O’zbekistonning mustaqilligining qulga kiritishning tarixiy ahamiyati
Download 32.73 Kb.
|
JO`RAQULOVA MAXFUZA
Mundarija Kirish……………………………………………………………………………………………………………….3-4 1.O’zbekiston mustaqilligini qulga kiritishdagi harakatlar………………………………… 5-6 2.Mustaqillik e’lon qilinishi arafasida respublikadagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat….. 7-9 3§. O‘zbekiston Respublikasi mustaqilligining e’lon qilinishi va umumxalq tomonidan ma’qullanishi ………………………………………………………………10-11 Xulosa………………………………………………………………………………………………………………..11 Adabiyotlar ro`yhati…………………………………………………………………………………………….12 Kirish “O’zbek xalqi azaldan o’z fikr-zikri, o’z istiqloli uchun kurashib yashagan.Bunga moziy guvoh.Millatimiz tarixi haqidagi haqiqat, yurtimizning fidoiy, o’z yo’lidan, maslagidan, so’zidan qaytmaydigan farzandlariga ochilishi lozim.Bilishimiz shart bo’lgan tarix sahifalarini qunt bilan varaqlash hammamiz uchun ham qarz, ham farz”.1 Zero, yurtboshimizning bu so’zlaridan ayinki biz o’z tariximizni xaqqoniy ochib berishimiz va undan to’g’ri xulosa chiqarmog’imiz lozim. Shu maqsadda O’zbekistonning davlat mustaqilligini qo’lga kiritishining tarixiy ahamiyatini yoritishga harakat qilaman. Mavzuning dolzarbligi O’zbekistonning davlat mustaqilligini qulga kiritilishi tarixiy jarayon va o’ta dolzarb mavzu hisoblanadi. Chunki mustaqillik xalqimizni asrlar osha qilgan orzularining amalga oshishi va o’z mustaqil davlatchiligimizni tuzishdagi dastlabki qadamlardir. Yana bir ahamiyatli tomoni millat unchun zarur erkinlik teng huquqlilik erkin nafas olish eng asosiysi ajdodlar e’zozi va avlodlar barkamolligi uchun katta yutuq sanaladi Biz yoshlar buning ahamiyatini chuqur anglagan holda bu jarayonlarni puxta urganib yodda saqlashimiz kerak. O’rganilish darajasi O’rganilish darajasi nihoyatta keng va ahamiyatli chunki mustaqillikni qulga kiritishda qanchadan qancha ziyolilarmiz ajdodlarmiz kurashgan kerak bolsa jonini berishgan, qanchadan qancha mashaqqatlar chekishgandan so’ng mustaqillika erishilgan. Shuning uchun biz bu tarixiy jarayonlarni puxta urganishimiz yodda saqlashimiz lozim. 1 Narzulla Jurayev. O’zbekiston tarixi. T. “Sharq” 2011 9- sahifa Maqsadi va vazifalari Yurtimiz boy tarixga ega .Sobiq yurtboshimiz aytganlaridek “Tarixsiz kelajak yuq”. Yurtimiz tarixiga nazar tashlasak juda kop xalqlar bizning yerlarga ko’z tikishgan bosqinchilik uyushtirishgan .Shukar qatori CHor Rossiyasi ham yuritimizni 150 yilga yaqin mustamlakada saqladi. Bu davr moboynida qancha fidoyiliklar, qon tukilishlar boldi . Ushbu mavzu yoritilishdan maqsad mustaqillikkacha bulgan tarixiy jarayonni yoritish , mustqillik arafasida kechgan ijtimoiy-siyosiy vaziyatni ko’rsatib berish , mustaqilligimizni qulga kiritilishi va uning tarixiy ahamiyatini yoritib berish. §1. O’zbekiston mustaqilligini qo’lga kiritishdagi harakatlar. Bugungi kunda yurtimiz shiddat bilan rivojlanayotgan davlatlardan biri va kundan kun turli sohalarda yutuqlarga erishilmoqda. Bizga malumki bundan 29 yil oldin manashu farovon hayotimiz tamal toshi quyildi. Tarixga nazar solsak “ 1864-1885- yililarda 20 yildan ortiq vaqt davomida Rossiya imperiyasining uzoq davom etgan harbiy tayyorgarligi natijasida bosqinchilik urushlari olib borildi . O’rta Osiyo xonliklari hududining katta qismi (1583255 kv.km) bosib olinib mustamlakaga aylantirildi”.2 . Manashu davirdan boshlab milliy ozodlik harakatlari boshlangandi. Bu harakatlar 20-asr boshlarida Jadidchilik harkati ham qushildi. “Turkistonda mustamlakachilikka qarshi milliy-ozodlik harakatlari bilan bir qatorda mahalliy aholining aksaryat qismi o’zlikni saqlab qolish, milliy madanyatni asrash va rivijlantirishni bir kun bulsa ham unutmadi. O’rta Osiyoga nisbatan Rossiya imperiyasining harbiy jihatdan ustunligi mahalliy aholining ochiqdan ochiq kurash olib borishga imkon bermadi. Shuning uchun ham Vatan, millat, xalq qayg’usini tushungan kishilar , ayniqsa, ziyolilar xalqni ozodlikka eltuvchi yo’l bu – uning ma’rifatini uyg’otish deb bildi. Ular xalqni ma’rifatli qilmasdan turib, mustaqillikni qulga kiritib bolmaydi, deb hisoblaganlar. Ziyolilar xalq orasida ilg’or g’oyalarni tarqatishda maorif tizimini asosoy vazifa deb bildilar. O’lka milliy ziyolilarining jamiyatni yangilashga va isloh qilishga qaratilgan harakati jadidchilik nomi bilan maydonga chiqdi”.3 Bu harakatlar SSSR davrida qattiq qatag’onga uchradi va juda kop ziyolilarimiz uzoq ulkalarga surgun qilindi yoki otib tashlandi. “Biz ona O’zbekiston istiqlolini, uning sha’nini, shavkatini qanday himoya etishni ota-bobolarimizdan meros qilib olishimiz va uning himoyasiga hamisha tayyor turmog’imiz darkor. Ulug’ ajdodlarimizdan muqaddas meros bolib kelayotgan vatanga muhabbat tuyg’usi, farzandlarimiz, bugungi va kelajak avlodlarimiz uchun chinakkam e’tiqodga, chinakkam aqidaga aylansin”4. Birinchi prezidentimiz I.A. Karimov aytgan ushbu so’zlar isboti ularoq 1980-yillar oxiridan yana milliy ozodlik harakatlari boshlandi. 2, 3 “ O’zbekiston tarixi “– 9- sinf darslik, 22-bet, 87- bet. 4 ---“ O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” ---- I.A.Karimov. “Ozbekiston”---2011 Dunyodagi xalqlar va millatlarning ozodlik yo‘lidagi kurashlar tarixi shundan dalolat beradiki, jamiyat hayotidagi tub burilishlar davrida ijtimoiy-siyosiy vaziyatning o‘zi buyuk yo‘lboshchilarni maydonga chiqaradi. Hindiston tarixida Maxatma Gandi, Amerika Qo‘shma Shtatlari tarixida Jorj Vashington, Fransiya tarixida Sharl de-Gol, Turkiya tarixida Mustafo Kamol Otaturk ana shunday tarixiy missiyani o‘z zimmasiga olib, ona xalqining milliy ozodlik kurashiga boshchilik qilganini yaxshi bilamiz. Bu haqda gap ketganda, Sohibqiron Amir Temur bobomiz XIV asrda Turkiston zaminini mo‘g‘ullar zulmidan ozod etib, o‘ziga yuklatilgan buyuk missiyani ado etganini hamisha g‘urur-iftixor bilan esga olamiz. XX asrning 90-yillariga kelib esa Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov ana shunday o‘ta og‘ir va mas’uliyatli vazifani o‘z zimmasiga oldi. “80 yillar oxiri 90 yillar boshlarida O`zbekistonda jamiyatning turli sohalarida mustaqillikka intilish harakatlari kuchayib bordi. 80 yillarning ikkinchi yarmidan mustaqillikni qo`lga kiritish shart-sharoitlari vujudga keldi. 1989 yil oktyabrda davlat tili to’g`risidagi qonunni qabul qilinishi mustaqillik yo`lida muhim bosqich bo`ldi. 1990 yili bahorida markazning qattiq qarshilishga qaramasdan sobiq Ittifoq Respublikalari orasida birinchi bo`lib O`zbekistonda Prezidentlik lavozimi ta`sis etildi. Bu o`zbek davlatchiligi va mustaqillikning printsipial yangi bosqichi bo`ldi. I.A.Karimov 1990 yil 24 martda O`zbekiston Oliy Kengashida O`zbekistonning birinchi Prezidenti qilib saylandi. 1990 yil 20 iyunda mustaqillik to`g`risidagi deklaratsiyaning qabul qilinishi xalqning davlat mustaqilligiga intilishini huquqiy, iqtisodiy va siyosiy mazmun bilan to`ldirdi va g`oyat katta tarixiy ahamiyatga ega bo`ldi. O`zbekiston jamoat tashkilotlari va harakatlari orasida mustaqillik g`oyasi keng qo’llab-quvvatlandi”5. Ushbu jarayonlarga bosh bulgan birinchi prezidentimiz I.A.Karimov xalqning ishonchiga kirib xalqni birlashtirishdek ulkan tarixiy voqiaga O’bekiston Respublikasining mustaqilligiga erishishiga sababchi inson boldi. 5---Manba “tarix.uz” sayti 2.Mustaqillik e’lon qilinishi arafasida respublikadagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat Mamlakatimizda so’ngi 20 yil ichida erishgan yutuq va marralarimizni holis va munosib baholash uchun mustaqillik ostonasida ijtimoiy-siyosiy hayot qanday murakkab vaziyatda bo’lganini, bu vaziyatni tubdan yangilangan yo’nalishga burib yuborish uchun ulkan donishmandlik va jasorat , insoniylik va ezgulik tamoyillariga yo’g’rilgan, ko’pchilikka ibrat va namuna bo’ladigan vazmin siyosat talab etilganini esga olishimiz va o’zimizga aniq tasavvur etishimiz muhimdir6. Demak mamlakatimiz mustaqillikka erishishi arafasida ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy holatlarning fojiali tus olishi, qaror topgan xo’jalik, ishlab chiqarish va moilaviy aloqalarning butunlay izdan chiqishiga barham berish, ishsizlikning yanada kuchayishiga yo’l qo’ymaslik nihoyatda muhim zaruriyat edi. Quyidagi muammolarning negizi, ularning mohiyat mazmunini hal etishdek mas’uliyatli ish Respublikamiz Prezidenti I.A. Karimov zimmasida edi yurtboshimiz bu murakkab muammolarni o’z donishmandligi sababli samarali hal etdi. O’zbekiston mustaqillikka erishish arafasida mamkakatdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat murakkab jarayonni boshidan kechirayotgan edi. 50-80 yillarning birinchi yarmi vatanimiz tarixidagi eng murakkab davrlardan biridir.Bir tomondan mehnatkashlarning fidokorona mehnati tufayli respublika iqtisodiyoti rivojlandi.Ikkinchi tomondan, ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy hayotda muammolar, noxush holatlar to’planib borib pirovardida inqirozli vaziyatni keltirib chiqardi7. Mamlakatimizda iqtisodiy rivojlanish batamom to’xtab qolmagan bo’lsada, siljish suratlari tobora pasayib sekinlashib bordi.Biroq 1956-yilda ijtimoiy hayotda iqtisodiyotni qayta qurish demokratik jamiyatni yaratish uchun urinishlar bo’lda. Bu urinishlar natejasida jamiyatda biroz bo’lsada boshqaruv respublika ixtiyoriga berildi. Demokratlashgan jamiyat vujudga kela boshladi, korxona va tashkilotlarda xo’jalik mustaqilligikengaytirildi, boshqaruv apparati qisqardi va shu kabi bir qator o’zgarishlar jamiyatning barcha qatlamlariga yetib bormadi va konservativ kuchlarning qarshiligiga duch keldi. 6-A.SH.Bekmurodov va boshq. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida kitobini o’rganish bo’yicha uslubiy qo’llanma. “O’qituvchi” 2012 99-sahifa 7-Usmonov Q, Sodiqov M. O’zbekiston tarixi. T.2012 190-sahifa Jamiyatning siyosiy ijtimoiy-iqtisodiy hayotida yuzaga kelgan inqirozli holatning sabablari va ildizi fikrlashning orqada qolganligida, muayyan tarixiy sharoitga yetarli siyosiy baho bera olmaganlikda edi. Ijtimoiy munosabatlar mehnatni rag’batlantirish tizimining buzilishi oqibatida murakkab vaziyat vujudga keldi. Malakali mehnatga haq to’lamasdan kamsitildi. Barcha ishchilar misol uchun vrach va sanitar bir xil maosh olardi. Natijada aholining mehnatga bo’lgan qiziqishi pasayib bordi bu esa unumning pasayishiga olib keldi, mazkur holat yillar davomida o’sib bordi mahsulot tanqisligini keltirib chiqardi. Bu holatni biz nafaqat ishchilar haqqi masalasida balki jamiyatning har bir ko’rinishida ko’rishimiz mumkin. Jumladan sog’liqni saqlash va xalq maorifi sohalarida ham ko’rib o’tishimiz mumkin. Davlat budjetidagi mablag’ bu o’z navbatida ushbu sohalardagi moddiy texnik bazasining eskirishiga, ta’lim jarayonini va aholining tibbiy yordam olishining yomonlashuviga olib keldi. Yurtimizda yosh avlod ta’lim olishi uchun o’quv qurollari u yoqda tursin hatto o’quv muassasalari ham yomon ahvolda edi. Respublikadagi 9000 ga yaqin maktablarning atiga 40 foizi maktab uchun mo’ljallab qurilgan binolar qolganlari esa moslashtirilgan binolarda o’qirdi.Ko’plari avariya holatida edi. O’quvchilarning ko’pchiligi ikkinchi yoki uchinchi smenada o’qir edi. O’quvchilarning yiliga 2-3 oylab qishloq xo’jaligi ishlari bilan bandligi o’quv ishlarini ishdan chiqarar edi8. Kadrlar tayyorlashda ham faqat son izidan quvilib sifat esdan chiqdi. Bundayin ijtimoiy larzalarda xalqimizning o’ta qiyinchilik bilan hayot kechirgan shunday alamli sharoitda sho’rolar xalqining o’zligini, tilini yo’q qilib rus bo’lmagan millatlarni umuman millat sifatida tobtab assimilyasiyani amalga oshirgan. Bu jarayon, xususan KPSS XXII syezdining “ Kommunizm qurish” dasturi qabul qilingach, bevosita kun tartibiga qo’yildi. SSSRda “sotsializm to’la va uzil kesil g’alaba” qilgach, bevosita SSSR xalqining yangi tarixiy birligi sovet xalqi paydo bo’ldi. Bu birlik: “Yagona Vatan-SSSR; “Yagona til rus tili”; “yagona maqsad kommunizm”; “Yagona mafkura marksizm leninizm” ga asoslanadi, degan g’oyalardan kelib chiqib, “Yagona xalq- sovet xalqi”; “Yagona pasport-Sovet pasporti” qoidasini ilgari surishgacha borib yetdilar.
Barcha davlat idoralarida hujjat rus tilida olib borilishi odat tusiga kirdi. O’zbek tili o’z yurtda ikkinchi darajali tilga aylandi. Misol uchun 1970-yilda 1million nusxada chop etilgan bo’lsa, shundan 600 ming (60%) nusxada rus tilida u faqat 300 400ming (3040%) o’zbek tilida edi xolos. Holbuki, o’zbeklar O’zbekistonda 73 foizdan ortiqni tashkil etganlar9. Bu mustaqillik e’lon qilinishi arafasida Respublikadagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat haqida o’rganish jarayonida ijtomoiy hayotning barcha sohalarida sof shovinistik mustamlakachilik siyosati olib borilganiga guvoh bo’ldim. Xalqimizning juda boy tarixi uning madaniyati, o’ziga xos noyob xususiyatlarni bilmagan va bilishni ham xoxlamagan kelgindilar mahalliy xalqning urf-odatlari, an’analarini oyoq osti qildilar. Xalqimizning boy madaniyati vama’naviy qadriyatlari kamsitildi. Milliy libos kiyish qoloqlik deb baholandi. Milliy an’analar bo’yicha to’y qilgan, qarindosh urug’larini milliy va diniy qadriyatlar asosida dafn qilganlar tanqid ostiga olindi, shavqatsiz jazolandi. Bu qadar xo’rlashlar xalqimizning sabr kosasini to’ldirib bordi. Siyosiy va mafkuraviy zug’umlarga qaramasdan ijtimoiy ong o’zgara boshladi. O’tmish va hozirgi zamon muammolari to’g’risida munozaralar, turli qarashlar, nuqtai nazarlar bildiriladigan bo’ldi. Jamoatchilik paxta yakkahokimligini tugatish, o’zbek tiliga davlat tili maqomini berish, ekologik holatni sog’lomlashtirish kabi masalalarni ko’tara boshladilar. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning O’zbekiston Mustaqillikka erishish ostonasida kitobini o’rganish bo’yicha o’quv –uslubiy qo’llanmada ijtimoiy-siyosiy jarayon mustabid tuzumdan qolgan og’ir meros haqida aytib o’tilgan.
1990- yil 18- iyun kuni XII chaqiriq respublika Oliy Kengashining ikkinchi sessiyasi ochildi. Deputatlarning taklifi bilan O‘zbekistonning Mustaqillik deklaratsiyasini qabul qilish masalasi sessiya kun tartibiga kiritildi. Oliy Kengashning doimiy komissiyalari, faol deputatlar va huquqshunos mutaxassislar tomonidan ishlab chiqilgan Mustaqillik deklaratsiyasi matni sessiyada qizg‘in muhokama qilindi va 20- iyun kuni qabul qilindi. Mustaqillik deklaratsiyasi 12 moddadan iborat bo‘lib, ularda xalqimizning xohish-irodasiga to‘la mos keladigan quyidagi muhim tartib-qoidalar belgilab qo‘yildi: „O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi: — o‘zbek xalqining davlat qurilishidagi tarixiy tajribasi va tarkib topgan boy an’analari; — har bir millatning o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqini ta’minlashdan iborat oliy maqsad haqi; — har bir kishining farovon hayot kechirishini ta’minlashni oliy maqsad deb bilgan holda; — O‘zbekiston xalqlarining kelajagi uchun tarixiy mas’uliyatni chuqur his etgan holda; — xalqaro huquq qoidalariga, umumbashariy qad¬riyat¬larga va demokratiya prinsiplariga asoslanib O‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasining davlat mustaqilligini e’lon qiladi“. O‘zbekiston Prezidenti I. A. Karimov 1991- yil 20- avgust kuni respublika aholisiga o‘zining murojaatini e’lon qildi: „Hozircha mamlakatning hokimiyat doiralari qanday yo‘l bilan, nimalar orqali, qanday siyosat orqali bu maqsadlarga erishish mumkinligi haqida to‘liq, hozircha batafsil ma’lumot berganicha yo‘q. Bu ma’lumotlar bilan chuqur tanishganimizdan keyingina bo‘layotgan o‘zga-rishlarga o‘zimizning munosabatimizni albatta bildiramiz“. Prezident xalqqa: „Biz birovning gapiga kirib ish tutmaymiz, biz o‘zimiz tanlagan yo‘limizdan va belgilab olgan maqsadimizdan qaytganimiz yo‘q. Ishonamanki, bu og‘ir sinovlardan ham eson-omon o‘tamiz“, — deb murojaat qildi. Xalqni og‘ir sinovlardan o‘tayotgan bir paytda sabr-toqatli, bardoshli va vazmin bo‘lishga, tinchlikni saqlash maqsadida jipslashishga chaqirdi10. . 1991- yil 25- avgustda O‘zbekiston Prezidentining maxsus farmoni e’lon qilindi. Farmonga binoan Respublika ichki ishlar vazirligi va Davlat xavfsizlik qo‘mitasi O‘zbekiston SSRning qonuniy tasarrufiga olindi. Respublika hududida joylashgan SSSR ichki ishlar vazirligining ichki qo‘shinlari bevosita O‘zbekiston Prezidentiga bo‘ysundirildi. 12---Islom Karimovning Respublika aholisiga murojaatidan. „Sovet O‘zbekistoni“ gazetasi, 1991- yil, 21- avgust soni 1991- yil 31- avgust kuni O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining navbatdan tashqari oltinchi sessiyasi bo‘lib o‘tdi. Sessiyada O‘zbekiston Prezidenti I. A. Karimov nutq so‘zlab, sobiq Ittifoqda so‘nggi paytlarda yuz bergan ijtimoiy-siyosiy voqealarni, davlat to‘ntarishiga antikonstitutsiyaviy urinish oqibatlarini tahlil qilib, ular O‘zbekiston taqdiriga, xalqimiz taqdiriga bevosita daxldor ekanligini har tomonlama asoslab berdi. Prezident I. A. Karimov O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligini e’lon qildi va uni mustaqillik to‘g‘risidagi qonun bilan mustahkamlashni taklif etdi. Sessiyada „O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi to‘g‘risida Oliy Kengash Bayonoti“ qabul qilindi. O‘tmishdan saboq chiqarib va SSR Ittifoqining siyosiy hamda ijtimoiy hayotidagi o‘zgarishlarni e’tiborga olib, — xalqaro huquqiy hujjatlarda qayd etilgan o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqiga asoslanib, — O‘zbekiston xalqlarining taqdiri uchun butun mas’uliyatni anglab, — shaxsning huquq va erkinliklari, mustaqil davlatlar o‘rtasidagi chegaralarning buzilmasligi to‘g‘risidagi Xelsinki shartnomalariga qat’iy sadoqatini bayon etib, — millati, diniy e’tiqodi va ijtimoiy mansubligidan qat’i nazar, respublika hududida yashovchi har bir kishining munosib hayot kechirishini, sha’ni va qadr-qimmatini ta’minlaydigan insonparvar demokratik huquqiy davlat barpo etishga intilib, — Mustaqillik deklaratsiyasini amalga oshira borib, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi O‘zbekistonning Davlat mustaqilligini va ozod suveren davlat — O‘zbekiston Respublikasi tashkil etilganligini tantanali ravishda e’lon qiladi. Xulosa
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak ko’p asrlardan beri xalqimiz ozod va faravo hayotni orzu qilishgan va bu yolda tinimsiz harakat, kuch sarflashgan va qanchadan qancha ajdodlarimiz bu yo’lda jon berishgan. Tarixga nazar solsak yurtimizga juda kop xalqlar ko’z olaytirishgan va xalqimiz qanchadan qancha azob uqubatlarni boshidan o’tkazgan. Bugun biz ana shu ajdodlarimiz orzu qilgan kunlarda yashamoqdamiz. Va bu kunlarning qadri qimmatini to’g’ri baholagan holda bu mustaqilligimizni, ozodligimizni ko’z qorachig’imizdek asrashimiz kerak. ADABIYOTLAR “ O’zbekiston tarixi “– 9- sinf darslik Narzulla Jurayev. O’zbekiston tarixi “ O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” ---- I.A.Karimov -Usmonov Q, Sodiqov M. O’zbekiston tarixi ELEKTRON SAYTLAR Tarix.uz Uzwikibooks.org Download 32.73 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|