O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİmlendiRİw miNİSTİRLİGİ

Orta Aziya h’a’m İrandag’ı a’yyemgi xalıqlar ma’deniyatı 

 

Xorezmde islengen qazıw jumısları ko’p materiallıq ma’deniyat esteliklerin 

taptı. Olar Orta Aziya xalqının’ a’yyemgi ma’deniyatı tuwralı mag’lıwmat beredi. 

U’lken qızıg’ıwshılıq irrigatsiyalıq isler, kanallar sog’ılıwı, u’lken paxsalar sanı 

ko’rsetilip turıptı, qurılıs texnikasının’ joqarı da’rejede rawajlanıwın ko’rsetip tur. 

Bul jerden tabılg’an Sogda, Baktriyası, Xorezmli saklardın’ relef ko’rinisleri 

olardın’ kiyimlerin bas kiyimlerin quralların ta’riplep tur. Gerodottın’ aytıwınsha 

olar aq  menen paydalanıp, kelte qılıshlar (chinanlar) menen h’a’m saxralar menen 

paydalang’an. Olar mıstan islengen. Bularg’a asaslanıp biz metallurgiy jaqsı 

rawajlanıwın ko’remiz. Atap aytqanda Xorezmlilerde A’yyemgi Orta Aziya 

xalıqlarının’ eposların u’yreniw de u’lken qızıg’ıwshılıq tartadı. Bulardın’ 

eposlarının’ ko’rkemligi grek jazıwshıları qollang’an. Mıs: Kir II massagetler 

patshası Tumariya penen gu’resi, patriarxat da’wirindegi xalıq aytıslarına kiredi, 

h’a’m de qaraqalpaq eposında da saqlanıp qalg’an. Budan basqa Shirak 

qah’armanlılıg’ı budan basqa Orta Aziya a’yyemgi persler menen gu’res alıp 

barg’an xalıqları tuwralı eposlar saqlang’an. 

Keyin keshki a’debiyatlarda Ferdausidin’ Shax-qalasında xalıq aytısları h’a’m 

epikalıq poemaları saqlang’an. 

Ja’ne bir a’yyemgi epos Kave degen qorqınıshlı aydarh’anı jen’geni h’aqqında. 

Bul ta’jik folklorında saqlanıp qalg’an «Ajdah’o» atı menen Sogdiana h’a’m Bereri 

eposlarınan, Siyavush obrazı, «Avesto» da da xalıq a’debiyatının’ Syujet h’a’m 

bo’liminde saklanıp kalgan. 

Sonı aytıp o’tiw kerek, a’yyemgi persler Orta Aziya xalqının’ ma’deniy 

jetiskenliklerinen paydalang’an. Olardan o’rnek alg’an. Gerodot aytıwınsha 

«persler basqalardın’ u’rp-a’detlerin, basqa xalıqlardan shaqqanıraq ko’shirip 

aladı» olardın’ kiyimleri de Midiyalilerdikindey bolg’an. Persiya su’wretlew o’ner 

Mesopoatmiyadan u’yrengen. Persiya mah’baralarındag’ı o’zinin’ syujetleri menen 

h’a’m ko’rkemlik jag’ınan sog’ılıwı boyınsha assiriya h’a’m jan’a vavilon 

relevlerine uqsas h’a’m kolonnalardın’ ken’ qollanılıwı Egipetten ko’shirilgen. 

Olar ustalıq penen basqa ma’mleketlerdin’ ko’rkem etilip qayta islep bilgen. Bul 

stil Persopoldegi saray qaldıqlarınan ko’rinip tur. Bul jerde Axemenidler saldırg’an 

saraylar qaldıqları bar edi. dariydin’ sarayı, banket zalları (tripilion)patsha 

sudientsiya zalı (apadana), o’zine ta’n biyik h’a’m sulıw kolonnaları menen jaqsı 

saqlanıp qalg’an. A’yyemgi pers ma’deniyatının’ ku’shli jetiskenlikleri tuwralı 

skulpturasının’ rawajlang’anlıg’ı tuwralı relefler ko’rsetip turıptı. Persopol 

sarayındag’ı relefler bular ku’shli ko’rkem iskerlik penen salıng’an, a’yyemgi pers 

iskusstvosı rawajlanıw h’aqqında ko’rsetip turıptı. 

A’yyemgi pers dininde h’a’m iskustvosında grek ma’deniyatı izlerin ko’riwge 

boladı. Basqa ta’repinen persler de Orta Aziya xalıqlarınday antik ma’deniyattın’ 

rawajlanıwına o’z ta’sirin tiygizgen. A’yyemgi pers qoyımshılıg’ında «Kormitsa 

h’a’m kiyajina» dep at penen belgili, eki protodorikalıq kolonnalar saqlang’an. Bul 

ma’selede sonı ko’remiz, Orta Aziyanın’ xalqı diniy dualizm qatnasıg’ında 

bolg’an, ta’biyattın’ adamg’a ta’sirin h’a’m jaqtılıq penen qaran’g’ılıq arasındag’ı 

gu’reske isengen. Bul diniy bilimler grek filosofiyasının’ ku’shli rawajlanıwına 

atap aytqanda keshki greknastinizm rawajlanıw xristian dini tiykarına otırdı. 

Shıg’ısta Persiya Hind qa’wimleri menen shegaralas edi, İnd wa’layatında jasawshı 

Gasidxara wa’layatı qa’wimleri menen Persiya qa’wimleri qubla -Batıs Midiya 

menen a’skeriy jurnallar baslag’an. Qubla Midiyanı qazg’anda skulpturalarında 

grek iskusstvosı ta’siri astında rawajlanıwındag’ı ko’rinedi. Usılay etip Persiya 

h’a’m Orta Aziya uzaq Shıg’ıs penen Aldıng’ı Aziya ma’mleketlerin 

baylanıstırıwshı ko’pir edi. Antik ma’deniy a’lemi menen de baylanıstırg’an. 

 

Orta Aziya h’a’m İrannın’ a’yyemgi dini 

 

A’yyemgi pers tilindegi ju’da’ ko’p emes jazbalar, Axemenidler da’wirindegi 

jazbalar ko’rkem o’nerge tiyisli buyımlar diniy buyımlar h’.t.b. ulıwma alıp Orta 

Aziya h’a’m İran dinleri h’aqqında a’yyemgi dini tuwralı bayanlaydı ja’ne de 

«Avesto» h’a’m onın’ bo’limlerinde de atap aytqanda «Gota»  bo’liminde olardın’ 

a’yyemgi dini h’aqqında mag’lıwmat beredi. Budan basqa a’yyemgi epos qaldıqlar 

orta a’sir a’debiyat saqlang’an, basqa da folklorda da Orta Aziya h’a’m İran dini 

h’aqqında az-az mag’lıwmatlar bar. 

Olarda «Avesto» da kitap h’a’m Gerodot aytıwınsha u’lken tawlarg’a 

qurbanlıqlar a’kelgen, olar basqa xalıqlarday muqaddes suw stixiyasına sıyıng’an. 

Avesto da aytıwınsha suw perisi Apam-Narata bolg’an. Basqa da otqa sıyıng’an, 

ullı quday balası esaplang’an. Ot qudayı (atar) bolg’an. Olar o’mir boyı janıp 

turatug’ın otqa sıyıng’an, sol ushında Xorezmde «ot u’yi» qaldıqları tabılg’an. 

Grek jazıwshısı Strabon aytıwınsha massagetler quyashtı - Xa’day dep atap 

sıyıng’an, og’an atlardı qurbanlıq etken. 

«Xorezm» a’yyemgi atı «Qunlı jer» dep atalg’an. Xeor-qun, zem-jer İt, sıyır, 

bug’a, at karamatlı esaplang’an. Usı tiykarda ta’biyat qudayları - Mitra, (Lun 

qudayı) Advisura-Alaxita, a’yyemgi persler diniy isenimlerine sistemasına kirgen. 

Budan basqa karamatlı o’simlikler baxalı sanalg’an odan «Xaona» ishimligi 

sog’ılg’an. 

Bul dinler a’yyemde payda bolg’an, keyinirek Zaradushtra din, «Zoroastrizm» 

payda bolg’an. Sonı aytıp o’tiw kerek, «Avesto» kitabı Orta Aziya territoriyasında 

jazılg’an. Bular sonı ko’rsetedi ki  Zoroastrizm dini 1 shi ret Xorezmde payda 

bolg’an Joqarg’ı quday Axuramazda jaqınlıq h’a’m jaqsılıq qudayı bolg’an, 

Anxramang’a bolsa sonın’ teskeris bolg’an. Axuramazda aspan patshası sıpatında 

tanılg’an. Bul din Persida klasslıq qul iyelewshilik ja’ma’a’t h’a’m despotikalıq 

ma’mleketi bekkemledi. Bul din Dariy I da’wirinen baslap Orta Aziya ken’ 

jayılg’an. 

Dariy I  

Bexustin jazbasında (Bag’dadtan İrang’a ketetug’ın jaldadı), Bunday delingen 

Kambiz o’liminen son’ ma’mlekette narazılıqlar ko’beydi, Elam, Vavilon, Midiya 

h’a’m Persiyada o’zin patsha dewshiler ko’beyip ketti h’a’m ko’terilisler h’a’wij 

aldı. Ol Bardiya degen gawmatanı o’ltirdim degen keyin el h’a’mme ko’terilislerdi 

bastırıp jen’iske erisken. Persiya ma’mleketi birlestirgen. Men Vavilonda 

bolg’anında Persiya Elam Midiya, Assiriya, Egipet, Parfiya, Margiana Settagidiya 

Skifiya wa’layatları mag’an boysındı. Axuramazda qa’lewi menen men 1 jıldın’ 

ishinde mınalardı isledim. Men 19 jıl qaldı, 9 patshanı a’sirge tu’sirdim. 

Bul relefi h’a’m jazılg’an jazba pers, Vavilon Jan’a Elam tillerinde jazılg’an, 

manifest esaplang’an. Ma’mleketlik birliktin’   jerlew, onnan keyingi  a’wladqa 

qaldırg’an na’siyat edi. 

 Persiya ma’mleketi o’miri ku’shli emes, h’a’lsiregen edi, Kambaz o’liminen 

keyin o’zinin’ g’a’rezsizligi grim perslerge qarsı gu’resler baslang’an. Qullar 

h’a’m jarlılar miynetler xalıq ko’terilgen. 

 En’ iri ko’terilis Margianada bolıp Dariy I  onı bastırıp Dadarshish 

basshılıg’ında a’skerlerdi jiberdi. 55 mın’ adam o’ldi, bul ko’terilis miynetkesh 

qatlamnın’ iri bo’legin qamtıdı. Dariy I sol ushın ko’terilisti bastırıp, o’zinin’ 

jazbasında ma’mleket dostı sıpatında o’zin ko’rsetedi. Ol aytadı Gawmatawayran 

qalg’anların men tikledim» deydi. 

Biraq Dariy iri qatlam turg’anları ma’plerin  qorg’aladı, patshalıq da’wirinin’ 

aldıng’ı da’wirlerinde bir-eki ma’rte xalıq ma’pin oynag’anday bolg’an, keyin ala 

ol a’yyemgi Shıg’ıs despotina siyasatın ju’rgizgen ol qul iyelewshilik h’a’m jer 

iyelewshilik aristokratiyasına su’yengen. 

Persopolda jaqında tabılg’an dokumentlerde, sonı ko’rsetedi, Perslerde Dariy I 

h’u’kimrenligi da’wirinen baslap ja’miyetten xalıq, h’a’m ja’ma’ttin’ arasınan 

sotsiallıq qatlamlasıw payda bolg’an. Usını esapqa alg’an Persopolde h’a’r tu’rli 

o’nermentler is alıp, barg’an. Bular ustalar, skulptur, instruktor, polemir Mısır, 

qural islewshiler bolg’an. Solar menen bir qatarda vino, pivo islep shıg’arılar 

h’.t.b. bolg’an. bulardın’ barlıg’ı a’piwayı xalıq arasınan shıqqan to’men qatlam 

edi. Bular jarlı bolıp qalg’an, jerlerinen ayırılıp, o’zine talap izlep turg’an. Saraylar 

qurılısında, ustaxanalarda, jumıs islengen. Bulardın’ awh’alı  qızıllar awh’alınan 

qonıslastırılg’an edi. Klasslıq  ja’ma’a’ti bekkemlew ushın persiya patshaları 

Axemenidler da’lilinen baslap aristokratiyalarg’a u’lken jer bo’leklerin u’lestirgen 

h’a’m o’zinin’ aymag’ında ne qılma sonı qılar edi, salıqlardan azat edi. Keyin ala 

bular q\g’a’rezsiz knyazliklerge aylanadı. Mıs Otanidler knyazligi, Tissafen 

iskerligi h’.t.b. 

Hu’jjetlerde aytıwınsha persiya ulamaları Vavilonda iri palestilerge iye edi, İri 

jer iyelewshi h’a’m qul iyelewshi bul patshanın’ o’zi edi. Onın’ qolında jer fondı, 

u’lken imarat h’a’m saraylar onın’ qolında edi, grekler bul saraylarda «paradeysos» 

dep atag’an, paradis so’zinen alınıp ja’nnet degendi bildirgen. Patshag’a basqada 

u’lken ustaxanalar qaraslı bolg’an. 

 

Dariy I reformaları Axemenid da’wirdegi 

 Persiya ma’mleketlik birlespesi 

 

Persiya patshalıg’ında basqa wa’layatları menen baylanıs joqlıg’ınan h’a’m 

klasslıq gu’restin’ ku’sheyiwi, Kambizdin’  son’g’ı h’u’kimranlıq da’wirinin’ 

Dariy I h’u’kimranlıg’ının’ baslanıwı, bir qansha refara o’tkeriwdi talap etti. Bul 

Persiya ma’mleketin bekkemlep turg’an edi. Grek tariyxshıları aytıwınsha Dariy 

Persi ma’mleketlerin wa’layatlarg’a bo’ldi (Strapiya) h’a’r oblastqa tiyisli 

salıqlardı saldı h’a’m aqsha resursların ju’rgizdi. Ba’rshe ma’mleketke tiyisli altın  

tenge shıg’ardı (Dariy-8,416 gr altın) son’ınan Dariy ko’p qurılıslarına itibar bere 

basladı. U’lken sho’plerdi administrativlik ma’deniy oraylar menen baylanıstırdı. 

Armiyag’a h’a’m a’skeriy iske itibar qarattı. Baylanıs tarmaqların ken’eytti. Usı 

refoomalar na’tiyjesinde Dariy I Persiya ma’mleketi jan’a birlespege iye boldı. 

dariy reformaları ma’mlekettin’ orayı ashıwına h’a’r qıylı (byurokratlıq) basqarıw 

sistemasın payda bolıp alıw ketedi. Persiya o’zinde edi. A’yyemgi qa’wimlik 

awqamnın’ ta’replerin saqlap qaldı. Patsha o’zinin’ ullılıg’ına qaramastan urıw 

qa’wimlik ulamalarınan g’a’rezli edi. Gerodot aytıwınsha Dariy I patshalardın’ 

jıynalısınad jeti ulama persler ta’repinen saylang’an. Olar patshanın’ aldına 

dokladsız kiriw h’uqıqına iye bolg’an h’a’m sol 7 ulamalardın’ tuqımınan patsha 

o’zine qatıp alıw kerek edi. Bexistun jazbasının’ qatarlarında usı 7 ulama atlar 

bekitilgen h’a’m  usılar Saumatanı o’ltiriwge ja’rdem bergen. Kserks de bir na’rse 

baslaytın bolsa, jıynalısta ko’rip shıg’ıw kerek edi. Patsha qolında iri a’meldarlar 

bar edi, Olar patsha atı menen is alıp barg’an sud a’skeriy is ma’mleket qaznası 

menen shug’ıllang’an. Patshanın’ ornın shaxsiy sekretarı bolg’an, ol patsha 

pa’rmanların tayarlag’an. 

Patshanın’ mo’ri basılg’an h’a’r bir pa’rman, qanuniy edi. Bul sistema 

byurokratlıq karita bolg’an. Patshanın’ ka’ramatlı, ku’ndeliginde registratsiya etilip 

aramey tilinde alıp barılg’an, keyin ala bul til ma’mleketlik tiline aylandı. 

Patshanı «patsha sudları» bolg’an. Olar patshag’a qıyın jag’daylarda kerek 

bolg’an. Gerodottın’ aytıwınsha ol sudlardı o’zine shaqırg’anda olar «patsha ne 

qa’lese sonı  qılıw kerek» degen nızamdı tabadı. Bul patsha sudyaları patsha 

ta’repinen o’mir boyı sudya lawazımına saylang’an. 

Olar o’zinin’ lawazımlarınan para alg’anda: h’a’zirge jınayat islese shıg’atıp 

edi. 

A’wladtan a’wladqa da o’tetug’ın edi.Persiyada basqa  a’yyemgi Shıg’ıs 

xalıqlarınday natural xojalıg’ı h’u’kim su’rdi. Diyxanshılıqtın’ ko’pshiligi o’zleri 

degen, azları g’ana bazarg’a shıg’arılg’an. Persiyada jallanba isshiler is-h’aqın 

produktiler menen alg’an: nan, may balıq h’.t.b. Basqa keshki persopol 

h’u’jjetlerde qoy h’a’m vino menen esaplasqan. 

Keyin g’anabelgili bir bah’ag’a iye bolg’an. E.sh. VI a’ Midiyada ishki sawda 

jaqsı rawajlandı. Ten’ge payda boldı, Vavilonnın’ a’yyemgi aqsha sistemasına 

aylang’an  İranda bolsa aksha sistema Kir waqtında payda bolg’an, ol 1 ret suze, 

Sogd, Vavilonda altın ten’geler soqqan onı «derik» dep atag’an. «Dari»-altın degen 

so’z Batıs ta’repinde de aksha sisteması jaksı rawajlang’an. Orta Aziyada ayırım 

jerlerine de parsı ten’geleri kirip kelgen. 

Sawdanın’ jaksı rawajlanıw ushın h’a’m ekonomikalıq qatnasıqlardın’ 

rawajlanıwı ushın ba’ri ma’mleketke bar aksha valyutasın ju’rgiziw kerek edi. 

Usınday h’a’mmege bir valyuta qoyıw ma’h’setinde Dariy I aksha reformasın 

o’tkerdi, ma’mleketin altın tenge payda etti-darik (8,146gr) Patsha sof altınnan bir 

ko’lemde bir veste tengeni islep shıg’arıwdı moynına alg’an. Basqa wa’layatlar 

baslıqları  mıs h’a’m serebrodan tenge islep shıg’arg’an. Gu’mis tenge, perske 

shekem bolg’an. dariktin’ 1/20 ten’, (5,6 gr sum) ma’mlekettin’ xojalıq finans 

birlespesi, xojalıq o’mirdin’ h’a’m sawdanın’ rawajlanıwına baylanıslı edi. 

Gerodottın’ aytıwınsha olar «Persler Dariy targonı dep atag’an». 

Ma’mleket sawdası h’a’m xojalıqtın’ koordinatsiyalawın rawajlandlırıwg’a jol 

qurılısı h’a’m baylanıs xızmetinin’ a’h’miyeti ku’shli edi. Persler assiriya h’a’m 

Xettler jollarınan paydalang’an, tawlarda ka’rwan, sawda h’a’m a’skerlerge 

biyimlestirip salg’an. 

Egey ten’izinen Kishi Aziya Mesopotamiya orayına deyin salıng’an u’lken 

magistral-»Shax jolı» dep atalg’an. Ol Efaydan Sardag’a h’a’m Suzadan Evfratqa, 

Ariyaniya, Assiriya, Tigr baylarınan o’tken. 

Ja’ne bir jol Vavilonnan Zagrg’a, Bexustin qalası janınan o’tken, Baktriya 

h’a’m Hind shegaralarına deyin. En’ a’h’miyetli ja’ne bir jol Kishi Aziyanı kesip 

o’tken.  İssktan Sinopqa, Egey ten’izin Kavkaz artı menen baylanıstırıp, Aldıng’ı 

Aziyanın’ Qubla bo’limi menen baylanıstırg’an. 

Bul fors jollarının’ jaqsı xızmet etkenligin grek tariyxshıları bayanlaydı. Olar 

parasangonarg’a bo’lingen, (5 km) h’a’m h’a’r 20 km de patsha staptsiyası 

miymanxanası menen qurılg’an. Usı jollardan elshiler arı -beri o’tken, h’a’m h’a’r 

staptsiyada olardı ekinshi at ku’tip turar edi. Wa’layat shegeralarında h’a’m 

ko’pirlerde qorg’anlar qurılg’an h’a’m gornizonlar qoyılg’an. 

Ha’zirgi Persiya imperiyası ma’mleketinin’ birligin saqlawda, shegaralardı 

qorg’awda h’a’m ma’mleket ishindegi ko’terilislerdi bastırıwda a’skeriy ku’shtin’ 

a’h’miyeti ku’shli edi. Armiya Midiyalılar h’a’m perslerden  ibarat edi. Onın’ 

yadrosı bolıp patsha gvardiyası bolg’an el aristokrat-shabandoz h’a’m 10 mın’ 

«o’lmeytug’ın» pexotinetslerden ibarat bolg’an. Pers patshanın’ h’as saqshıları 10 

mın’ a’skerden ibarat bolg’an. Urıs waqtında ol basqa wa’layatlardan h’a’m 

a’skerler qosqan h’a’r bir  wa’layat a’skerler jiberiw kerek edi. 

Dariy ta’repinen armiyanı reorganizatsiya etiw, ku’sheytiw Persiya ma’mleketi 

armiyasın qu’diretli ku’shke aylandırdı. 

Ol o’zi h’a’r bir satrapiyada h’a’m bir a’skerdi birimlep ko’zden o’tkergen. 

Basqa uzaqlaw aymaqlarda patsha chinovnikleri ta’repinen tekserilgen. 

Armiyanın’ Bimlerinin’ jaqsı bolg’anlarına satratlar ilajnamalar alg’an bah’alı 

sawg’alar, A’skeriy istin’ fratlastırılıwına h’a’m a’skeriy basqarıwdın’ 

ku’sheyiwine, u’lken a’skeriy okruglar payda bolıwı ta’sir ko’rsetken. Persiya 

ma’mleketin bekkemlew ushın basqarıw organı kerek edi. Kir «Satroplıqlardı» 

shıg’arg’an, satroplar xalqına Sa’dina basshılıq etken, olar a’skerlerge basshılıq 

etken, a’skeriy qurallar menen du’nyanı ta’miynlegen, olar salıqlardı  jıynag’an, 

h’a’m olardı paaatsha qa’ziynesine tapsırg’an bunnan basqa olar xojalıq isslerge 

atap aytqanda diyxanshılıqqa itibar bergen, h’a’m chipovniklerdi kontrol qılıwg’a 

h’uquqlı edi. Olar o’zlerinin’ satroplıqlarında kishi «patsha» edi,h’a’m u’lken 

erkinliklerge iye edi. Bul erkinlikler h’a’r waqıtta ko’terilislerge alıp kelgen. 

Persiya patshanı qarap Satroplardın’ o’zbasımshılıg’ı, ma’selen Dariy I İndiya 

satropı Oratta h’a’m Egipet satropı Armandag’a ,olardın’ o’zbasımshılıg’ı ushın 

jazalaw sharaların ko’rgen. Dariy I waqtında Persiya patshalıg’ı 23-24 

satroplıqlarg’a bo’lingen, Aramey tili Persiya ma’mleketlik tili «qandalarlıq tili» 

edi. Persiya ma’mleketinin’ tiykarg’ı qa’wimlerin batıs iran qa’wimleri qurag’an. 

Administrativlik h’a’m a’skeriy qatnasta  bir u’lken ma’mleketke birlesken. Bul 

ma’mlekette persler basqarıwshı ku’sh bolg’an, olar barlıq salıqlardan azat 

bolg’an. Perslerdi bir til, bir din h’a’m Axuramazda birlestirip turdı. «Axuramazda 

atı menen» dep Dariy I ma’mleketti basqarg’an. So’ytip Persiya qudiretli 

ma’mleketke aylanıp, Dariydi «patshalar patshası» Ullı patsha istası balası, 

Axemenid . Axuramazda en’ ullı quday, mag’an bul ma’mleketti basqarıwg’a inam 

etti dep aytqan. 

 

Dariydin’ ishki siyasatı.     

 

Kir, Kambiz siyasatın dawam ete otırıp Dariy Persiya qudiretli ma’mleketke 

aylandırıwdı maqset etip qoydı, ol o’zinin’ ku’shine tayanıp basqa ma’mleketin 

u’stinen qaratıwg’a intildi. İndiyanın’ altınları tuwralı esitip Dariy Skilak 

basshılıg’ında flot jiberdi. 

Ol ten’iz kommunikatsiyalarına da itibar berdi. Egipetti Messopatamiya menen 

İran menen baylanıstırıw ushın, ten’izde ol u’lken tarajlar baslag’an islerdi 

tamamladı. Dariydin’ İran qublasındag’ı  ma’mleketler qızıqtırg’an. Baktriya sol 

massagetler h’a’m e.sh. 517j ol saqlarg’a qarap u’lken kurash qılg’an. Ol jen’iske 

erisip Skunxa basshısın a’skerge aladı, biraq ba’rin boysındıra almadı h’a’m e.sh. 

512 j Evropa skiflerine qarsı Qara ten’iz boyında jasawshı, ju’ris basladı biraq bul 

ju’ris sa’tsiz boldı. Keyin ol itibarın batısqa qarattı, gretsiyanın’ ba’ri jerlerin 

iyelew ushın, ol Demokyadan basshılıg’ında gretsiyag’a ekspeditsiya jiberdi. Ol 

Barkonı iyeledi, skifler menen urısıp Frikyag’a kirip aldı. Grekler menen gu’resip 

Dariy I Frikyanı, Qazantiya, Samostı h’a’m basqada grek aralların iyeledi. Egey 

ten’izine jetti. Persiyanın’ barlıg’ı a’lemdi iyelewin a’rman etken h’a’m de 

Dariyden keyingi Kserks de (486-465 e.sh) a’rman etken, biraq bulardın’ a’lemdi 

iyelew siyasatı Persiya ma’mleketin katastrofag’a ushıratqan. Grek du’nyası 

birlesip perslerdi artqa qaytarg’an. A’yyemgi Shıg’ıs despotiyası h’a’lleniw menen 

qaldı. Mine usı ta’qilette Persiya ma’mleketi h’a’m ma’deniyatların ko’shirip 

alg’an h’a’m o’z ma’deniyatın rawajlandırg’an.       

 

A’yyemgi Qıtay 

 

Derekler.  Qıtay xalqının’ a’yyemgi ta’g’dirlerin izertlewde h’a’zirgi zaman 

tariyxshısı tek g’ana tariyxıy da’stu’rlerge emes, al eski h’u’jjetler h’a’m 

materiallıq ma’deniyat esteliklerine de su’yense boladı. Arxeologiyalıq materiallar 

a’yyemgi Qıtay ekonomikası h’a’m texnikasının’ rawajlanıw da’rejesin kem 

mug’darda ashıp beredi. Biraq olar Qıtay tariyxının’ en’ eski da’wirin tolıq 

ko’lemde ashıp beriwge ja’rdem bermeydi. Tariyxshı ushın eski h’u’jjetler u’lken 

bah’alıq, a’sirese jazıwlar. Bul jazıwlar b.e.sh.2-mın’ jıllıqqa tiyisli palkerlik 

su’yeklerde h’a’m tasbaqa etlerinde saqlang’an. Bul qısqa jazıwlar a’yyemgi 

Qıtaydın’ Shan-İn da’wirindegi (XVIII-XIIa’a’.b.e.sh.) xojalıq, ja’miyetlik h’a’m 

ma’mleketlik du’zimin tu’siniwge ja’rdem beredi. Chjou xanlıg’ı da’wirinde 

(e.sh.XII-VIII a’a’.) bronzalı  ıdıslardag’ı jazıwlar a’h’miyetli. Bul jazıwlar 

arasında sıylıq gramotaları da gezlesedi. 

Shandun provintsiyasında saqlang’an releflik ko’rinisler u’lken ma’deniy-

tariyxıy material esaplanadı. Olar Xan dinastiyası da’wirine (b.e.sh. III a’-b.e. III 

a’.) tiyisli. 

A’yyemgi Qıtaydın’ tariyxıy da’stu’ri a’yyemgi klassikalıq a’debiyat 

shıg’armalarında o’z ko’rinisin tapqan. Olarg’a tariyxıy, diniy - filosofiyalıq h’a’m 

ko’rkem a’debiy shıg’armalar jatadı. 

A’yyemgi Qıtay klassik a’debiyatına kiretug’ın tariyxıy kitaplar arasında 

«Hu’jjetler kitabı» yamasa «Tariyx kitabın» (Shu-tszin) aytıp o’tiw kerek. Onda 

a’yyemgi patshalardın’ h’a’m olardın’ ma’sla’h’a’tshilerinin’ so’zleri, buyrıqları 

h’a’m jazıwları bildirilgen. Bul kitapta topografiya h’a’m ma’mleketti basqarıw 

sistemasına tiyisli qızıqlı mag’lıwmatlar bar. Biraq «Hu’jjetler kitabı» konfutsiylik 

qayta islewge tap boldı. Na’tiyjede ol diniy h’a’m siyasiy-ta’rbiyalıq tendentsiya 

menen qayralg’an aqıl-na’siyatlar jıynag’ına aynaldı. Bul jıynaq tariyxıy derek 

sıpatında paydalanılg’anda qatan’ kritikalıq jandasıwdı talap etedi. 

Bir qansha konkret faktlik mag’lıwmatlardı basqa tariyxıy miynetlerde a’sirese 

jılnamalarda ushıratıw mu’mkin. Konfutsiydin’ o’zine «Chun-tsyu» kitabı 

(«Ba’h’a’r h’a’m gu’z» - patsha Lu xronikası) tiyisli. Bul kitap b.e.sh. VIII-V a’a’. 

Lu patshalıg’ında bolıp o’tken waqıyalardın’ qısqa xronologiyalıq ko’rinisin 

qamıydı. Tariyxshı ushın «Ba’h’a’r h’a’m gu’z» xronikasınan ko’re, son’ıraq og’an 

qosılg’an kommentariy (Tszo-chjuan) u’lken qızıg’ıwshılıq oyatadı. Bul Qıtay 

a’debiyatında a’yyemgi Qıtay tariyxının’ birinshi tolıq ko’rinisi esaplanıwı 

mu’mkin. 

Ta’biyiy jag’dayı. Qıtay-tawlı el 80% territoriyası tawlar h’a’m tegis tawlıqlar 

menen qaplang’an. 

Batıs Qıtay ken’ biyik tawlıqta jaylasqan. Shıg’ıs Qıtay Batıs qıtaydan jumsaq 

klimat h’a’m h’a’r tu’rli o’simlikler menen ajıralıp turadı. Jaqsı ta’biyiy jag’daylar 

Shıg’ıs Qıtayda a’yyemgi diyxanshılıq ma’deniyatı h’a’m a’yyemgi 

ma’mleketlerdin’ payda bolıwına imkan jarattı. 

Qıtay xalqı jasaytug’ın en’ a’yyemgi rayon Xaunxe da’ryasının’ orta h’a’m 

to’mengi ag’ısı wa’layatı bolıp h’a’m to’mengi ag’ısı wa’layatı bolıp tabıladı. 

Diyxanshılıq xojalıg’ın sho’lkemlestiriwde a’yyemgi Qıtay xalqı da’ryalardın’ 

suwın el boylap ten’dey bo’listirdi h’a’m sonın’ menen birge Xuanxe da’ryasının’ 

posıwına qarsı gu’resip ju’rdi. A’yyemgi a’psana h’a’m miflerde qıtaylılardın’ 

da’rya menen ma’n’gi gu’resleri h’a’m diyxanshılıq xojalıg’ına ayrıqsha itibar 

berilgenligi so’z etiledi. 

Qazıw na’tiyjeleri. Arxeologiyalıq qazıwlar Qıtayda XX a’ baslandı h’a’m 

olar jaqsı na’tiyjeler berdi. 

1928-47 jj. Pekinnen 60 km uzaqlıqta bolıp o’tken qazıwlarda a’yyemgi tas 

a’siri qaldıqları h’a’m alg’ashqı adam su’yekleri tabıldı. Ol «Pekin sinantropı» atı 

menen ataldı. Basqa qazıwlar shensi h’a’m Shansi arasındag’ı Xuanxe tegisliginde 

paleolit da’wirinde-aq adamlar jasag’anlıg’ın ko’rsetedi. 

İshki Mongoliya, Ordos h’a’m Arqa Qıtaydın’ basqa orınlarında joqarg’ı 

paleolittin’ ashıqlıq h’a’m u’ngirlerde oshaq orınları tabıldı h’a’m bul jerlerde 

adamlardın’, tas qurallardın’ qaldıqları h’a’m su’yek, baxanshaq predmetleri 

tabıldı. 

Son’g’ı on jıllıqlardag’ı arxeologiyalıq qazıwlar Qıtaydın’ h’a’r qıylı 

rayonlarında neolit da’wirinin’ bir qatar oshaq orınların tabıwg’a miyasar boldı. 

Bul da’wirdin’ neolit ma’deniyatı oq jaylardı qollanıw, tas qurallardan paydalanıw 

h’a’m u’y h’aywanları bolg’an iyt h’a’m shoshqalardı bag’ıw menen 

xarakterlenedi. 

Yan-Shaodag’ı (Xenan) qazıwlar bul da’wirdin’ materiallıq ma’deniyatın 

u’yreniwge ju’da’ ko’p material berdi. Bul jerde neolit otırıqshılarının’ a’dewir 

rawajlang’an tu’ri tabıldı. Bul jerde tas baltalar, pıshaqlar h’a’m oq jay oqları, 

kiyik shaqlarınan islengen baltalar su’yekten islengen bizler, tas da’nqorazları da’n 

saqlanatug’ın oylar h’a’m ju’da’ bay h’a’m h’a’r qıylılıg’ı menen adıralıp 

turatug’ın keramika tabılg’an. Son’g’ı neolit orınlarında ko’plegen u’y 

h’aywanlarının’ o’giz, at, qoy, iyt h’a’m shoshqalardın’ su’yekleri tabılg’an. Bul 

a’lbette bul jerde sharwashalıqtın’ a’dewir rawajlang’anlıg’ın ko’rsetedi.