O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİm lendiriiw miNİstrliGİ

O’ZBEKİSTAN RESPUBLİKASI JOQARI HA’M ORTA ARNAWLI BİLİM lendiriiw MİNİSTRLİGİ
BERDAQ ATINDAG’I
QARAQALPAQ MA’MLEKETLİK UNİVERSİTETİ
Yarımo’tkizgishler fizikası
kafedrası



pa’ninen
№3 - laboratoriyalıq jumıs


Matematikalıq mayatnik ja’rdeminde erkin tu’siw tezleniwin anıqlaw


NO’KİS – 2016
№3 - laboratoriyaliq jumıs


Matematikalıq mayatnik ja’rdeminde erkin tu’siw tezleniwin anıqlaw


Kerekli u’skeneler: matematikalıq, fizikalıq ha’m awdarmalı mayatnikler, sekundomer.
Jumıstın’ maqseti: Erkin terbelis nızamların, erkin tu’siw tezleniwin, mayatnikler sıpatlamaların u’yreniw
Tiykarg’ı derekler: Waqıt boyınsha da’wirli ta’kirarlanıwshı qozg’alıs terbelmeli dep ataladı. Sırtqı ta’sir toqtag’annan keyingi sol ta’sir energiyası esabınan denenin’ terbeliwi erkin terbelis bolıp esaplanadı. Erkin terbelis garmonikalıq dep ataladı ha’m terbeliwshi dene koordinataları sinus yaki kosinus nızamları boyınsha o’zgeredi:
, bunda x₀-terbelis amplitudası, t₀-terbelis fazası, ₀-baslang’ısh faza, -terbelis jiyiligi.

1-su’wret
Terbelis fazası 2-ge o’zgeriw ushın kerek bolg’an waqıt, T-terbelis da’wiri dep ataladı. Onda . Bunnan terbelistin’ menshikli jiyiligi ha’m da’wiri arasındag’ı baylanıs ushın .
a) Fizikalıq mayatnik. Fizikalıq mayatnik-massa orayınan o’tpeytug’ın qozg’almaytug’ın gorizontal ko’sher a’tirapında o’z salmag’ı ta’sirinde terbelmeli qozg’alıwshı qattı dene(1-su’wret). Onı ha’r qıylı ko’riniste jasawg’a boladı. Su’wrette O-mayatniktin’ iliniw noqatı, S-salmaq orayı.
Mayatnikti kishi  mu’yeshke awıstırsaq ha’m qoyıp jibersek awırlıq ku’shinin’ R du’ziwshisi O ko’sheri reaktsiya ku’shin ten’lestiriwge, al G’ du’ziwshisi mayatnikti ten’salmaqlılıq halına qaytarıwg’a umtıladı. Onda G’=-mgSIN=-mg, al mayatnikti ten’salmaqlıq halına qaytarıwshı ku’sh momenti:
(1)
bunda I-mayatniktin’ terbeliw ko’sherine qarata inertsiya momenti, l-mayatniktin’ massa orayınan terbeliw ko’sherine shekemgi aralıq, m-mayatniktin’ massası. “-” belgisi qaytarıwshı ku’sh “_ terbelis bag’ıtına qarama-qarsı bag’ıtlang’anlıg’ın ko’rsetedi. Awısıw mu’yeshi 2-6⁰ aralıg’ında bolg’anda Sin   orınlı.
Aylanbalı qozg’alıs ushın dinamikanın’ ekinshi nızamınan qaytarıwshı moment . Onda (1)-ten’lemeni tu’rinde jazıwg’a boladı. Bundag’ı -mayatniktin’ menshikli terbelisi jiyiligi. Onda
(2)
(2)-ten’leme garmonikalıq qozg’alıs ten’lemesi. Sonlıqtanda ten’lemesinen
(3)

Mayatnikti alma-gezek massa orayınan l1 ha’m l2 aralıqlarda jaylasqan ildirgishlerge ildirip terbeltkenimizde T1 ha’m T2 terbeliw da’wirleri ushın mayatniktin’ terbeliw ko’sherine qarata inertsiya momentin arqalı an’lata otırıp to’mendegilerdi alamız. Ulıwma jag’dayda eki ko’sher ushın terbelis da’wirleri o’z-ara ten’ emes.

2-su’wret

Bulardan mayatniktin’ massa orayı arqalı o’tiwshi ko’sherge qarata inertsiya momenti I₀-di jog’alta otırıp to’mendegilerdi alamız:

(4)
Fizikalıq mayatniktin’ terbeliw ko’sherleri arasında sonday eki ko’sher tabıladı, olar a’tirapındag’ı terbeliw da’wirleri o’z-ara ten’. Bul ko’sherler massa orayınan o’tiwshi tuwrı boyında massa orayınan eki ta’repte jaylasadı. Bul ko’sherler aralıg’ı L=l_a’+l_g’- mayatniktin’ keltirilgen uzınlıg’ı dep ataladı. Onda (4)-ten’lemenin’ dara jag’dayı ushın
(5)
Mayatniktin’ keltirilgen uzınlıg’ı ushın
yamasa (6)
yamasa (6)
b) Matematikalıq mayatnik: Bir ushı aspag’a bekitilgen, al ekinshi ushına m massalı metall shar ilingen sozılmaytug’ın ha’m massası shar massasınan og’ada kishi bolg’an l uzınlıqtag’ı jiplerden ibarat sistema matematikalıq mayatnik dep ataladı (3-su’wret).

3-su’wret
Matematikalıq mayatniktin’ terbeliw ko’sherine qarata inertsiya momenti . Bunı (3)-ten’lemege qoysaq mayatniktin’ menshikli terbelisi da’wiri ushın
(7)
1-tapsırma. Matematikalıq mayatnik ja’rdeminde erkin tu’siw tezleniwin anıqlaw
1. Mayatniktin’ eki l₁ ha’m l₂ uzınlıqları ushın 20-30 terbelis ushın ketken waqıttı sekundomer menen o’lshen’. O’lshengen na’tiyjelerden ha’r bir uzınlıq ushın terbelis da’wirlerin tabın’. Olar . Bunda n_a’ ha’m n_g’-ler terbelisler sanı.
2. (7)-shi ten’lemeni tu’rinde jazıp ten’lemelerdi ag’zama ag’za alsaq ha’m g-g’a qarata jazsaq to’mendegige iye bolamız: . O’lshengen na’tiyjelerdi ten’lemege qoyıp erkin tu’siw tezleniwin anıqlan’. O’lshewdi bir neshe ma’rte ju’rgizin’.
3. Alıng’an na’tiyjelerdi to’mendegi kestege jazın’.

o’lshewler	n	l1	t1	T1	l2	t2	T2	gi	g	gor

2-tapsırma. Awdarmalı mayatnik ja’rdeminde erkin tu’siw tezleniwin anıqlaw (Bessel usılı)