O‘zbekiston respublikasi yoshlar siyosati va sport

Umumiy jismoniy tayyorgarlikning (UJT) maqsadi organizmning
yuksak darajadagi ish qobiliyatiga erishishidan iborat bo‘lib, u sportchi
organizmini umumiy rivojlantirish va mustahkamlash: ichki organlarning
funksional imkoniyatlarini oshirish, mushaklar tizimini
rivojlantirish,
koordinatsiya qobiliyatlarini yaxshilash, gavda tuzilishidagi nuqsonlarni
tuzatishga yo‘naltiradi. Bunda yengil atletika ixtisosligining xususiyatlari va
talablari hisobga olinadi. Ularga snaryadlarda (gimnastika devori, o‘rindig‘i
va b.), snaryadlar bilan (to‘ldirma to‘plar, qumli qoplar, shtanga blinlari,
gantellar va h.k.), trenajyorlarda bajariladigan mashqlar, harakatli va sport
o'yinlari, krosslar, chang'ida yurish, suzish va b. kiradi.
Maxsus jismoniy tayyorgarlik (MJT) yengil atletikachining alohida
mushak guruhlarini rivojlantirishga, uning tanlangan sport turi texnikasini
chuqur o‘zlashtirib, natijalarini o‘stirib borishiga bevosita yordam beradigan
tegishli harakat ko'nikmalarini egallashiga qaratilgan bo‘lishi lozim. U
harakatlar amplitudasi, mushak kuchlanishlarining xususiyati va kattaligi,
yurak-qon tomir, nafas olish
tizimlariga beradigan yuklamasi, psixik
zo'riqishlar va h.k. nuqtayi
nazaridan o‘xshashroq mashqlardan iborat
boiishi kerak. Bularga yengil atletikaning tanlangan turi elementi, qismini
yoki uni to’laligicha o’z ichiga oladigan maxsus tayyorlov mashqlari kiradi.
Sport texnikasi harakatning to‘g‘ri, asoslangan shakligina emas, jiddiy
irodaviy va mushak kuchlanishlarini namoyish etish, harakatlarni tez bajara
olish, mushaklarni vaqtida bo'shashtirish malakasi hamdir. Yuksak sport

---

18
texnikasi sportchining a’lo darajadagi jismoniy tayyorgarligiga asoslanadi,
zamonaviy texnikani egallab olish uchun u
kuchli, tezkor, chaqqon,
egiluvchan, chidamli bo‘lishi kerak. Samarali texnikani muvaffaqiyatli
egallashning asosiy shartlaridan biri takomillashuvning barcha bosqichlarida
sportchining mashg‘ulotlarga ongli munosabatda bo‘lishi, har bir harakatni
chuqur anglashidir. Sportchi harakatlarni ko‘r-ko‘rona «ko‘chirib olishi»,
kimningdir maslahatlariga o‘ylamay quloq solishi mumkin emas. U o‘zi
qo‘llayotgan texnika nima uchun eng to‘g‘ri ekanligini anglab yetishi zarur.
Harakat ko‘nikmasini mustahkamlash va takomillashtirishni tor tushunish
va qollash noto‘g‘ri. Texnikani takomillashtirish butun
sport faoliyati
mobaynida davom etadi.

---

19
Individual qobiliyat va sport bilan
shug'illanishni
tanlashda ta'lim metodlaridan foydalanish.
Fanda metod (uslub)lar deb har bir fan predmctini tashkil qiluvchi
hodisalarni o’rganish uchun qo’llanilgan yo’l va usullarga aytiladi. Bu
usullarni qo’llash esa o’rganilayotgan hodisani to’g’ri bilib olishga, unga
xos qonuniyat va xususiyatlarning inson ongida adckvat (mos ravishda) aks
etishiga aytiladi. Ilmiy tadqiqotlarda metodlarni qo’llashda avvalo, quyidagi
qonuniyatlarga suyanish kerak a) mavjud narsa va hodisalar bir-biriga
bog’langan, biroq ajralgan
holda mavjud emas. Tabiat va jamiyatdagi
barcha narsalar, qonuniyatlar o’zaro uyg’un,
birining yo’qolishi
boshqalariga ham ta'sir etadi. b) borliqdagi barcha narsalar doimo
rivojlanishda va o’zgarishda bo’lganligi uchun ham o’rganilayotgan voqelik
o’z taraqqiyotida olib o’rganiladi. Rivojlanishda esa miqdor o’zgarishikabi
jarayonlar mavjud. Rivojlanish esa o’z navbatida ichki qarama- qarshiliklar
manbaiga ega.
Masalan, sportchining natijalari o’sib borishi bilan uning o’ziga o’zi
beradigan
bahosi,
jamoadoshlariga
bo’lgan
munosabatlari
ham
o’zgaradi.Psixolog har bir ruhiy jarayonni o’rganar ekan, ularni bir- biridan
ajratgan holda yoki oliy nerv faoliyatining fiziologik qonuniyatlari bilan
bog’lamasdan o’rgana olmaydi, shuningdek ruhiy jarayonlarni
shaxsan
ajratgan holda, yoki faoliyatdan ayri holda olib o’rganilmaydi. Psixologiya
fanining barcha sohalari kabi sport psixologiyasining ham umumiy va
xususiy metodlari mavjud. Umumiy psixologiyada mavjud metodlarning
aksariyat ko’pchiligi sport psixologiyasida ham
qo’llaniladi. Jismoniy
madaniyat o’qituvchisi uchun psixikani tadqiq etish uslublari, eng avvalo,
o’quvchi psixikasini samaraliroq shakllantirish maqsadida uning shaxsini,

---

20
individual psixologik xususiyatlarini o’rganish usullari sifatida qaratiladi.
Psixologiya fanida barcha psixik jarayonlarda protsessorlar, xolatlar va
shaxsning individual
xususiyatlarini qanday qilib borish, uning paydo
bo’lishi, kechishi,
ifodalanishi to’g‘risida o’ylash (gepotiza yaratish)
qiyinchiliklardan chekinmasdan maqsadga erishish yo’llari va usullarini
tnlash jaxon birinchiligi va olimpiada o’yinlarida ishtirok etish rejalarini
tuzish, sportchilarni o’rganishda kuzatish, suhbat, tajriba o’tqazish, sportchi
faoliyat mahsulini tahlil qilish, tes kabi uslublar keng ko’lamda qo’llaniladi.
Sportchini chuqurroq, ob‘yektiv ravishda tadqiq etish uchun navbati bilan
bir qancha uslublardan foydalanish mumkin.
2.2. Sport psixologiyasi fanida kuzatish metodining mohiyati.
1. Kuzatish uslubi. Bu uslub sport musoboqasi va mashg‘uloti
jarayonida sportchi ruhiy sifatlarini kuzatib borish bilan birga, sportchi
psixikasini harakterlovchi zaruriy materiallarni ko’proq yig‘ishdan iborat.
Psixologiya fanida kuzatish uslubi 1) ob‘yektiv (tashqi) hamda
2)
sub‘yektiv (ichki) kuzatishdan iborat ikki qismga ajratilib o’rganiladi.
Kuzatish uslubi vositasida quyidagi jarayonlar o’rganiladi:
● maqsad va vazifalarni belgilash;
● kuzatish ob‘yektini tanlash;
● sportchining qaysi tomonlarini kuzatish haqida maqsad va
● vazifalarni belgilash;
● sportchining mashq va musoboqa jarayonida qaysi tomonlarni
● kuzatish ob‘yektini tanlash;kuzatish sub‘yekti (sinaluvchi) sportchini
aniqlash;
● kuzatish muddatini (vaqtini) belgilash;
● sportchini kuzatish davomiyligiga erishish ya‘ni har xil faoliyat
● turida musoboqada, mashqda, aqliy va jismoniy mehnatga bulgan
● munosabatini kuzatish;
● individual yoki sport guruhlarini yoppasiga kuzatish;

---

21
● kuzatish mahsulini kayd etib borishda kundalik, suhbat daftari,
kuzatish varaqasi, video kamera va magnitafon vositalaridan foydalanish.
Psixologik-pedagogik tashxisdan ma’lumki, jismoniy tarbiya inson
psixik jarayonlari uchun muhim ahamiyatga ega, chunki markaziy nerv
sistemasi va inson tayanch harakat a’zolari orasida aloqa mavjud. Bu tana va
ruhning birligi miyaning funksiyasi va strukturasi bilan belgilanadi. Sklet
muskulaturada maxsus nerv hujayralar joylashgan bo‘lib, muskul harakatida
teskari aloqa prinsipi bo‘yicha undovchi impulslarni miyaga jo‘natadi. Sport
psixologi E. Jokelning aniqlashicha, keksa gimnastlar, ya’ni butun hayoti
davomida sport bilan shug‘ullanganlar, sport bilan shug‘ullanmaganlarga
qaraganda 10 – 20 yilga yosh ko‘rinishlari aniqlangan.
Psixofiziolog olimlarning aniqlashlaricha, o‘ng qo‘lini doimiy mashq
qilgan sportchida nerv jarayonlarining doimiy irradiatsiyasi oqibatida
miyada chap qo‘l mashqlarda ishtirok etmagan bo‘lsa-da, chap qo‘lning
mashq qilishi yaxshilangan. Markaziy nerv sistemasi jarayonlarining
irradatsiyasi (tarqalishi) tufayli chap qo‘lga o‘tkazilgan tajriba xotirada
mustahkamlangan va haqiqiy mashqday idrok qilingan. Aqliy faoliyat va
motor faolligi orasida ham aloqa mavjud. Bir tomondan, maxsus nerv
hujayralari impulslar bosh miya po‘stlog‘i funksiyasini qo‘zg‘aydi; ikkinchi
tomondan, motor faolligiga inson ongi, masalan, hayol yordamida ta’sir
qilishi mumkin. Motor apparatning bunday hayoliy harakati sportda ma’lum.
Futbol o‘yinini tomosha qilayotgan tomoshabinlar o‘yinchilar harakatini
fikran idrok qiladilar. Avtomobil yo‘lovchilar ba’zi vaziyatlarda yo‘q
tormozni bosadilar. Karpenter effektining amaliy ahamiyati katta. Doimiy
sport bilan shug‘ullanuvchi insonlar ba’zi qiyin vaziyatlarda tananing
bo‘shashishi harakatini ko‘z oldiga keltirib bo‘shashishlari yoki autogen
mashqlardan foydalanishlari mumkin. Shunday qilib, sport faolligi va motor

---

22
faollik inson sog‘lig‘iga ijobiy ta’sir qiladi, uning ruhiy va jismoniy holatini
yaxshilaydi.
Sog‘liqni saqlash va mustahkamlash uchun sport bilan shug‘ullanishda
quyidagi qoidalarga rioya qilish lozim.

---

23
II.BOB
Individual qobiliyat orqali sportchi tayyorgarligining
asosiy tomonlari va ularning mashg'ulot jarayonidagi
o'rni.
Bu mavzu sportchilar bilan ishlashni o'rganish uchun muhimdir. Quyidagi
uslubiy asoslarga e'tibor bermoq kerak:
1. Ko'rsatmalar: Ko'rsatmalar sportchilarning mashg'ulotlarini ko'rsatishga
yordam beradi. Bu, sportchilarning harakatlarini va harakatlarini to'g'ri
ko'rishlariga yordam beradi.
2. Tushuntirish: Sportchilarga mashg'ulotlarini tushuntirish juda muhimdir.
Bu, sportchilarning harakatlarini va o'zaro aloqalarini tushunishga yordam
beradi.
3. Qo'llanma: Qo'llanma sportchilarning mashg'ulotlarini o'rganish uchun
qulay usuldir. Bu, sportchilarning harakatlarini to'g'ri bajarganligini va
ularning mashg'ulotlarini o'zlashtirishga yordam beradi.
4. Tahlil qilish: Sportchilarning harakatlarini tahlil qilish, ularning yaxshi va
yomon tomonlarini aniqlashga yordam beradi. Bu, sportchilarning
harakatlarini yangi ko'rish usullarini o'rganish uchun juda muhimdir.
5. Ishonchli atmosfera yaratish: Sportchilar bilan ishlashda, ularning
ishonchli atmosfera hissiyatini ta'minlash juda muhimdir. Bu, ularning
mashg'ulotlarini o'zlashtirish va yangi ko'rish usullarini o'rganishga yordam
beradi.Bu uslubiy asoslar sportchilar bilan ishlashni o'rganish uchun juda
muhimdir. Bu, ularning harakatlarini to'g'ri ko'rish va ularning
mashg'ulotlarini o'zlashtirishga yordam beradi.
1. Qiziqishli va qiziqarli mashg'ulotlar tayyorlash: Yosh sportchilar ko'p
vaqtini mashg'ulotlar bilan o'tkazishni xohlaydi, shuning uchun sportchilar
uchun qiziqishli va qiziqarli mashg'ulotlar tayyorlash juda muhimdir.

---

24
2. Sportchilarning o'z fikrlari va xohishlari bilan tanishish: Yosh sportchilar
o'z xohishlariga mos keladigan mashg'ulotlarga qatnashishni xohlaydi.
Shuning uchun, sportchilarni o'z fikrlari va xohishlari bilan tanishib,
ularning qiziqishlariga mos keladigan mashg'ulotlar tayyorlash kerak.
3.