayyorlanishda qiziqarli, mamlakatimiz hayoti bilan bog‘liq, o`quvchilaiga yaqin bo`lgan materialdan foydalanilganda bo`lishi mumkin.
Darsga tayyorlana turib, faqat yangi mavzu mazmuninigina emas, balki o`quvchilarning yoshi, rivojlanishi va tayyoigarligini, ilgari o`rganilganlarni o`zlashtirish darajasi, olingan bilimlarning puxtaligi ham hisobga olinishi lozim.
Darsda har xil metodlarning qo`llanilishi yangi mavzuni to`liq va ravshan yoritishga imkon beradi, o`quvchilarni kamroq charchatadi, faolligini oshiradi.
Dars ta'lim jarayonida o`quvchilar jism va voqealar bilan tanishibgina qolmasdan, balki ular haqida fikrlaydilar. Bu esa o`z navbatida, o`quvchilarda tabiatning rivojlanish qonuniyatlari haqidagi bilimlarni shakllanishiga olib keladi.
Darsning tarbiyaviy mazmun kasb etishi, berilayotgan material mazmuni bilangina chegaralanib qolmasdan, balki o`quv materiallarini egallash usullari bilan xarakterlanadi.
Tabiatshunoslikni o`qitish metodikasida o`quv ishlarining ko`p xildagi shakllari qaror topgan. o`simlik, hayvon va odam hayoti hamda tabiat taraqqiyotining qonuniyatlari o`iganiladigan maktab kursining mazmuni maktabda shu fanni o`qitish tizimining o`ziga xosligini belgilaydi.
Tabiatshunoslik o`qitishning asosiy shakli - darslaiga qo`shimcha holda maktab amaliyotida o`qituvchining o`quvchilar bilan olib boriladigan o`quv ishlarining boshqa shakllari tarixan vujudga kelgani
Metodik jihatdan to`g‘ri tashkil etilgan o`qitish jarayonida shu o`qitishning barcha shakllari asosiy shakl - dars bilan o`zaro bog‘liqdir. Ular tabiat haqidagi tushunchalarni, dunyoqarashni, tafakkurni, amaliy ko`nikmalarni rivojlantiradi.
Tabiatshunoslik daislarida o`qituvchi barcha o`qitish metodlarini: og‘zaki, ko`rgazmali va amaliy metodlarni qo`llaydi. U o`simlik va hayvonlarni namoyish etadi. Amaliy ishlarni bajarish yo`li bilan o`quvchilarni ayrim oiganizmlarning tashqi va ichki tuzilishi bilan tanishtiradi.
Ammo darslarda uzoq kuzatishni talab qiluvchi o`simlik yoki hayvonning rivojlanish jarayoni, har xil organizmlarning tabiiy sharoitlarda biigalikda yashashlarini ko`rsatib bo`lmaydi. Shuning uchun ham tabiatshunoslik o`qitish metodikasida darslarni to`ldiravchi maxsus shakllar qo`llaniladi. Ekskursiyalar tabiatdagi tabiiy guruhlashda, qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishida yoki muzeylarda, o`simlik va hayvonlar bilan tanishtiradi. o`rganilayotgan materiallar, tushunchalar yig‘indisiga kiradi yoki ilgari qaror topgan tushunchalarni mustahkamlaydi, aniqlaydi, chuqurlashtiradi, umumlashtiradi.
Ekskursiyalar darslar bilan chambarchas bog‘lanadi, ekskursiyada ko`rilgan obyektlar kurs davomida ko`p marta esga olinadi, to`plangan narsalar esa namoyish qilinadi. Yakunlovchi ekskursiyalarda o`quvchilar ilgari olgan bilimlarini qo`llab, topshiriqlar bo`yicha mustaqil kuzatishlar o`tkazadilar va material yig‘adilar.
Darslarning uy vazifalari xususan eksperimental xarakterdagi topshiriqlar bilan bog‘liqligi aniq va ravshandir. o`quvchilar uyda uncha murakkab bo`lmagan tajribalar, kuzatishlar o`tkazadilar. (Masalan, uyda daftarlariga sinfda ajratilgan gul qismlarini yoki hasharot bo`laklarini yelimlaydilar, jadval to`ldiradilar, rasmini chizadilar).
Darsdan tashqari ishlar uy ishlariga qaraganda murakkabroqdir. Ularni amalga oshirish uchun tegishli o`simliklar, maxsus asboblar va boshqa jihozlar talab qilinadi. Darsdan tashqari ish-laiga: tirik tabiat burchagidagi, o`quv tajriba maydonchalaridagi va tabiatda bajariladigan ishlarga oid topshiriqlar kiradi.
Tabiatshunoslik xonalarida va tirik tabiat burchagida o`tkaziladigan ishlar uchun o`quvchilaiga topshiriqlar darslarda kursning barcha mavzulari uchun o`quv yili davomida berib boriladi. Tabiatshunoslik fanining o`qitilishida o`quvchilar bilan olib boriladigan sinfdan tashqari mashg‘ulotlarning majburiy bo`lmagan turli shakllari: individual, sinfdan tashqari, ijtimoiy foydali ishlar, yosh tabiatshunoslar to`garagining ishi, ommaviy kechalar va boshqa tadbirlar keng qo`llaniladi. Sinfdan tashqari ish o`quv materiali asosida va unga bog‘liq holda uyushtiriladi. Biroq uning mazmuni darsni takrorlamaydi. Dastur doirasi bilan cheklanmaydi, ammo uni to`ldiradi va tabiat to`g‘risidagi fanning kerakli tomonlarini ochib beradi. Darsning psixologik tugallanganligi dars davomida o`quvchilarning egallagan bilimlaridan, ko`nikmalaridan bilinadi. Bu darsning uslubiy tugallanishiga qo`yilgan didaktik masalani muvaffaqiyat bilan yechishga imkon beradi va darsning mazmuni maqsadiga mos kelganligini ko`rsatadi.
Tashkiliy aniqlikning zarurligi materialni bo`laklarga bo`lish, o`qitish usullarini tanlash va darsning turli elementlarining o`zaro munosabatlari bilan belgilanadi.
Didaktik maqsad darsdagi asosiy ish turini aniqlaydi (yangi materialni o`zlashtirish, uni qaytarishdan iborat). Didaktik maqsadga qarab darsga vaqt ajratiladi. o`qitish uslublari va darsning to`liq tuzilishi belgilanadi.
Maqsad va mazmuni jihatidan har xil bo`lgan darslar turlicha sxemada tuzilishi mumkin. Odatda dars quyidagicha sxemada tuziladi:
1. Tashkiliy qism (salomlashish, yo`qlarni belgilash, ishga tayyorlanish).
2. Uy vazifasining bajarilishini tekshirish (o`quv qurollari va tajribalardan foydalanib, o`quvchilarga ma'lum bo`lganlarni so`rash).
3. Yangi materialni o`rganish: yangi mavzu bo`yicha kirish suhbati; amaliy ish; o`qituvchining hikoyasi yoki o`quvchilarga ma'lum bo`lgan faktlarga tayanuvchi yoki yangi narsalarni qarab chiqish bilan, darsda o`rganilishi kutilgan hodisalar bilan bog‘-liq bo`lgan suhbat, narsa va hodisalarni o`rganish asosida xulosalar chiqarish; dars davomida daftarlarga yozish va chizish; darsda olingan bilimlarni mustahkamlash bo`yicha darslik bilan ishlash; o`qitishning texnika vositalaridan foydalanish.
4. Darsda o`iganilgan materialni tekshirish va mustahkamlash. (Bunda yangi material bilan ilgari o`tilganlar o`rtasida bog‘lanish o`rnatiladi, yangi mavzuni tushunib olish uchun zarur bo`lgan bilimlar aniqlanadi).
5. Qiziqarli materiallar (maqol, matal, topishmoq, tabiat to`g‘risidagi asarlardan olingan parchalar)dan foydalanish.
6. Uyga vazifa berish.
Tabiatshunoslik darslariga qo`yiladigan umumiy talablar quyidagi vazifalardan kelib chiqadi:
1. o`quvchilarni tabiatdagi mavsumiy o`zgarishlar, vatanimiz tabiatining xilma-xilligi, yerning shakli va relyefi, odam oiganizmi va uning salomatligini muhofaza qilish to`g‘risidagi bilimlar bilan qurollantirish;
2. Botanika, geografiya, yuqori sinflarda Odam anatomiyasi bo`yicha o`quv materialini o`zlashtirib olishga tayyorlashga yordam beruvchi puxta o`quv va ko`nikmalarni shakllantirish;
3. o`qitishning tarbiyaviy samaradorligini oshirish;
4. Rivojlanishning har tomonlama garmonik bo`lishiga erishish;
5. Tabiatshunoslik xarakteridagi kitob va jurnallardan bilim olish uquvlarini hosil qilish;
6. Tabiatshunoslikni o`rganishga qiziqishni shakllantirish;
7. Mehnatsevarlikni, maktabda va o`quv-tajriba maydonchasida mehnat qilish xohishini tarbiyalash.
Talablaraing bu guruhlarini shartli ravishda quyidagi:
ta'lim-tarbiyaviy;
didaktik;
psixologik;
gigiyenik talablaiga birlashtirish mumkin. Ularning har biri ustida to`xtalib o`tamiz.