O`zbеkiston rеspublikasi xalq ta’limi vazirligi

Proektiv metodlar. Proektiv metodlar test usullarining bir ko‘rinishi 
bo‘lib, ularda tekshiriluvchi uchun aniq ko‘rinishga ega bo‘lmagan noaniq narsalar 
tavsiya etiladi va ularni sharxlash topshirig‘i beriladi. Masalan, tekshiriluvchiga 
turlicha talqin qiliish mumkin bo‘lgan rasmlar, tugallanmagan hikoyalar, biror aniq 
ko‘rinishi mavjud bo‘lmagan buyumlar berilishi va ularni tekshiriluvchi o‘zining
xissiy kechinmalari, qiziqishlari, dunyoqarashi nuqtai nazaridan baholashi 
kutiladi. 
Proektiv metodlar qatoriga Rorshaxning "Siyoh dog‘lari" testini kiritish 
mumkin (1921). Bu - 2 tomonlama simmetrik shaklda berilgan 10 xil siyoh 
dog‘laridan iborat bo‘lib, har 1 dog‘ har xil bo‘yoqli fonda ko‘rsatiladi. 
Tekshiriluvchidan har 1 "dog‘" nimaning shaklini eslatishi so‘raladi. Bunda: 2 ta 

---

106 
dog‘ qizil rangli shtrixlar, 5 ta dog‘ kul rang - qora, 3 ta dog‘ - yorqin bo‘lmagan 
ranglarda beriladi. 
Sinaluvchi tasvirlagan obrazlar va assotsiatsiyalarga qarab uning shaxsi 
xususiyatlari to‘g‘risida xulosa chiqariladi. 
Rorshax testining yosh psixologiyasida qo‘llaniladigan varianti E.T. 
Sokolova tomonidan modifikatsiya qilingan test. Bu test oilaviy muloqatni 
diagnostika qiliishda foydalaniladi. Bu maqsadda eksperimenta qo‘shimcha 
metodik usul kiritilgan. Bir necha kartochkalar bo‘yicha eksperiment qatnashchilari 
kelishishlari kerak. Birgalikdagi (kelishuv asosida) javoblarning sifati va miqdoriga 
qarab tadqiqotchi kichik guruh (yoki oila)ning jipsligi va mosligi haqida 
ma‘lumotni qo‘lga kiritadilar. Shuningdek, psixologik tadqiqotchilarda ko‘pincha 
rasmli assotsiatsiyalar metodi qo‘llaniladi. Ushbu metod birinchi bo‘lib 1945 yilda 
S.Rozentsveyg tomonidan taklif qilingan. Bunda tekshiriluvchiga turmushda tez-tez 
uchrab turadigan ziddiyatli vaziyatlar aks ettirilgan rasmlar tavsiya qilinadi. Bu 
rasmlarda bir tomonda turgan personajlar nimalarnidir gapirayotgan holda 
gavdalantiriladi, unga qarama-qarshi tomondagi shaxslar esa hali javob qaytarib 
ulgurmagan. Tekshiriluvchidan tez, qisqa muddat ichida bo‘sh kataklarga 
qaytarilishi kutilayotgan javobni yozish so‘raladi. Berilgan javoblarga qarab shaxs 
yo‘nalishi, uning ziddiyatlarga munosabati, agressiya xissining xususiyatlari, bu 
xisning kimlarga qaratilganligi va shunga o‘xshash muxim faktlar to‘planadi. 
Rozentsveyg testi subyekt agressiyasi yo‘nalishining 3 ta turini aniqlash 
imqonini beradi: 
1. Agressiya insonning o‘ziga qaratilgan. 
2. Agressiya atrofga qaratilgan. 
3. Subyekt vaziyatni hal qiliishdan qochadi yoki uni bezaydi. Pedagogik 
amaliyotda ko‘pincha I. Shvantsara tomonidan ishlab chiqilgan, o‘smirlik va 
o‘spirinlik davri uchun mo‘ljallangan test variantidan foydalaniladi. 
Proektiv metodikalardan yana biri tugallanmagan jumlalar metodi. Ushbu 
metod yordamida guruhiy va shaxsiy ustanovkalar tekshiriluvchining 
atrofidagilarga (o‘rtoqlari, o‘quvchi, ota-onasi) munosabati xususiyatlari, 
shuningdek, o‘ziga va kelajakka bo‘lgan munosabatlari ham o‘rganiladi. Shu 
maqsadda tekshiriluvchiga bir qancha tugallanmagan jumlalar taklif qilinadi, ko‘p 
o‘ylamasdan gapni mantiqan oxiriga yetkazish talab qilinadi. Masalan, 
- mening har safar kayfiyatim bo‘ziladi, agar... 
- men uchun eng muhim muammo, bu - ... 
- do‘st - bu ... 
- mening otam ba‘zida ... 
- men shunga intilamanki ... 
Proektiv metodikalar turli-tuman. Ular bir-biridan tubdan farq qiladi. Biroq 
shuni nazarda tutish lozimki, proektiv metodikani tavsiflash muayyan psixologik 
bilimlarni maxsus nazariy tayyorgarlikni va metodikani qo‘llash bo‘yicha amaliy 
tajrabaga ega bo‘lishni talab qiladi.