Oʻzbekistonda ommaviy sport tadbirlarini rivojlanish tarixi va hozirrgi kundagi oʻrni

partiya xujaligi faollari yigilishi, axolining turmush madaniyatini oshirish 
Respublika Kegashining rasmiy yigilishlari bulib utib, ularda avvalgi kuyilgan 
vazifalarni bajarish, belgilangan tadbirlarni amalga oshirishda ma’lum darajada 
ishlar olib boriladi. Ba’zi bir kursatgichlar bunga misol bula oladi (1-2 jadvallar). 
Sobik Ittifok mikyosida olib borilgan kayta kurish ishlari Uzbekistnda ham 
demokratik harakatlarni yulga solishga birmuncha xissa kushdi. Jismoniy tarbiya va 
sport ishlariga raxbarlik kiluvchi Respublika sport kumitasi Davlat kumitasiga 
aylantirildi. (1986). Kasaba uyushmalari koshidagi 7 ta sport jamiyati yagona sport 
jamiyatiga birlashtirildi (1987). Lekin bu uzgarishlar maksaddagidek natija bermadi. 
Sportdagi ommaviylik sustlashdi, sport tadbirlari kam darajada utkazila boshladi. 
Moliyaviy xarajatlar kamaydi. Ishlab chikarishdagi jismoniy tarbiya yetarli e’tibor 
bermadi. Ukuv yurtlarida, ayniksa, umumta’lim maktablarida sport buyumlari 
yetishmay koldi. Kishlok axolisi o`rtasida sport deyarli unutila boshladi. 

---

Sport tarixiga nazar solsak, 1965 yillar respublikada sport eng yukori 
darajaga yetgn davr xisoblandi. Sobik Ittifok va jaxon mikyosidagi sport 
musobakalarida O`zbekiston sportchilari yaxshi xalqaro olimpiada o`yinlarida 
O`zbekistonning Shuxrati uchun kurashga “Paxtakor” komandasi “Andijon” charim 
xokkey komandasi, “Avtomobilchi” komandalari va boshqalar tarkibiga katnashgan 
Respublika sportchilarning soni 500 dan oshib ketdi. 
Respublika sport kumitasining rasmiy ma’lumotlariga kura, 1991 yilda 36 
ta sportchi xalqaro sport ustasi buldi, 350 kishi esa sport ustasi unvoniga sazovor 
buldi. 157 sportchi sobik SSSR terma komandalari tarkibida uynaydilar. 
1992 yildagi xalqaro Olimpiada o`yinlarida katnashish uchun 22 nafar sportchi 
saralab olindi. 
Ma’lumki 1992 yilning yozida Ispaniyada (Barselona) yozgi XXV xalqaro 
Olimpiada o`yinlarida O`zbekistonning 17 nafar sportchisi sobik SSSR tarkibida 
sunggi bor katnashdilar. Ular orasida R.Galiyeva, O. Chusovtina (gimnastika) M. 
Shmonina (engil atletika) oltin medal, S.Oprsov (ogir atletika), A.Asrabayev (uk 
otish) kumush medal va V.Zaxarevich (kilichbozlik) bronza medali sovrindorlari 
bulishdi. Afsuslanarli yeri Shundaki birorta ham maxalliy millat vakillari bu 
o`yinlarda katnashishga muyassar bulishmadi. 
O`zbekiston mustaqilligini kulga kiritgach, uz istikbol va istikloli uchun 
kat’iy harakat kilmokda. Bu taraqqiyotlar ichida jismoniy madaniyat va sport ishlari 
ham aloxida urin tutadi. 1992 yil 21 yanvarda O`zbekiston milliy Olimpiya 
kumitasining ta’sis anjumani bulib, u rasmiy tashkilot deb e’lon qilishdi. 1992 yil 9 
martda esa O`zbekiston milliy Olimpiya kumitasining tarkibi 133 kishidan iborat 
bulib, uni ijroiya kumitasi boshqaradi. Uning tarkibida 23 kishi faoliyat kursatdi. 
Milliy Olimpiya kumitasining Prezidenti kilib O.N.Nazirov, uning yordamchisi kilib 
S.O. Ruziyev, I.Barabanov, bosh kotib kilib A.K. Hamrakulov saylandilar. 
Shuni e’tirof etish kerakki O`zbekistonning mavkei tobora oshib bormokda. 
Utgan bir yil davomida 20 dan ortik sport turlari buyicha xalqaro sport 
uyushmalariga a’zo bulib kirdi. 1994 yilda O`zbekiston terma jamoalari Rossiya 
o`yinlarida katnashishga taklif etildi. Xozirgi kunda respublikaning kurash, Futbol, 
voleybol va boshqa bir kator milliy terma jamoalari bu o`yinlar katta kutarinkilik 
ruxida tayyorgarlik kurishmokda. Bu esa O`zbekistonning mustaqillikka erishish 
sharofati va ishonchli istikbolning dalilidir. 
Bunday imkoniyatlar respublikada milliy kurashlar kuch sinashish, ot 
o`yinlari va turli milliy o`yinlarni chukur urganish, ularni kishlok joylarda keng 
kullash, rivojlantirishda muxim ahamiyatga kasb etadi. 
Uz urnida uktirish lozimki, 1992-93 aprel-may oylarida utkazilgan milliy 
xalq o`yinlari sayli va bayralari butun respublika axolisini dikkat-e’tiborida buldi. 
Oynai jaxonda namoyish qilingan kizlarning “Tukkiz tosh” (lapta) yigitlarning otda 
poyga, kupkari (ulok), tosh kutarish, arkon tortish va boshqa kupgina o`yinlarni xalq 
sevib tomosha kildi. Bu bilan milliy o`yinlarimizning jozibali tomonlari namoyish 

---

qilingan bulsa, xalqimiz kadr-kimmatining oshishi kuzda tutildi. Bunday 
o`yinlarning maktab O`quvchilarining jismoniy tarbiya darslari, soglomlashtirishda 
tadbirlari va sport musobakalarining tarkibiy kismiga ustalik bilan singdirish lozim. 
CHunki bu milliy xalq o`yinlari yoshlarda kuch-kuvvat, epchillik, chidamlilikni 
tarbiyalash bilan birga, ularda dustlik, jasurlik kabi insoniy sifatlar hamda jismoniy 
kamolotni ham mustahkamlaydi. J.T.Toshpulatov, K.A. Alimov (Termiz), X.N. 
Rajabov, X.B.Botirov (Buxoro), M.F.Isxokov (Kukon), T.Xoldorov, B.Buriboyev, 
X.A, Meliyev (Jizzax) qabilarni aloxida kursatish joizdir. 
Shuningdek Samarkand, Termiz, Oxangaron, Kosonsoy pedagogika bilim 
yurtlarining rezervlari bilim yurtini o`rta ma’lumoti mutaxassis xodimlarni 
tayyorlashdagi xizmatlarini eslatish urinlidir. 
Ma’lumki viloyatlardagi sport kumitalari sport jamiyatlari, xalq ta’limi 
bulimlari va turli xil tashkilotlar koshidagi olimpiya rezervlari, oliy sport maxorati 
va oddiy sport maktablari faoliyat kursatadi. Ularning soni 200 dan ortik bulib, 1,5 
mingdan ortik maxoratli trenerlar xizmat kiladi. 
Respublika sportining ravnaki va erishilgan natijalar kup jamiyatdan sport 
inshootlari bevosita chambarchas boglangandir. Respublikada 185 ta o`yingox, 125 
ta suv xavzasi. 4414 ta sport zali bor. 2831 ta jamoada 11028 soglomlashtirish 
guruxlari tashkil kilinib ularda 242067 kishi Shugullanadi. Ularning uchdan bir 
kismini kishlok axolisi tashkil etadi. 
O`zbekistondagi eng ommaviy sport turi voleybol bulib, u bilan 263433 kishi 
Shugullanadi. Ularning ixtiyorida 14193 ta urin maydonlari mavjud. Futbol bilan 
Shugullanuvchilar soni esa 266767 kishi bulib, ularga 5664 o`yingox xizmat kiladi. 
Ma’lumki, uzok yillar davomida Toshkent, Samarkand, Navoiy va boshqa 
shaxarlarda sobik Ittifok mikyosidagi yoki jaxon birinchiliklari turnirlari ham 
utkazilib kelindi. Shu tufayli respublikada yirik sport inshootlari kurilib, ularda 
ommaviy musobakalar. Ommaviy sport turlari utkazilib turiladi. 
Bularga Toshkentdagi markaziy “Paxtakor”, “Mexnat rezervlari” spor 
kombinatlari, “Dinamo”, “Start”, “Tukimachi”, “Kibray” markazlari va “Alpomish” 
(sobik “YUbileyniy”) sun’iy yaxmalak sport saroyi Mitrofanov nomidagi suv 
xavzasi. Samarkanddagi eshkak eshish kanali, Navoiy shaxaridagi suv sport va 
boshqalar maktovga sazovordir. 
O`zbekistondagi jismoniy madaniyat va sport harakati tabora rivojlanmokda. 
Bu faoliyatlarni tashkil etish va boshqarishda Respublika Davlat jsmoniy tarbiya va 
sport kumitasi maxsus boshqaruv organi sifatida amal kilmokda. Uning barcha ish 
turlarida Respublikadagi “Dinamo”, “Mexnat rezervlari” kasaba uyushmalarining 
“O`zbekiston” sport jamiyatlari, “Vatanparvar” (DASAAF), sayoxat markaziy 
kengashi turli sport uyushmalari katta kumak bermokda. Bu davlat va jamoa 
tashkilotlarining viloyatlar, tumanlar, shaxarlardagi tarmoklari uz xududlarida 
barcha sport ishlarini tashkil qilishga raxnamolik kiladilar. 

---

Ana Shu sport tashkilotlarida va ularning xodimlar respublika sportining 
rivojlantirish va uning sharafini jaxonga tanitish ulkan vazifalarni amalga 
oshirmokda. Sobik SSSR xalqlarining 10 ta spatakiyadasida va 1952 yildan buyon 
xalqaro Olimpiya o`yinlarida respublika sportchilari O`zbekistonning dongini 
jaxonga taratadi. Ularda katnashgan va sovrindor sportchilarning ba’zi birlari bilan 
(G.SHamray, E.Sa’diy, S.Dinamidov - gimnastika; S.Ruziyev - kilichbozlik; 
R.Riskiyev-boks; E.Shagayev- suv polosi; A.Fadzayev, M.Xadarsev - kurash; 
K.Fatxulin-kurash; R.Gataulin - yengil atletika va boshqalar) tanishtirilgan edi. 
Jaxon birichiliklari, turnirlari, chempionatlari, natijaga erishdi. “Paxtakor” futbol 
komandasining oliy tabakasida katnashishi va uning yutuklari respublikada 
futbolning ommalashishga olib keldi. Jaxon va Olimpiya o`yinlari goliblari 
O.Kurbonov (kurash), R.Rixinev (boks), M. Ismoilov (ot sporti), S.Xodiyev 
(kurash), E.Sa’diy (gimnastika), E.Karimov (ogir atletika), E.SHagayev (suvda 
suzish), R.Salimova (basketbol), A.Fadziyev, M.Xodarsev, B.Fayziyev (kurash) va 
boshqalarning Shuxrati jaxonga tanildi. 
O`quvchi 
yoshlar 
uz 
tafakkurlari 
bilan 
tuShunishlari, 
mustaqil 
O`zbekistonning istikboliga xissa kushish uchun bor imkoniyatlarini ishga solib. Uz 
burchlarini ado qilishlari kerak. Ma’lumki, Respublika Oliy Kengashining 
sessiyasida (1992) “Ta’lim to`g`risida”konun kabul kilinib, unda Ta’lim 
oluvchilarning salomatligini muxofaza qilish va mustahkamlashni kafolatlovchi 
shart-sharoitlar yaratish, ukish. Mexnat qilish, da olish uchun ta’lim muassasalari 
mas’uldir deyilgan. 
O`quvchi yoshlarning ta’lim olishlari va ularning doimo soglom bulishlai 
davlat konunlari bilan muxofaza kilinadi. Shu tufayli barcha O`quvchi yoshlar 
kayerda ta’lim olmasin, ularga berilgan imtiyozlardan maksad yulida foydalanish, 
jismoniy kamolotni ta’minlash zarur buladi va bu bilan jismoniy tarbiyaning 
ijtimoiymoxiyatini yanada kutargan, uni imkon boricha inson hayotidagi yuksak 
omilkor ekanligini kelajakka meros kilib koldirishga hayotiy tajriba va amaliyot asos 
buladi. 
Shu sababli respublika sportining istikbolidagi asosiy manbalarning xolatiga 
va uni rivojlantirish omillaridan xabardor bulish muxim vazifalardan biri 
xisoblanadi. 
O`zbekistonda jismoniy madaniyat va sport taraqqiyotining ba’zi bir 
kursatgichlari kuyidagilardan iborat: Respublikada 14577 ta jismoniy madaniyat 
jamoalarida 5 mln. 549 ming 908 kishi Shugullanadi. Shu jumladan 56 ta oliy ukuv 
yurtida 134977 kishi, 225 ta o`rta maxsus ukuv yurtlarida 147664 kishi, 449 ta 
xunar-texnika bilim yurtlarida 211061 kishi, 8302 ta maktablarda esa 4 mln. 510 
kishi 403 O`quvchi jismoniy tarbiya va sport bilan Shugullanadilar. O`zbekistondagi 
ishlab chikarish korxonalarining 5545 tasida boshlangich jismoniy madaniya 
tashkilotlari va 60 dan ortik sport klublari mavjud bulib, ularda 543946 kishi 
muntazam ravishda sport turlari, soglomlashtirish mashqlari bilan Shugullanadilar. 
Sobik Ittifok davrida ishlab chiqilgan va tasdiklangan “Mexnat va mudofaaga 

---

tayyor!” (GTO) majmuasi o`zining mazmunan zarurligi va moxiyati bilan uz kuchini 
saklab keldi. 
Keyingi paytlarda Respublika muxiti va sharoitlariga qarab uning shakli va 
normativ xolatlariga ba’zi bir uzgarishlar kiritildi va konsepsiya (dastur) ishlab 
chikildi. 
Ma’lumki MMT majmuasining asosiy turlari va normativ darajalari 
O`quvchi yoshlarni xar tomonlama jismonan kamol toptirishda muxim ahamiyat 
kasb etadi. Shu sababdan respublikada bu majmua yoshlarni tayyorlashda katta 
ishlarni amalga oshirdi. Buning dalili sifatida kuyidagi kursatgichlarni keltirish 
mumkin. Respublika buyicha 1991 yildi 1 mln. 33 ming 815 kishi MMT nishondori 
buldi. Shu jumladan, Oliy ukuv yurtlari talabalaridan 12743 kishi, o`rta maxsus ukuv 
yurtlarida 36867 kishi, xunar-texnika bilim yurtlarida 69650 kishi, umumta’lim 
maktablarida 832962 O`quvchi va ishlab chikarish korxonalarida 81593 kishi bu 
majmuaning barcha talabalarini bajardilar. 
Respublikadagi jismoniy tarbiya-madaniyat jamoalari, sport klublari sport 
jamiyatlari va turli vazirliklar; davlat idoradagilaridagi jismoniy tarbiya va sport 
ishlarini tashkil qilish kizikarli sport musobakalarini uyushtirish, yukori sport 
natijalariga erishishda aloxida urin tutadi. 
Uzbekitson Respublikasi davlat sport kumitasining ma’lumotiga kura, 1990 
yilgacha respublikada 26 ming atrofida ixtisosli mutaxassis xodimlar faoliyat 
kursatgan bulsa, ularning soni 1993 yilga kelib 29 mingdan oshib ketdi. Shulardan 
17 mingdan ortigini ixtisosli oliy ma’lumotga egadir. Mutaxassis xodimlar orasida 
1755 kishi xotin-kizlarni tashkil etadi. Maxalliy xotin-kizlar soni, afsuski, 100 taga 
ham yetmaydi. Mutaxassis xodimlardan 16804 kishi 8302 umuta’lim maktablarida, 
56 ta oliy ukuv yurtlarida esa 1258 kishi, 225 ta urin maxsus ukuv yurtlarida 749 ta 
xunar-texnika bilim yurtlarida 701ta, spor tashkilotlarida 367ta xodim xizmat 
kilmokda. Shuni e’tiborga olish kerakki, ixtisosli oliy va o`rta ma’lumotni 
mutaxassislar tayyorlashda O`zbekiston Davlat jismoniy tarbiya instituti va 
Respublika oliy ukuv yurtlari koshidagi 12 ta jismoniy tarbiya kulliyotlarining 
xissalari benixoyat kattadir. Xozirgi payida O`zbekiston Davlat jismoniy tarbiya 
institutida 3 mingdan ortik talaba ta’lim oladi. Institutda pedagogika v trenerlik 
malaka oshirish va sirtki ukuv kulliyotlari, 22 nafari faoliyat kursatmokda. 300 ga 
yakin ukituvchi va xizmatchilar orasida 8 ta fan doktorlari va professorlar, 100 ga 
yakin dotsentlar, fan nomzodlari bor.