O’zbekiston ta'lim muassasalarida amal qilinayotgan adabiyot õqitish
Download 348.45 Kb. Pdf ko'rish
|
1 2
Bog'liq2 O’zbekiston ta\'lim muassasalarida amal
|
O’zbekiston ta'lim muassasalarida amal qilinayotgan adabiyot õqitish matodlarini xorijdagi õqitish metodlar bilan qiyoslab õrganish Reja: 1. O’zbekistonda amal qilayotgan adabiyot o’qitish metodlari 2. Xorijdagi adabiyot o’qitish metodlari Oʻzbek adabiyoti ta‘limi mazmunida uzviylik va uzluksizlikni ta‘minlash — murakkab va keng qamrovli muammolardan. Shu bois bu borada yanada samarali natijalarni qoʻlga kiritish uchun, avvalo, xorijiy tajriba asosida uning ilmiy va metodik asoslarini yaratish lozim. Bugun maktablarimizda adabiyot ta‘limida kо'proq shaklga e‘tiborberilayotgani kuzatilmoqda. Oʻzbek adabiyoti ta‘limida mazmuniy uzviylikni ta‘minlashda tabiiyki, oʻquv-uslubiy adabiyotlar, darsliklar sifatini yaxshilash, adabiyot fanidan beriladigan bilimlarning bosqichlararo uzluksizligini ta‘minlash muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari, oʻquvchi- talabalarning yosh xususiyatini ham hisobga olish zarur. Ushbu masalaning samarali yechimlari adabiyot fanlarini integrasiyalash va uzviylikka yordam beradigan oʻqitish turlarini aniqlashda ham aks etadi. Bugun ta‘limi rivojlangan koʻplab xorijiy mamlakatlarda adabiyot oʻqitilish, shu jumladan badiiy asar tahliliga yondashuvlarda bizdan farq qiladigan bir qancha jihatlari bor. Ta‘lim standartlari oʻquvchilar egallashi lozim boʻlgan kompetensiyalarni belgilaydi. Ulardagi kompetensiyalar aniq va obyektiv belgilanib, spiralsimon shaklda rivojlanib boradigan kichik kompetensiyalarga boʻlinadi. Masalan, oʻquvchi asar syujetining tarkibiy elementlari, (perspektiva, retrospektiva, badiiy asardagi stilistik figuralar (metafora, metonimiya kabi), ayrim epizodlarning badiiy matn mazmuniga ta‘sirini izohlay olish koʻnikmalariga ega boʻladilar. Shuningdek, standartlar oʻquvchida badiiy asarni toʻliq oʻqish koʻnikmasini shakllantiradi. Bunda oʻqituvchilarga oʻquvchilar oʻqishi uchun tavsiya qilingan mualliflar va asarlar roʻyxati beriladi. Oʻqituvchi tavsiya qilingan roʻyxatdagi adiblar va asarlarni oʻquvchilarining qiziqishlari va qobiliyatlarini hisobga olgan holda oʻzi tanlaydi. Bunda oʻquv yili davomida oʻtilgan asarlar soni muhim rol oʻynamaydi, tanlangan asarlar toʻliq oʻqiladi va badiiy matn atroflicha tahlil qilinadi. Qolaversa, koʻplab gʼarbmamlakatlaridagi adabiyot darsliklarida ―asar haqida" degan boʻlim berilmaydi, balki savol va topshiriqlar vositasida oʻquvchining asarga munosabati shakllantiriladi. Savol va topshiriqlarning oʻquvchilarni asargaqiziqtirishi, asar mazmunini tushunishga tayyorlashi, badiiy matnni tushunish — tahlil qilishga, mustaqil fikrlashga, badiiy asar ustida chuqur mushohada yuritishga, adabiyotni san‘atning boshqa turlari, boshqa fanlar va oʻquvchi hayoti bilan aloqasini ta‘minlash, oʻquvchida ogʼzaki va yozma nutqni, ijodiy qobiliyatni rivojlantirishga qaratilganligi bilan oʻziga xos ahamiyat kasb etadi. Masalan, Angliya va Amerikada nashr qilingan adabiyot darsliklarining deyarli barchasida ―Think critically (tanqidiy tafakkur), ―Connect to life‖ (asarning bugungi kun bilan bogʻiqligi) ―Extend interpretation‖ (Keng koʻlamli talqin) kabi qismlar mavjud boʻlib, bularning barchasi oʻquvchining tafakkuri rivojiga xizmat qiladigan savol va topshiriqlardan iborat boʻladi. Ularda badiiy matn bilan ishlashning muayyan bosqichlari (asarni oʻqishdan oldin, oʻqish davomida va oʻqishdan keyin) mavjud.Har bir bosqichning оʼz maqsadi va uslublari bor. Xorijda adabiyot oʻqitilishining bizdan farq qiladigan yana bir jihati – adabiyot oʻqitish metodikasida badiiy matn bilan ishlashning muayyan bosqichlari (asarni oʻqishdan oldin, оʼqish davomida va оʼqishdan keyin) mavjudligi. Har bir bosqichning оʼz maqsadi va uslublari bor. Оʼqishdan oldingi mashqlar оʼquvchini asarga qiziqtirish, asar mazmunini tushunishga tayyorlashga xizmat qilsa, оʼqish davomida bajariladigan mashqlar bevosita badiiy matnni tushunish — tahlil qilishga qaratiladi. Bunda asar tahlili faqat syujetni qayta hikoyalash bilan cheklanmaydi. Оʼqishdan keyingi mashqlar esa asar ustida chuqur mushohada yuritish, adabiyotning, san‘atning boshqa turlari, boshqa fanlar va оʼquvchi hayoti bilan aloqasini ta‘minlash, оʼquvchida ogʼzaki va yozma nutqni, ijodiy qobiliyatni rivojlantirishga qaratiladi. Оʼzbek adabiyotini оʼqitish metodikasi bugun ―mahalliy‖ оʼqitish strategiyalardan оʼqituvchi va оʼquvchining adabiy ta‘lim haqidagi fikrlarini tiniqlashtirishga xizmat qiladigan global yondashuvlar tomon qadam tashlashi, adabiy matnni qanday оʼrganish emas, nima uchun оʼrganish kabi muammolarni masala qilib qоʼyishi va badiiy asar mazmunini chuqurroq tushunishga olib borish yоʼllarini kashf etishi talab etiladi. Ma‘lumki, badiiy estetik jihatdan san‘at darajasiga kоʼtarilgan, chuqur ijtimoiy gʼoyaviy mazmunga ega badiiy asarlargina оʼquvchilar tafakkuri, dunyoqarashi va adabiyot haqidagi fikrlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu borada оʼzbek adabiyoti ta‘limidagi murakkab va keng qamrovli muammolardan biri bоʼlgan uzviylik va uzluksizlikni mantiqan tоʼgʼri ta‘minlash muhim ahamiyat kasb etadi. Оʼzbek adabiyoti ta‘limida mazmuniy uzviylikni ta‘minlashda, tabiiyki, оʼquv-uslubiy jonliroq bоʼlishini ta‘minlaydi. Ikkinchidan, ta‘lim bosqichlarida badiiy asar mutolaasiga erkin yondashuv shakllanadi. Bugungi yoshlar virtual olamda ulgʼayaptilar. Virtual, texnika olamining bir qancha ijobiy xislatlari barobarida uning salbiy oqibatlari kоʼplab balogʼat yoshidagi farzandlarimizni ―siylab оʼtayotgani ham ma‘lum haqiqat. Оʼn yetti, оʼn sakkiz yosh yuqori sinf оʼquvchilari ongidagi оʼzgarishlarning eng muhim davri hisoblanadi. Bu davrda ular umid va umidsizlik, topish va yоʼqotish, sevgi va nafrat, sadoqat va xiyonat, qadriyat, insoniylik kabi masalalar mohiyatini toʻgʻri va atroflicha anglashga ehtiyojmand boʻladilar. Kоʼpchiligi esa ―pul hamma narsani hal qiladi qabilidgi notoʻgʻri qarashlarga ergashib boshi berk kоʼchalarga kirib qoladi. Moddiylik gʼam alamni, gunohni, yоʼqotishlarni, umidsizlik bilan bogʼliq muammolarni hal qila olmasligini anglashda esa ulardagi hayotiy tajriba yetmaydi. Mana shunday davrda ular ongidagi ma‘naviy bоʼshliqni adabiyot tоʼdiradi. Adabiyot ularga najot quroli bоʼlib xizmat qiladi. Zotan inson huquqlarini ilk bora himoya qilish va ularni zalolatdan qutqarish maqsadida nozil bоʼlgan Allohning kalomi QURʼONI karim yaratilgandan davrdan boshlab sоʼz san‘ati insoniyatning ogʻir kechmishi, qirgʼin va halokatida, unga ozodlik, erkinlik, оʼzlikni anglash kabi eng ulugʼ tuygʼularni in‘om etib, muallimlik qilganligi isbotlangan. Hayot hech kimga ―qanday qilib‖ degan savolga javob bermaydi, shuningdek, inson muammolarining yechimiga kоʼrsatmalar berish imkoniga ham ega emas. Badiiy asar, jumladan roman, hikoya yoki drama ham bugun yoshlarimizni оʼrab olayotgan muuammolarni bartaraf etish imkoniga ega emas. Aniqroq qilib aytganda, adabiyot davolash shakli emas, ammo оʼrganish vositasidir. Chunki asarlarda savob va gunohlar, hayotiy yоʼqotishlar, adolat, yaxshilik, yomonlik va yana bir qancha umuminsoniy xususiyatlar aks etgan voqea hodisalar bayon qilinadi. Keng doiradagi nuqtai nazarlar, konsepsiyalar, munosabatlar, tushunchalar eshigini ochadiki , badiiy asarda aks etgan voqea hodisalar orqali оʼquvchi eng kamida оʼzini taftish etish, tahlil qilish majburiyatini his qiladi, hayot haqidagi chalkash tushuchalarning asl mohiyatini anglaydi. Оʼzi sevib, ma‘naviy ehtiyoji оʼlaroq mutolaa qilgan badiiy asar namunasi va undan olgan xulosalari оʼquvchining hayot haqidagi qarashlarini, konsepsiyalarini tartibga solishda, tоʼgʻri tushunchalar strategiyasini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Badiiy asar orqali оʼquvchi yangi dunyoni kоʼrishni оʼrganadi. Adabiyot darslarida ―nima uchun bu asarni оʼqishimiz kerak? yoki ―falon asar оʼrniga falon asarni оʼrgansak bоʼlmaydimi? degan savollarni kоʼp eshitamiz.Оʼqituvchining mazkur savolga javobi – оʼquvchining notanish badiiy asarga mehr-muhabbatini uygʼotishga bоʼlgan dastlabki qadam. Оʼqituvchining savolga munosabati talabalarni adabiyotga yaqinlashtirish va ularni badiiy asarga bogʼlashga, qiziqishini orttirishga ragʼbat berishi kerak. Zotan adabiyot оʼqituvchisi boshqa fan оʼqituvchilariga nisbatan maxsus intizom va tartibga, muayyan kognitiv maqsalargaega bоʼladi. Uning eng muhim, fundamental maqsadlaridan biri mudom ma‘naviy, intellektual va ijtimoiy rivojlanishda bоʼlishdan iboratdir. Adabiyot оʼqituvchisi bergan ta‘lim ragʼbati yoki Qodiriy, Chоʼlpon, Tolstoyni оʼqish jarayonlaridagi ta‘limiy yondashuvlar ularni bir kun kelib adabiyot оʼqituvchisi bоʼlish orzulariga katta turtki beradi. Adabiyot оʼqitish metodikasi ham boshqa fanlar kabi оʼzgaruvchan, rivojlanish xususiyatiga ega. Qolaversa, bugun zamonaviy оʼzbek adabiyoti shakl va ham mazmun jihatdan rivojlanib, sharq va gʼarb tajribasiga asoslangan оʼziga xos badiiyasar namunalari yaratilmoqda. Bugungi zamonaviy adabiyot jahoniy tafakkur natijasi оʼlar yaratilayotgan ekan, uni оʼrganishda, san‘at darajasidagi jihatlarni kashf etishda ham yangicha yondashuvlar, jahon adabiy ta‘limining ibratli nazariyalari, ilmiy metodologik qarashlar asosidagi yondashuvlaridan foydalanib, adabiyot оʼqitish metodikasini yuqori bosqichlarga olib chiqish vaqti keldi, bizningcha. Keyingi оʼn yil badalida jahon adabiy ta‘limi maydonlarida adabiyot fanlarini оʼqitishning zamonaviy tamoyillari, xalqaro strategiyalari, adabiy ta‘limning jahon standartlari darajasidagi ilmiy- nazariy, ilmiy-metodologik asoslari aks etgan kоʼplab tadqiqotlar yaratildi va hanuz yaratilmoqda. Ta‘lim berish (adabiy ta‘lim nazarda tutilmoqda) nazariyalarining takomillashi barobarida о„rganishning konstruktivizm, bixevorizm, gumanizm kabi yangicha yondashuvlari, о„rganish uslublariga xos klassifikasiyalar, badiiy tahlilga kulturologik yondashuv, badiy tahlilda metatil tushunchasi, tranzaksiya nazariyasi (ayrim manbalarda reseptiv estetika, kitobxon javobi nazariyasi deb berilgan) kabi kоʼplab yangi tushunchalar, nazariyalar paydo bоʼlyaptiki, milliy metodika yuqoridagi global ta‘lim imkoniyatlaridan bebahraAdabiyot оʼqitish metodikasi ham boshqa fanlar kabi оʼzgaruvchan, rivojlanish xususiyatiga ega. Xulosa Qolaversa, bugun zamonaviy оʼzbek adabiyoti shakl va ham mazmun jihatdan rivojlanib, sharq va gʼarb tajribasiga asoslangan оʼziga xos badiiy asar namunalari yaratilmoqda. Bugungi zamonaviy adabiyot jahoniy tafakkur natijasi оʼlaroq yaratilayotgan ekan, uni оʼrganishda, san‘at darajasidagi jihatlarni kashf etishda ham yangicha yondashuvlar, jahon adabiy ta‘limining ibratli nazariyalari, ilmiy metodologik qarashlar asosidagi yondashuvlaridan foydalanib, adabiyot оʼqitish metodikasini yuqori bosqichlarga olib chiqish vaqti keldi, bizningcha. Download 348.45 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|
1 2