O`zbekiston respublikasi xalq ta'limi vazirligi

3. Pulning mohiyati va uning tarixiy jihatdan vujudga kelish sabablari

Amaliyotda tovarlar qiymati mehnatning o`zi bilan emas, balki uni ifoda etuvchi o`lchov vositasi bilan aniqlanadi. Bu o`lchov vositasi puldir. Pul tovar xo`jaligining mahsuli, faqat unga xizmat qiladi.

Pul-bu shunday maxsus tovarki, u hamma boshqa tovarlar uchun umumiy ekvivalent vazifasini bajaradi. Hamma tovarlar singari pul ham, qiymat va iste'mol qiymatga ega. Shu ma'noda u boshqa oddiy tovarlardan farq kilmaydi.
Pul tovar ishlab chiqarish va ayirboshlash jarayonida iste'molchilar o`rtasidagi ijtimoiy munosabatlarni ifoda etadi. Shu sababli, tovar - pul munosabatlari paydo bo`ladi.
Pul qanday paydo bo`lganini ko`rib chiqaylik.
Pulni tovar ayirboshlashning o`zi yaratadi. Pul uzoq tarixiy rivojlanish mahsulidir. Dastlabki tovarlar pulsiz bir-biriga bevosita ayirboshlangan edi. Bu ayirboshlash dastlab tasodifiy bo`lsa, keyinchalik muttasil takrorlanib turgan.
Mahsulotni ayirboshlash uchun ishlab chiqarmaganlar, lekin ortiqchamahsulotlar paydo bo`lgan, ular tasodifiy shaklda ayirboshlangan.
Bunday ayirboshlash munosabatlarida qiymatning oddiy yoki tasodifiy shakli paydo bo`ladi. Tasodifiy ayirboshlash mehnat mahsulining tovarga aylanganligini ifodalaydi. O`z qiymatini boshqa tovarda ifodalovchi tovar qiymati nisbiy shakl-da bo`ladi. (tovar A tovar B ga almashsa, u nisbiy shaklda bo`ladi).
Tovar B esa qiymatni o`zida ifoda etuvchi material bo`lib xizmat qilayapti, uning qiymati ekvivalent qiymat bo`ladi. Demak, ayirboshlashda qiymatning ham nisbiy, ham ekvivalent shakli mavjud bo`ladi.
Ammo ikki shakldagi tovarning iste'mol qiymati har xil bo`ladi, aks holda ular almashilmaydi, shuningdek ular o`rin almashib turadi. Nisbiy shakldagi tovar ekvivalent shakliga o`tadi va aksincha ham bo`ladi. Tovar ayirboshlash rivojlanishi bilan tasodifiy qiymat shaklidan to`la yoki kengaygan shaklga o`tilgan.Bunday ayirboshlashda ko`p tovarlar ishtirok etadi, bir tovarning o`zi bir necha tovarga ayirboshlanadi. Misol uchun Sudan negrlarida tuzga quyidagicha tovarlar ayirboshlangan:
10 qop tuz q 10-15 qo`y yoki 20-30 echki yoki 2 buqaga.
Tasodifiy ayirboshlashda bir tovarga qarama qarshi faqat bitta tovar turadi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan ayirboshlashdagi mahsulotlar soni ham ortib boradi, binobarin ayirboshlashda qiyinchilik ham ko`payadi. Asta-sekin tovarlar orasidan hamma tovarlarga ayirboshlana oladigan va hamma tovarlar qiymatini o`zida ifoda eta oladigan maxsus tovar ajralib chiqadi. Bunday tovar puldir. Tovarlar dunyosidan chiqqan maxsus tovar qolgan barcha tovarlar uchun umumiy ekvivalentga aylanadi. Qiymatning kengaygan shakli asta-sekin qiymatning umumiy ekvivalent shakliga aylanadi. Endi bir necha tovarlar o`z qiymatini bitta tovarda ifoda etadi.
10 kg choy yoki 10 ta qo`y yoki 40 kg kofeq1 kop bug`doyga
Umumiy ekvivalent rolini tovarlardan faqat bittasi bajargan.
Qiymatning oddiy va kengaygan shakllari sharoitida ayirboshlashda qiyinchiliklar bo`lgan. Tovar ishlab chiqaruvchilar yashashi uchun o`z tovarlarini kerakli boshqa tovarga ayirboshlashlari yoxud uning evaziga har turli tovarlarga ayirboshlash mumkin bo`lgan tovar olishlari lozim bo`lgan.
Iqtisodiy zarurat ekvivalentning paydo bo`lishiga olib keladi, lekin u kishilar o`rtasidagi kelishuv natijasi emas. Hayotning o`zi taqozo etgan munosabatlar tufayli oddiy tovar ko`rinishidagi umumiy ekvivalent o`rniga pul shaklidagi ekvivalent maydonga keladi:
1 qop bug`doy yoki
10 ta qo`y yoki
10 kg choy yoki = 2untsiya oltin.(1 untsiya-35, 6 gramm)
40 kg kofe yoki
0, 5tonna temir yoki
Bunda oltin oddiy tovar emas, balki pul ko`rinishini oladi. Pul shaklidagi qiymat quyidagilar bilan farqlashadi. Birinchidan, umumiy ekvivalentlikni faqat bitta tovar (pul) tanho bajaradi, ikkinchidan, umumiy ekvivalentlik vazifasini bajaruvchi pul tor ichki bozordan chiqib, davlatlararo, hatto xalqaro miqyosda tarqaladi, kengroq hudud oladi.
Shunday qilib, tovar ishlab chiqarishning uzoq vaqt rivojlanishi natijasida pul vujudga keladi.
Turli xalqlarda pul vazifasini turli xil tovarlar, masalan Qadimgi Yunoniston, Rimda, arab va hind qabilalarida chorva bajargan.XX asr boshlarida Afrikaning ba'zi bir xalqlarida chorva pul bo`lib xizmat qilgan. Markaziy Afrikada fil suyagi, Qadimgi Misrda-bug`doy, Xitoyda- tuz, Mo`g`ilistonda-choy ayirboshlash jarayonida pul vazifasini bajargan. Qimmatbaho metallar qadim zamonlardan beri pul vazifasini o`tab kelgan. Miloddan oldingi 3 minginchi yillarda Shumer davlatida asal va kumush pul vazifasini bajargan. Kumush pullar miloddan oldingi 2 minginchi yillari Osiyo mamlakatlarida keng tarqalgan.Rubl degan pul X11-X111 asrlarda paydo bo`lib, kumushni bo`lish, bo`laklarga ajratish (rubit) degan ma'no beradi.
Mayda savdo rivoji mayda pulni zarur qilib qo`ygan. Tanga pulning (mayda pul) vatani qadimgi Lidiya davlati hisoblanadi. Bu davlatda birinchi tanga miloddan avvalgi VII asrda vujudga kelgan. Biroz keyin Yunonistonning Egina shahrida tanga ishlab chiqarish boshlanadi. Qadimgi Rimda tanga ishlab chiqaradigan joy monet deb atalgan ibodatxona bo`lgan. Bu yerdan «moneta» so`zi kelib chikkan. Muomalaga nodir metallar ya'ni oltin va kumushdan tayyorlangan pullar chiqarilgan.
Savol tug`iladi. Nima uchun oltin pulga aylandi?Buning sababi oltinning tabiiy xususiyatlari bilan aniqlanadi.
Birinchidan oltinning qiymati yuqori, hajmi kichik, ikkinchidan, oltinni bo`laklarga bo`linishidan qat'iy nazar uning sifati butunligiday qoladi. Uchinchidan, savdo sohasidagi mayda muomalalarni bajarish uchun oltinning katta qiymati bo`lagi may da qismlarga-tangalarga bo`lina oladi.
To`rtinchidan, oltin yaxshi saqlanadi. Beshinchidan, oltin olib yurishga qulay. Ammo oltinning pulga aylanishi uning tabiiy xossasidan emas, balki tovar bo`lishidan kelib chiqadi.
Har bir mamlakatning o`z pul birligi bo`ladi. Hozir dollar, dinar, rubl, lira, rupiy, funt, marka, so`m, tanga va hakozo pullar mavjud.
Demak pul tovar xo`jaligi mahsuli ekan, xo`jalik rivojlanishi bilan pulda ham o`zgarishlar sodir bo`ladi. Pul iqtisodiyotning muhim quroliga aylanadi. Hozirgi iqtisodiyotni pulsiz tasavvur etib ham bo`lmaydi. Pul paydo bo`lishi bilan jamiyatda pulga doir iqtisodiy munosabatlar kelib chiqadi. Pul muomalasini uyushtirish, pullarni ayirboshlash, ularni saqlash, taqsimlash, bo`sh pulni qarzga berish, ya'ni uni sotish pul vositasida moliyani tashkil etish kabi iqtisodiy aloqalar yuzaga keladi.