O’zbekiston respublikasi xalq ta'limi vazirligi

II.BOB. MAKTABGACHA TA'LIM TASHKILOTLARIDA JISMONIY TARBIYA MASHG'ULOTLARIDA TARBIYALANUVCHILARNING MASHQLAR YUKLAMASINI ME'YORDA BERISH SHAKLLARI VA FIZIOLOGIYASI

2.1. Maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarbiyalanuvchilarining anatomik fiziologik xususiyatlari.

Bolaning organizmi tinimsiz osadi va rivojlanadi.Ontogenez jarayonida maxsus anatomik va funksional xususiyatlar yuzaga keladi va ular yoshga oid yoki xos bolgan o`zgarishlar deb atladi.Shunga mos holda,odamning hayot sikli yoq va ular jiddiy darajada shartlidir.
Ammo bu davrlarni qismlarga bolish zarur,chunki bir vaqtda,lekin turli biologic yosh bilan tugilgan bolalar sport va mehnat yuklamalariga turlicha reaksiya qladi,bu paytda ularning ish qobiliyati yuqori yoki past bolishi mumkin, bu esa oz navbatida maktabdagi oquv tarbiyaviy jarayonlarni,uni o`rab turgan atrof muhitni tashkil qlishning amaliy muammolarni yechish uchun muhimdir.
Pasportda korsatilgan yoshdan farqli olaroq,yoshlar o`rtasidagi interval bir yilga teng bo`lganida,odamning biologic Yoshi (yoki anatomo fiziologik yosh)odam hayotining bir necha yilini qamrab oladi,yani bu muddat ichida ma’lum biologic ozgarishlar yuz beradi. Yoshning davrlarga bolishda qanaqa va qaysi mezonlar asos qlib olinadi?Bu muammo boyicha bironta ham u yoki bu darajada keltirilgan fikr yo`q. Ayrim tadqiqotchilar davrlarga bolish uchun asos qlib jinsiy bezlarning yetilishini ,toqima va a’zolarning osish tezligini va tabaqalanishni olsalar,ayrimlari esa skletni yetilish (suyaklar Yoshi)ya’ni rentgenologik yol bilan skletdagi suyaklanish nuqtalarini va suyaklarni harakatsiz birikishi boshlanishini aniqlashdan foydalanish yoki qollashni tavsiya qladilar.Davrlarga bolishning mezoni sfatida markaziy asab tizimini rivojlanishini, jumladan bosh miya postlogining rivojlanish darajasidan ham ko’rsatgich sfatida foydalanish mumkunligini ilgari suradilar. Rubner o’ziningnazariyasida mezon sfatida turli yosh davrlarida energetic jarayonlarning xususiyatlaridan foydalanishni tavsiya etdi.Ayrim xollarda yoshni davrlarga bolish uchun organizm bilan atrof-muhitining oziga xos o’zaro ta’siridan mezon sifatida foydalaniladi.
Yoshga oid va pedogogik psixologiyada,asosan , pedogogik mezonlarga asoslangan davrlashlardan foydalaniladi.Maktabgacha yoshdagi davrlar bolalar bog `chasidagi guruxlarga mos holda bo`linadilar.Maktab yoshi 3ta bosqichga bolinadi;kichik(1- snifdan 3-4-sniflargacha),o`rta(4-5snifdan 7-8 sniflargacha)va kata(8snifdan 9-sniflargacha)
Hozirgi zamon fanida osish va rivojlanish davrlari hamda ularni yosh chegaralarining umumiy holda qabul qlingan klassifikatsiyasi yoq.Shu sababli u
yoki bu omillar tavfsiya qlingan o’sish va rivojlanishning davrlarga bolinish tartibi haqida munozarali fkirlarga farqli o’laroq RFA ning bolalar va osmirlar fiziologiyasi insituti tomonidan bolinishi taklif qlingan va bu bosqichlar barcha hamdostlik mamlakatlarida keng miqyosda foydalanilmoqda va darslik sfatida orgatilmoqda
Bog`cha yosh davri (3-6,7yoshgacha).Bu davrda xotira,fkirlash tassavur qilish protsesslari rivojlanadi,intizom paydo bo`ladi,miya po`stlog`I juda kop shartli bog`lanishlar vujudga kela boshlaydi.4-5 yoshli bolalarning og`irligi xar yili 1,5-2 kg ga ortadi,bo`yining o`sishi 4-6 sm ni tashkil etadi,6-7 yoshda bo`yining osishi tezlashib bir yilda 8-10 sm ga yetadi,massasi 2,5 kg ga ortadi.Ko`krak aylanasiga qo`shiladigan uzunlik ham 1-2 smni tashkil qladi.6-7 yoshda boshning balandligi tana uzunligining 1/6 qismini tashkil etadi.7 yoshda umurtqa pog`onasi egiluvchan yumshoq bo`lib,undagi suyaklanish jarayoni hali tugallanmagan bo`ladi.6-7 yoshda qo`l bo`g`inlarining muskullari juda tez rivojlana boshlaydi.Ayniqsa tik turishi va yurishini ta`minlovchi muskullar jadal rivojlanadi.7 yoshga kelib aynan shu muskullarningko`ndalang kesimi boshqa muskullarga nisbatan yo`g`on bo`ladi.6 yoshli o`g`il bolalarning ikkala qo`llarining o`rtacha kuchi 10.3kg ga, o`ng qo`liniki-4kg,chap qo`liniki esa 2 kg ga teng bo`ladi.bolalarni 3-5 yoshlik paytlarida bosh miyasining massasi yangi tug`ilgan bola bosh miyasi massasidan (380-400g)3 martagacha ortadi va 7 yoshga kelib uning vazini 120-1300 g ga yetadi.2-5 yoshda miyaning pyramidal hujaylralari voyaga yetgan odamlar shaklini oladi.Diqqat bilan eshitish va aqliy ish bajarish qobiliyati unchalik yuqori emas,5-7 yoshli bolalarda bu qobiliyat 15 daqiqadan oshmaydi.Maktabgacha bo`lgan davirning oxiriga kelib yurakning mutlaq vazini va unung o`lchami ortadi,tananing nisbiy massasi esa kamayadi,qon tomirlarining o`sishi davom etadi.Yurakning simpatik invervatsiyasi unung parasimpatik invervatsiyasining rivojlanishidan ustun bo`lganligi sababli,bu yoshdagi bolalarda puls katta yoshdagi odamlardan kop bo`ladi va ayniqsa u jismoniy ish bajarganda, kuchli hayajonlanganda aniq namoyon bo`ladi.7 yoshga kelib o`pka toqimlarining shakllanishi tugallanadi,nafas olish chuqurligi ortadi va uning chastotasi pasayadi.6-7 yoshga kirganda nafas harakatlarinig chastotasi bir daqiqada 20-22martani tashkil qladi.Yoso`sishi bilan o`pkaning tiriklik sig`imi ham orta boradiva 4 yoshda u 1110sm kvadratni tashkil qilsa,7 yoshga kelib 1300-1400sm kv ga yetadi.
5 yoshdan 7 yoshgacha bo`lgan davr ichida katta yarimsharlar po`stlog`ining jadal suratda morfofunksional yetilishi tufayli asab faoliyatining kuchi va harakatchanligi jiddiy ravishda ortadi.Bu yoshda bolalar o`z diqqatini 15-20va undan ham ortiq daqiqalar mobaynida jamlashi mumkun.So`nish va tabaqalanish holatlari hosil bo`lishi deyarli 2 marta tezlashadi,tormozlangan holatni ushlab turish davrlari ancha uzoq davom etadi.
Kichik maktab yoshi davri(7-12)yosh.Skletining suyaklashuvi davom etadi,tana proportsiyasi o`zgaradi, bosh miya kata yarim sharlari ro`li,jinsiy bezlarning gormonal ta`siri orta boradi.Bir yilda tana uzunligi o`rtacha 4-5 smga,og`irlik 2-3 kg, kokrak qafasi aylanasi esa 1,5-2 smga ortadi.Qol va oyoq muskullarining kuchi ortadi bu yosh uchun eng xarakterli belgi gavdaning yo`g`on muskullarining rivojlanishi hisoblanadi.9-10 yoshli bolalarning qo`l muskullari yaxshi rivojlanishni boshlaydi.10-11 yoshlarda bosh miya po`stlog`ining rivojlanishi,odatda voyaga yetgan odamniki darajasiga yetadi.Po`stloq po`stloqosti tizimlarining o`zaro bog`liqligibosh ro`lni egallaydi,buni esabolaning oliy asab va ruhiy funksiyalarini shakllanishidagi asosiy muhim omil deb qarash mumkin.
Ammo bu davrlarni qismlarga bolish zarur,chunki bir vaqtda,lekin turli biologic yosh bilan tugilgan bolalar sport va mehnat yuklamalariga turlicha reaksiya qladi,bu paytda ularning ish qobiliyati yuqori yoki past bolishi mumkin, bu esa oz navbatida maktabdagi oquv tarbiyaviy jarayonlarni,uni o`rab turgan atrof muhitni tashkil qlishning amaliy muammolarni yechish uchun muhimdir.

2.2. Tarbiyalanuvchilarning jismoniy mashqlar yuklamasini me’yorda berish.

Jismoniy yuklama – bu shug`llanuvchi organizmiga jismoniy mashqni belgilangan xajmidir. Yuklama meoyori – bu uni belgilangan miqdori bo‘lib, xajmning va intensivlikning parametri bilan o‘lchanadi.
Yuklamaning xajmi – bajarilgan mashqlarning soni, mashulot uchun sarflangan vaqt, bosib o‘tilgan masofani kilometraji va boshqa ko‘rsatkichlari bilan belgilanadi.
Intensivlik – xarakatning surati (tempi), tezligi ko‘rsatkichlari, o‘ta tez yugurish, yurak qisqarishining chastotasi bilan tavsiflanadi.
Jismoniy mashqlarni bajarishdagi o‘zaro munosabat teskari proporsionalpnikga ega: Yuklamani xajmi qancha katta bo‘lsa uni intensivligi shunchalik past bo‘ladi yoki uni teskarisi. Muskul ishi xarakteriga ko‘ra yuklama standart va o‘zgaruvchan bo‘lishi mumkin.
Yuklamani taosiri organizmni bajarilgan ishga reak-siyasi xisoblanadi. Uni ko‘rsatgichlar – yurak qisqarishi chastotasi va o‘quvchilarni tolishining tashqi alomatlaridir. Jismoniy yuklamada tolishni darajasining tashqi alomatlari gradatsiyasi tablitsada ifodalangan.
Yuqorida qayd qilingan barcha alomatlar turli darajada va turli xolatda jismoniy yukni shuullanuvchilar organizmiga taosiri doirasini ifodalaydi. Bu bilan mashulotlar jarayo-nida yuklamani meoyorini aniqlash va boshqarish mumkin bo‘ladi.
Yuklamani optimal meoyorlashning nazariy-usuliy asosi-ni organizmni jismoniy mashqlar taosiriga moslashish qonuniyati, shuullanganlikning ortishidan bilish mumkin. Shulardan kelib chiqib quyidagi usuliy xolatlar shakllangan va ilmiy asoslangan: yuklamani adekvatligi (organizmni indi-vidual funksional imkoniyatlariga muvofiqligi), yuklamani oshirishni asta-sekinligi (funksional imkoniyatlarini ortishini rivojlanishini taominlovchi), yuklamani tizimli-ligi (ularning birin-ketinligi va muntazamliligi).
Jismoniy yuk xar qanday aniq bir xolatda o‘zining parametri (xajmi, intensivligi, dam olish intervali)ga ko‘ra optimal bo‘lishi kerak, bu o‘z navbatida shuullanish, trenirovka qilish effektini taominlaydi. Yuklamaning yetarli emasligi.

Yuklamalarni to'g'ri taqsimlamaslik va yuklamalar yosh sportchi organizmiga tasirini to'g'ri nazorat qilmaslik oqibatida o'sha sportchining sog'ligiga putur etadi.Bundan tashqari biz kelgusida jahon yoki Olimpiya chempioni bo'lib etishishi mumkin bo'lgan sportchini yo'qotamiz.

Quyida yuklamalarni nazorat qilish va yuklamarni sportchilarda aynan sizga kerakli sifatlarini rivojlantirishga yo'naltirish bo'yicha maslahatlar bilan tanishing.