O‘zbekistonda 20-asr o‘zbek adbiyotini o‘rganilishi (1940-2018)

Partiya. To'liq mafkuraviy bo'lgan bir qator yozuvlar va
tabiatan siyosiy, badiiy qiymatiga ko'ra sayoz va qashshoqlar paydo bo'lgan
1940-1950 yillar. 1950-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab tahlil
o‘zbek sovet adabiyotining marksistik-leninchalik nuqtai nazaridan
yozilgan asarlardagi konseptual fikrlarni nazariy va ilmiy jihatdan qo‘llab-quvvatlash
sotsialistik realizm tamoyillariga muvofiq. O'zbek tilini baholash
Sovet adabiyoti ijtimoiy, mafkuraviy, madaniy va estetik jihatdan
Kommunistik partiyaning ehtiyojlari ma'lum bir adabiy ijodkorlik,
shakl jihatidan milliy va mazmunan sotsialistik edi
o‘zbek olimlari, adabiyotshunoslari, ziyolilari oldidagi asosiy vazifa
adabiyot bilan chambarchas bog‘liq edi. 1950-1960-yillarda bo'lishiga qaramay
ilmiy fikrlash va mantiqiy (gnoseologik) yondashuvlarga asoslangan tadqiqot
ham paydo bo'ldi, kommunistik mafkuraning ta'sirini osongina ko'rish mumkin edi
bunday tadqiqotlarda. "Nopok tirnoqlarni kesish" usuli ham aylandi
1940-1970 yillarda sovet adabiy tanqididagi noxush an'ana, chunki
razvedka xizmatining (KGB) vazifasi oʻzbek yozuvchilariga rahbarlik qilish edi
qatag‘onga va ularni millatchi sifatida yo‘q qilishga.
1980-yillarda Glasnost va Perestroika rivojlanishga katta ta'sir ko'rsatdi
badiiy va estetik tafakkur. M.M.Doʻst, T. kabi yozuvchilar.
Murod anʼanaviy sanʼat asarlaridan tubdan farq qiladigan asarlar yaratgan
til, uslub va ifoda shartlari. Badiiylikni aks ettirgan asarlar
shaxsga sig'inish va uning qiyin yo'li masalalarini talqin qilish
zastoydan Glasnost va Perestroykagacha bo'lgan xalq, shu jumladan, “A Field of
M.M.Doʻstning “Lolalar” va S.Ahmadning “Jimjitlik” asari olqishlandi
eng yaxshi romanlar qatorida boʻlgan va adabiyotshunos olimlarning tahlillari markazida boʻlgan
1980-yillarda. Endi u nafaqat badiiylikni tahlil qiladigan asosiy omil
ijtimoiy nuqtai nazardan ishlaydi, balki ijtimoiy munosabatlarni ham ochib beradi
asar qahramonlarining o'zaro bog'liqligiga, fikrlariga va
his-tuyg'ulari va qahramonlarning psixologiyasi. Aniqroq aytganda, kechroq
1970—1980-yillarda oʻzbek adabiy tanqidiga mafkuraviy fan sifatida qarala boshlandi.
badiiy asarning she’riy tahlili, ya’ni sinergetik yondashuv.
Oʻzbek jadid adabiyoti namoyandalarining ijodi bilan bir qatorda oʻsha
M.T.Oybek, A.Qahhor, Gʻ.Gʻulom va boshqalar kabi mualliflar
arxiv manbalari asosida sinchiklab tahlil qilindi va
Bu o'tish davri tanqidining asosiy voqeasiga aylandi
1980 va 1990 yillar. Bu jarayonda M.Qoʻshjonov, O.Sharfiddinov, N.Karimov,
N.Boqiy, R.Qo‘chqorlar tadqiqotda faol ishtirok etib, ma’ruza qildilar
paydo bo'lgan qarashlardan tubdan farq qiladigan yangi g'oyalar
1950 va 1960-yillarda.
Chunki O'zbekistonda ijtimoiy va madaniy hayotda qayta ixtiro qilish jarayoni
O‘ZBEKISTONDA XX ASR O‘ZBEK ADABIYOTINI O‘RGANISH (1940–2018) 21
stan, tanqidchilarning individualligi, dunyoqarashi kabi ichki va tashqi omillar,
sezgi va mahorat qayta o'rganish va asosiy nuqtasi edi
o‘zbek sovet adabiyotiga birlamchi manbalar asosida qayta baho berish
biografik, genetik, ontologik, strukturaviy, semiotik, shu jumladan arxivlar,
va germenevtik yondashuvlar. sarlavhasi ostida chop etilgan maqolalarda
“O‘zbek ziyolilarining jallodlari”, deb ochiq gapira boshladilar
qatag‘on jarayonida “faol” bo‘lgan bir qancha o‘zbek ziyolilari haqida.
1980—90-yillarda oʻzbek sovet adabiyotini qayta oʻrganish boshlandi
munozaralar, shu jumladan rad etish va tasdiqlash natijasida shakllanadi. Bir guruh
adabiyotshunoslar va olimlar M.T.Oybek ijodiga baho berishga harakat qiladilar,
A.Qahhor, Gʻ.Gʻulom oʻz asarlarida kommunistik motivlarga asoslanib,
Boshqalar esa, o'zlari uchun qilinganligini hisobga olib, ularni oqlashga harakat qilishardi
gegemon mafkura talablari ostida shunday “zamonaviy” asarlarni yozing.
Har ikki tomon o'z fikrlarini isbotlash uchun ilmiy faktlarni keltirishga harakat qildi. Chunki
oltmish yoshda shakllangan fikrlashdan qochib qutula olmaslik
utopik g'oyalar va ijtimoiy hayotda sodir bo'layotgan o'zgarishlarni tushunish va
Adabiyotshunoslikda ba'zi olimlar neytral pozitsiyada qolishlari yoki tashqarida bo'lishlari kerak edi
adabiy jarayonni yangilash.
Mustaqillikning dastlabki yillarida “Qanday bo'lishi kerak
Mustaqillik davri adabiyoti ”siyosiy saviyaga ko‘tarildi. A
bir guruh adabiyotshunoslar va yozuvchilar yangi uslubiy asoslarni yaratdilar
istiqlol adabiyoti va adabiy tanqidining. Adabiyotni o'rganish
istiqlol mafkurasi nuqtai nazaridan (vatanparvarlik,
diniy bag'rikenglik, milliy qadriyatlarga hurmat va boshqalar) hamda urinish
o‘zbek sovet adabiyotidan milliy o‘zlikni anglash g‘oyalarini ochish kuchaydi
1995 yildan 2000 yilgacha.
2000-yillardan boshlab yangi, tizimli va tizimli yondashuv
asosan milliy paydo adabiyoti pragmatik vazifalari qaratilgan
tanqid. Biroq, bu yangi usullar ishlab chiqilmagan.
2000-yillarda o'rtasida yangi murosasiz kurashlar paydo bo'ldi
realistlar va modernistlar o‘zbek adabiyotiga modernizm kerakmi yoki yo‘qmi va
postmodernizm. Garchi an’anaviy adabiyot vakillari
G'arb adabiyotiga taqlid sifatida modernizmni qat'iyan rad etdi, bugungi kunda u
hozirgi oʻzbek adabiy sanʼatining asosiy yoʻnalishlaridan biriga aylandi. Qo'yish uchun
aniqrog'i, modernizm dastlab she'riyatda ifodalangan
21-asrning boshlarida bir qator roman va hikoyalar mavjud
o‘zbek adiblari tomonidan hozirgi zamon modernizm yo‘lida yozilgan. Ba'zi tanqidchilar
adabiyot, jumladan, o‘zbek tili ham o‘zgarishlardan tashqarida bo‘lmasligini isbotlashga harakat qildi
global miqyosda va modernizmni qabul qilishda ko'proq befarq bo'lish va
postmodernizm, chunki bu oddiy hodisa emas.
22 MIRZAEVA
Hozirgi o‘zbek adabiy tanqidi xalqaro me’yordan past
hozirgi zamon adabiyotining: o‘zbek adabiyotining ayrim yetakchi olimlari
Tadqiqotlar an'anaviy yondashuvlarni qat'iy saqlaydi (ko'p hollarda qabul qiladi
adabiyot estetik zavq vositasi sifatida); ular noto'g'ri tasavvurga ega
til cheklovlari va imkonsizligi tufayli jahon adabiyoti nazariyasi haqida
ingliz tilidagi asl materiallarga kirish; yozuvlar o'qiladi
sotsialistik mafkura nuqtai nazari; tomonidan taqdim etilgan fikrlarning istiqboli
yangi avlodlar tan olinmaydi yoki toqat qilinmaydi. Bu sub'ektiv tufayli
yondashuvlar zamonaviy o‘zbek adabiyotshunosligi xalqaro miqyosga yetib bora olmaydi
Daraja.
QAYDLAR
＊Darhaqiqat, 20-asr adabiy tanqidi 1910-yillardan boshlanadi. Men yopmayman
ushbu maqolada jadidchilik davri. Jadidchilik haqida ko'proq ma'lumot olish uchun
qarang [Abdirashidov 2014].
1 Mafkuraviy kurash haqida qoʻshimcha maʼlumot olish uchun qarang [Mirzaeva 2015].
2 Qoʻshjonov va Sharafiddinovlar asosida adabiy tanqid rivojlangan
matnni tahlil qilish. Keyinchalik Karimov, Qosimov, Turdiyev, Mo‘minov, Rahimjonov,
va Do‘stqo‘rayev o‘z adabiy tanqidlarini tahlil qilish asosida yozgan
haqiqiy adabiy matn.
3 Ayrim manbalarda 1890 yildan 20-asr oxirigacha koʻproq
250 dan ortiq adabiyot sevishganlar, jurnalistlar, mutaxassislar va mansabdor shaxslar adabiy yozgan
tanqid boʻlib, oʻzbek adabiyoti tarixiga maʼlum hissa qoʻshgan
qisqa yoki uzoq muddatli faoliyati va yozganlari bilan tanqid qilish
yuqoridan o'rta va pastgacha bo'lgan turli darajadagi muhimlik. Qarang [Rasulov
2002].
4 Ko'plab yozuvchilar va shoirlar rivojlanishda o'zlarining hissalarini baham ko'rishadi
20-asr oʻzbek adabiyoti. Shunga qaramay, biz asosiy tendentsiyalarni aniqlashga harakat qildik
kabi asosiy shaxslarni tahlil qilib, sovet adabiyotshunoslarining G.
G‘ulom, M.T.Oybek, A.Qahhor, H.Olimjon kabilar yozgan.
1950-1970-yillarda oʻzbek tanqidining markazi.
5 Qayumov ta'kidlaganidek, ba'zi amerikalik sovet adabiyoti olimlari taklif qilishgan
1960-yillarda Evropaning joriy etilishi sabablari
O‘zbek sovet adabiyotidagi rus personajlari esa sof siyosiy,
Bosim ostida. Qarang: [Qayumov va boshqalar. 1985: 36]. Britaniyalik olim
Markaziy Osiyo xalqlari tarixi G. Daxshleyger ana shunday belgilar bilan qaraydi
adabiyotda etnik guruhlar va ularni mustamlakachi sifatida baholashga urinishlar.
Qarang [Dakhshleiger 1969: 249-250]. Biroq, bizning fikrimizcha, bunday
o'rtasidagi g'oyaviy kurashlardan keskin xulosalar chiqqan bo'lsa kerak
o'sha paytdagi ikki rejim. Bizningcha, bunday belgilarning barchasini aytish kerak
O'zbek adabiyoti to'liq siyosat ta'sirida, ma'lum darajada
O‘ZBEKISTONDA XX ASR O‘ZBEK ADABIYOTINING O‘RGANISHI (1940–2018) 23
chodir, tarixiy faktlar va mantiqiy fikrlash talablariga mos kelmaydi.
Chunki, o'sha davr yoki hozirgi zamon nuqtai nazaridan
ijtimoiy, siyosiy va madaniy hayot mahalliy aholining o'zaro munosabatda bo'lishiga imkon berdi
yaqindan ruslar bilan. Shu nuqtai nazardan, o'tkazish masalasini boshlab
Badiiy tafakkurga bo'lgan munosabatni o'ta tabiiy jarayon sifatida ko'rish kerak.
Qolaversa, adabiyotning ta’sirini ham kamsitmaslik kerak
Yevropa va qardosh xalqlarning ma’rifat taraqqiyoti haqida
Turkistondagi jadid adabiyoti. Qahramonlarni baholashda ko'rinadi
asarlarida uchratish mumkin bo‘lgan bilimdon ziyolilardan
1920 va undan keyin, biz rad etish yo'lini emas, balki faqat ergashish kerak, lekin
kabi omillarni ham hisobga oladi.
6 N.Karimovning fikricha, oʻzbek mualliflari tomonidan yozilgan barcha yangi asarlar edi
Sovet Sotsialistik Respublikasi Yozuvchilar uyushmasi a'zolari tomonidan muhokama qilindi
nashr qilishdan oldin O'zbekiston (hozirgi UUW). Biroq, qachon
M.T.Oybekning “Muqaddas qon”ning birinchi varianti muhokama qilinmoqda, faqat
besh nafar rus (na oʻzbek yozuvchilari, na ittifoqning oʻzbek aʼzolari)
ushbu bahsda ishtirok etdi. Oybek va uning “Muqaddas qon” romani jiddiy edi
sotsiologik realizm uslubiga javob bera olmagani uchun tanqid qilindi.
Bu bahs markazida ikkita asosiy narsa bor edi: 1. Oybek o'tkazib yubordi
Bosh qahramon sifatida hal qiluvchi rol o'ynashi kerak bo'lgan rus xarakteri va
Yo'lchi dinamikasi uning inqilobiy qarashlariga ijobiy ta'sir ko'rsatdi; 2. Mirzakarim
Bolaning munosabati romanda keng yoritilgan emas edi. Keyin
Oybek romanni qayta yozishga to‘g‘ri keldi va unga rus qahramoni Petrovni qo‘shib oldi.
7 Ochiq matn turli ma'no qatlamlariga ega bo'lgan badiiy asar sifatida tushuniladi.
uslubiy jihatdan murakkab, tildan xoli.
8 Amerikalik olim Reychel Xarrel "Muvozanat" ni jasorat bilan o'rganadi.
Oʻzbekistondagi oʻtish davri, yaʼni 1990-1995-yillardagi tartibsizliklar tasvirlangan.
Qo'shimcha ma'lumot uchun qarang: Reychel Xarrel, o'tish davridagi o'zbek adabiy ovozlari:
Ulug‘bek Hamdamning “Muvozanat” asari ishi
Markaziy Yevroosiyo tadqiqotlari jamiyatining 8-yillik konferentsiya dasturi HC-
01 Madaniy chegaralarni kesib o'tish, 2007 va mening birinchi kitobim [Mirzaeva 2011:
206-215].
9 Amerikalik olim Kristofer Merfi birinchi bo‘lib o‘zbek tilini o‘rgangan
adabiyot, xususan, A. Qodiriyning strukturaviy uslubdagi asarlari. Davomi uchun
ma'lumot, qarang [Merphy 1980].
BIBLIOGRAFIYANI TANLASH
Abdirashidov, Z. 2014. Mustaqil O‘zbekistonda jadidchilikni o‘rganish. osiyolik
Tadqiqot tendentsiyalari Yangi seriya 9: 47–73.
Aliev, A. 1978a. Sotsialistik realizm (Sotsialistik realizm). Toshkent: Bilim. 24 b.
______. 1978b. Yangi zamon, yangi qahramon (Yangi davr — yangi qahramon).
24 MIRZAEVA
Toshkent: “Adabiyot va sanʼat”. 136 b.
______. 1997. “Istiqlol va adabiyot me’ros” (Mustaqillik va adabiy meros).
Toshkent: O'zbekiston. 272 b.
Ollvort, E. 1964. Oʻzbek adabiy siyosati. Gaaga: Mauton va Co. 366 b.
______. 1967. Markaziy Osiyo adabiyotiga eski kayfiyat qaytadi. Adabiyot: Sharq
va G'arbiy 2: 5-17.
A'zam, E. 1992. Uyg'onish taraddudi (Uyg'onish harakati). O'zbekiston
“Adabiyoti va sanʼati” (Oʻzbekiston adabiyoti va sanʼati), 18 oktyabr.
Battersby, H. 1971. Asqad Muxtor: O‘zbek yozuvchisi va uning asarlari. Markaziy
Osiyo jurnali 15-1: 55-74.
Boboev, T. 1976. Zamon va qahramon (Davron va qahramon). Toshkent: Adabiyot va
San'at. 53 b.
______. 1978a. O'zbek adabiyotining milliyligi va internatsionallik xususiyatlari
haqida: Adabiyotshunoslikka oid tadqiqot (On features of nationality
va o‘zbek adabiyotida internatsionalizm: Adabiyotshunoslik). Toshkent:
Muxlis. 120 b.
______. 1978b. G'oyaviylik adabiyotimiz qalbi (Mafkura adabiyotimizniki
yurak). Toshkent: Muxlis. 72 b.
______. 2002. Adabiyotshunoslik asoslari (Adabiyotshunoslik asoslari).
Toshkent: O'zbekiston. 560 p.
Boltaboyev, X. 2007. Modernizm va yangi O'zbek she'riyati (Modernizm va).
yangi o'zbek she'riyati). “Jahon adabiyoti” jurnali 2:
149-159.
Boqiy, N. 1992. Qatlnoma (Ijro). Toshkent: “Adabiyot va sanʼat”. 208 b.
Dakhshleiger, G. 1969. Sovet tarixida xalqlar do'stligi mavzusi
tadqiqot: Sovet tadqiqotlarida Osiyo. Moskva: Nauka nashriyoti. 1250 p.
Do'stmuhammad, X. 1990. Konsepsiyani yangilash uchun ... (Un yangilash uchun
kontseptsiya ...). “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati”, 16 fevral.
______. 2004. Harakatdan to'xtagan jarayon qissasi (A story of process that
to'xtatildi). “Hurriyat”, 11-fevral.
Do'stqoraev, B. 1989. O'zbek Sovet tanqidchiligi tarixi.
Sovet tanqidchilari). Toshkent. 88 b.
G'afurov, I. 1984. She'riyat izlanish demak. Toshkent:
“Adabiyot va sanʼat”. 221 b.
______. 1987. O'ttiz yil izhori (O'ttiz yillik bayonot). Toshkent: Adabiyot
va San'at. 399 b.
_______. 1993 yil Hujayradagi suvratlar (Yacheykadagi rasmlar). O'zbekiston adabiyoti
va San'ati, 1 yanvar.
______. 2000. Hayot tajribalari va hayol chig'iriqlari (Hayot tajribalari va sinovlari
taxminlarni). O'zbekiston adabiyoti va san'ati, Avgust 11.
Hamdamov, U. 2002. Badiiy tafakkur tadriji (Badiiy tafakkur evolyutsiyasi).
Toshkent: Yangi asr avlodi. 199 b.
______, tahrirlar. 2014. Istiqlol, adabiyot, tanqid. (Mustaqillik, adabiyot, tanqidchilar).
Toshkent: Turon-Zamin. 380 p.
“Istiqlol va adabiyot” (Mustaqillik va adabiyot). 1993. O'zbekiston adabiyoti
20-asr o'zbek adabiyoti IN UZBEKISTAN (1940-2018) 25 STUDY
va sanati, 6 avgust.
Karimov, N. 1964. Hamid Olimjonning poyetik mahorati.
Olimjon). Toshkent: Muxlis. 160 p.
______. 1980. Baxt va shodlik kuychisi (Baxt va shodlik kuychisi). Toshkent:
Muxlis. 39 b.
______. 1985a. Oybek: Mashhur O'zbek adibining hayoti va ijodidan lavhalar
(Oybek: Atoqli o‘zbek yozuvchisi hayoti va ijodidan suratlar).
Toshkent: Yosh gvardiya. 198 b.
______. 1985 b. Ajoyib kishilar hayoti: Oybek (Ajoyib insonlar hayoti haqida:
Oybek). Toshkent: Yosh gvardiya. 196 b.
______. 1985c. Oybek gulshanida qolgan g'unchalar (Oybekda qolgan g'unchalar
bog'). Toshkent: Muxlis. 77 b.
______. 1988. Qayta qurish va adabiyot tanqid: Adabiy tanqidiy maqolalar (Rekonstruksiya
va adabiy tanqid: Adabiy tanqidiy maqolalar). Toshkent:
“Adabiyot va sanʼat”. 160 p.
______. 1989. Hamid Olimjon lirikasi (Hamid Olimjon lyrics). Toshkent:
O'zbekiston. 30 b.
______. 1991. Bitta o‘zim bilaman (Faqat men bilaman). Sharq yulduzi
Sharq) 5: 137-145.
______. 1992. Oybek: tosh ekan boshim (Oybek: Tosh mening boshim). Fan va
Turmush (Fan va hayot) 7: 7-14; 8: 8-24.
______. 1993. XX asr O'zbek adabiyoti taraqqiyotining o'ziga xos xususiyatlari
va milliy istiqlol mafkurasi (O'zbek tili taraqqiyotining o'ziga xos xususiyatlari
20-asr adabiyoti va milliy istiqlol mafkurasi).
Fan doktori (filologiya) dissertatsiyasi. Toshkent: Adabiyot va
San'at. 304 b.
______. 1995. Oybek nomli cho'qqi (Oybek deb atalgan cho'qqi). Til va adabiyot
Taʼlimi (Til va adabiyot taʼlimi) 1: 8-13.
______. 1996. Oybek va jadidchilik (Oybek va jadidchilik). Muloqot (dialog),
4 aprel.
______. 1997. XX asr O'zbek adabiyoti (XX asr o'zbek adabiyoti). Darslik
11-sinf uchun, 2-nashr. Toshkent: O'qituvchi. 352 b.
______. 1999.XX asr O'zbek adabiyoti tarixi (20-asr tarixi
o'zbek adabiyoti). ed. N. Karimov. Toshkent: O'qituvchi. 543 b.
______. 2002. XX asr O'zbek adabiyoti (XX asr o'zbek adabiyoti). Darslik
11-sinf uchun, 3-nashr. Toshkent: O'qituvchi. 448 b.
______. 2004. Kelajakka atalgan she'rlar (Kelajakga bag'ishlangan she'rlar). O'zbekiston
“Adabiyoti va san’ati”, 23 iyul.
______. 2005. “Istiqlol davri sheʼriyati” (Mustaqillik davri sheʼriyati).
Toshkent: Zarqalam. 79 b.
______. 2007. Istiqlol davri nasri (Mustaqillik davri nasri). Toshkent:
Zarqalam. 96 b.
______. 2008.XX asr O'zbek adabiyoti manzaralari (20-asr qarashlari
o'zbek adabiyoti). Toshkent: O'zbekiston. 536 b.
Kattabekov, A. 1996. Tarixiy haqiqat va badiiy talqin (Tarixiy haqiqat va lit26
MIRZAEVA
noto'g'ri talqin). Tafakkur (Tafakkur) 1: 5-17.
Mamajonov, S. 1962. Kommunizm va adabiyot (Kommunizm va adabiyot).
Toshkent: Fanlar akademiyasi. 135 b.
______. 1964. Adabiyotning partiyaviyligi va xalqchilligi (Adabiyotga sadoqat