O'zbekistonda atmosferaning ifloslanishi

Kimyo sanoati korxonalarining atmosferani ifloslashini bir necha guruhlarga bo‘lish mumkin:
1. Mahsulotni to‘liqsiz chiqishi yoki xom ashѐni 100%ini ishlatishga imkon bermaydigan reaktsiyani o‘ziga xos xususiyatlari (masalan kontakt usulida N2SO4 ishlab chiqarish) yoki so‘nggi maxsulotni yo‘qotish natijasida ( sement yoki ko‘mir sanoatidagi chang, NN3 ni oksidlash yo‘li bilan NNO3 ishlab chiqarishda NOx ni to‘liqsiz yuvib chiqarilishi).
2. Xom ashѐda mavjud bo‘lgan chiqindi va ifloslarni atmosferaga tashlash. Masalan ftorni tabiiy fosfatdan, ruda va keramik xom ashyodan NF va SiF4 ko‘rinishida, oltingugurtni tabiiy gaz, xom neftь va toshko‘mirdan va yana sulьfid saqlovchi rudadan SO2 va N2S ko‘rinishida, kaliy birikmalarini sement, mish'yak, selen ishlab chiqarishda va N2SO4 ishlab chiqarishda oltingugurt kolьchedonini.
3. Ishlab chiqarish jarayonlarida ishlatiladigan qator moddalarni yo‘qotish, masalan sun'iy shoyi va viskoza tayyorlashda uchuvchan organik erituvchilar, SS2 va N2S, kamerali va minorali usullarda N2SO4 ishlab chiqarishda NOx, AL ishlab chiqarishda F birikmalari.
4. Oksidlanish jarayonlari, qizdirish yoki quritish natijasida atrof- muhitga hidli yoki oksidlanish maxsulotlarining tushishi, natronniy sellyuloza tayyorlashda qaynatish jarayonida merkaptan va N2S ajralishi.
Yashash uylari va ish joylarida atmosfera havosiga qaraganda zararli ifloslovchilar nisbatan ko‘p bo‘ladi. Bu shu bilan bog‘liqki, birinchidan binolarda ishlatilayotgan ko‘pgina material va qurilmalar zararli moddalar ajratadi, ikkinchidan bino germetik yopiqligi sababli zararli moddalar xavfli darajagacha yig‘ilib qolishi mumkin. Uchinchidan binoning ichida zararli moddaning ta'siri, ochiq havodagiga nisbatan uzoqroq bo‘ladi.
O‘rtacha olganda inson o‘z vaqtining 70-80%ini binolarda o‘tkazadi, ayniqsa xomilador ayollar, yosh bolalar, keksalarda bu foizlar undan ko‘proq.
Yashash joylarida havoni ifloslovchilarning ko‘pgina turlari mavjud bo‘lib ulardan:
- faner va DSP larni kleylash uchun va yana g‘ovakli rezinalar va plastikali qoqiladigan materiallar uchun qo‘shimcha sifatida qo‘llaniladigan fenol, formalьdegid va boshqa sintetik organik birikmalar;
-organik moddalarni pechlar va kaminlarda yonishi natijasida hosil bo‘ladigan turli xil maxsulotlar( SO, NOx, uglevodlar va boshqalar);
-yuvuvchi modda, yelimlar, pestitsidlar, havoga xushbo‘ylik beruvchi, dezinfektsiyalovchi moddalar, barcha turdagi aerozollar sifatida qo‘llaniladigan turli xildagi kimyoviy moddalar;
-radon- yer qarida radioaktiv moddalarni pontanli parchalanishi natijasida hosil bo‘ladigan radioaktiv gaz, u yer ustiga chiqib tabiiy radioaktiv fonni hosil qiladi. Uylarning tomlari orasidan issiq havo chiqqanida havo bo‘shlig‘i paydo bo‘lib radon pastki qavatlarga kiradi, xonalarda ushlanib qolib xavfli kontsentratsiyalarni hosil qilishi mumkin.
Oziq moddalarni pishirish va ѐndirish uchun qo‘llaniladigan tabiiy gaz, qurilish materiallari va suv ham radon hosil qiluvchi manba bo‘lishi mumkin.
-asbest- tolali kristallardan tashkil topgan tabiiy material. Uni par bilan isitish quvurlariga qoplama, binolarni perekritiyasida, dazmol doskalariga qoplama va boshqalarga issiqlik saqlovchi va o‘tga chidamli material sifatida, ba'zi bo‘yoqlarda va tomni yopadigan materiallarda qo‘llaniladi.
-chekish sanab o‘tilgan xar qanday moddaning o‘rtacha ta'siriga nisbatan solishtirib bo‘lmaydigan katta xavfga olib keladi va bino ichidagi boshqa ifloslovchilar bilan birga sinergetik samara berishi mumkin. Chekish chemaydiganlarga ham xavfni oshirishi isbotlangan.
- o‘lchami 2,5 mkm dan kichik muallaq moddalar sigaret tutunida, turli aerozol tovarlarida va yana boshqa ichki manbalarda mavjud bo‘lib o‘ziga quyosh yorug‘ligining ultrabinafsha nurlarini yutadi. Bakteriyalar o‘simlik va qo‘rg‘oshinlarning urug‘lari va viruslarda ham muallaq moddalar xolida mavjuddir. Ularning kontsentratsiyasi binodagi insonlarning hayot faolligi va sharoitiga mos keladi. Havo kondentsionerlari va parlantiruvchi muzlatgichlarda patogen organizmlar yig‘ilishi mumkin bo‘lgan va keyinchalik «tirik aerozol» sifatida chiqishi mumkin bo‘lgan apparatlar hisoblanadi. Ishlab chiqarish binolari xavosining ifloslanishi kimyoviy moddalarning katta turli- tumanligi va yuqori kontsentratsiyaliligi bilan ham farq qiladi.
Ishlab chiqarish sharoitida zararli moddalarning ta'siri tashqi muhitning turli qo‘shimcha omillari (havoni yuqori harorati, shovqin, tebranish va boshqalar) hisobiga og‘irlashadi.