О‘zbekistоn resрublikasi оliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi farg‘оna роlitexnika instituti kimyo texnologiya fakulteti

Koinot nurlarining atmosfera orqali o’tish. Keng atmosfera jalalari. 
Yer va boshqa planetalar atmosferasi koinot nurlari uchun katta to’siq hisoblanadi.
Atmosferada ikkilamchi zarralar kuzatilib, birlamchi zarralar o’zaro ta’sir natijasida ularga
aylanadilar. Ikkilamchi zarralar esa atmosfera xususiyatlari, uning kengligi, zichligi va
kimyoviy tarkibiga bog’liq. 
Yer atmosferasi asosan 3 xil gazdan tashkil topgan. N —Azot 78,1 % ni, O —kislorod 21 
% ni va qolgani uglerod oksididan iborat. Dengiz sirtida havo zichligi 0,0012 g/sm
2
,
dengiz sirtidan atmosfera chegarasigacha bo’lgan havo ustunidagi modda miqdori esa
1030 g/sm
2 
ga teng. Agar koinot nurlari manbadan to Yerga yetib kelguncha 5 g/sm
2 
modda o’tishini e’tiborga olsak, atmosfera koinot nurlari xususiyatini sezilarli
o’zgartirishini bilish mumkin. 
Yer atmosferaning qat’iy chegarasi mavjud emas. Havo zichligi balandlik oshishi bilan
sekin —asta kamayib planetalararo gaz zichligiga tenglashadi. Bunda albatta uning
kimyoviy tarkibi ham o’zgaradi. 

---

Ikkilamchi zarrachalar hosil bo’luvchi jarayonlar zanjiri adronning (proton yoki 
yadro) atmosferadagi yadro bilan to’qnashishidan hosil bo’ladi. Yuqori energiyali zarralar
bunday to’qnashganda birlamchi zarra tabiatli zarracha impulsnining asosiy qismini o’zida
saqlab qolishi kuzatiladi. Bunday zarracha lider zarra deyiladi. Bu zarra ham atmosfera
yadrolari bilan yana ta’sirlashadi. Atmosferada ketma — ket shunday lider zarralarning
yadrolar bilan ta’siri bir — necha marta yuz beradi. Bu jarayonga yadro — kaskad jarayoni 
deyiladi. Bu jarayon 1949 yili Pamirda ishlagan tadqiqiotchilar tomonidan ochilgan.