O’zbkiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi

 
 
Budda davri: Er. avv. VI-III asrlarda ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyot. Umum Hindiston davlatining 
vujudga kelishi. «Klassik davr» 
(er. avv. II asr-eramizning V asri) 
Budda davri 
Eramizdan avvalgi I ming yillik o’rtalarida 
shimoliy Hindiston jamiyatining ijtimoiy-iqtisodiy 
munosabatlarida keskin o’zgarishlar yuz beradi. Bu 

---

385 
o’zgarishlar to’grisida arxeologik va yezma 
manbalar ayniqsa, budda manbalari boy ma'lumot 
beradi. Er. avv VI-V asrda tarqalgan yangi Budda 
dini asoschisi Sidxartka Gautama hozirgi Nepal
hududida joylashgan uncha katta bo’lmagan 
shak'yalarning oligarxik birlashmasining urug`idan 
kelib chiqqan.
Hind-Gang tekisligida temir qurollarning 
tarqalishi sun'iy sug`orish inshootlarni qurish va 
muntazam hosil olish imkoniyatini tug`diradi. 
Hindistonning 
shimoliy-sharqida 
sug`orma
dehqonchilik sharoitida asosiy ekin sholi bo’lgan.
Bu davrda shaharlar aholisining soni keskin 
oshadi. Tovar – pul munosabatlarining o`sishi 
natijasida er. avv. I ming yillik o’rtalarida tanga
pul zarb qilina boshlaydi. Yirik shaharlarning 
maydoni Udjayin va Kaushanbi – 1,5-2,5 kv. km.ni 
tashkil etgan. Bu o’sha davrdagi eng mashhur
yunon shaharlari maydoni bilan teng edi. Salavkiylar 
davlatining elchisi yunon Megasfen elchi sifatida 
Maurilar saroyiga kelganda Pataliputra shahri 
devorlarini uzunligi 30 km deb hisoblaydi.
Hind afsonalarida shahar boshqaruvi va ijtimoiy 
tuzilishi to’g`risida qimmatli ma'lumotlar mavjud. 
Ularda savdogarlar birlashmalari va 
hunarmandlarning sex tashkilotlari eslatiladi.
Qishloqda oila yetakchi o’rin tutgan. Oila
boshlig`i ota yer-chorvani oila nomidan boshqargan. 

---

386 
Ayollar hurmat qilinsada, lekin mulk huquqiga ega 
bo’lmaganlar. Patriarxal oilada bir necha avlod 
yashagan. Xususiy mulkchilikning rivojlanishi 
mulkiy tengsizlikka olib kelgan. Qarzi uchun qul 
qilish keng tarqaladi. Faqat jamoa munosabalarining 
mustahkamligi bu jarayonni ma'lum jihatdan jilovlab
turadi.
Er. avv. I ming yillik o’rtalarida hokim (roja)lar 
davlat boshqaruvida shakllanayotgan ma'muriy 
apparat va xizmatga tortilayotgan aslzoda bo’lmagan 
kishilarga tayanganlar. Hokim uchun asosiy tayanch
kuch qo’shin edi. Armiyada yengil jang aravalari 
o’rnini og`ir kvadrigalar egallaydi, otliq qo’shinlardan 
keng foydalanildi, jangovar fillardan qo’shin tuzila 
boshlanadi. Qo’shin endilikda muntazam xarakterga 
ega bo’ladi.
Er. avv. I ming yillik o’rtalarida Hindistonda
yirik davlatlar paydo bo’ladi. Ularning ko’pchiligida 
alohida sulolalar, faqat ayrimlarida oligarxiya
hukmron edi. Magatxa va Koshala Gang daryosining 
quyi oqimida, Gang va Yamun oralig`ida Vatsa, 
Avanti davlatlari o’rtasida yetakchilik uchun kurash
olib boradilar. Er. avv. IV asrda Magatxa davlati
kuchli ta'sirga ega bo’ladi va yuz yil o’tgach u
birinchi umumhind davlatiga asos soladi. 
Er. avv. IV asrda Shimoliy Hindistonda
Panjobdan to Bengaliyagacha bo’lgan yerlar Mauri 
urug’idan bo’lgan Magadxilik zodagon Chandragupta 

---

387 
(er. avv. 317-yil hokimiyatni egallagan) tomonidan 
bo`ysundiriladi. Uning vorisi davrida Maurilar 
hokimiyati Dekan hududigacha yetib boradi. Ashoki 
(er. avv. 264-231-yillar) davrida er.avv. III asrda 
Maurilar davlati gullab-yashnaydi. Umum-Hind 
davlatining hukmdori o’zini faqat Magatxa davlatini
podshosi deb hisoblagan. Bosqinchilik o’rushlari 
ma'muriy apparatni to’liq almashtirish va eski 
siyosiy tuzumni o’zgartirishga olib kelmaydi. 
Magatxa podshosi maxsus amaldorlarni har uch
yoki besh yilda bir marta viloyatlarga nazorat
uchun yuborgan.
Podsho hokimiyati poytaxtda oliy mansablarni
egallagan zodagonlar va podsho qarindoshlaridan
tuzilgan podsho kengashi bilan cheklangan. U o’z 
navbatida podsholar ham urug` zodagonlari 
kshatriylarning imtiyozlarini cheklashga harakat
qilgan. Ularni o’z tarafdorlari bilan almashtirishga
harakat qiladi. Podsholar o’z qo’llariga moliyaviy 
boshqaruvni to’plab davlat xazinasini to’ldirishga 
uringanlar.
Hindistondagi barcha davlatlarning hukmdorlari 
noan'anaviy dinlarga, asosan budda diniga homiylik
qilganlar. Mauriylar budda dini targ`ibotiga jiddiy 
e'tibor berganlar. Turli mamlakatlarga budda 
g`oyalarini targ`ib qilish uchun missionerlar 
yuborilgan. Ayniqsa, Hindiston bilan yaqin aloqa 

---

388 
bo’lgan viloyatlarda budda ta'limoti tez qabul
qilinadi. Shri-Lankada bu jarayon tez yoyiladi.
Mahalliy tarixnavis bu yerda dehqonchilik, 
hunar va davlatchilikni paydo bo’lishini er. avv. V
asrda Shimoliy Hindistondan kelganlar faoliyati
bilan bog`ladi. Shaxzoda Singala («Yulbars») 
ularning boshida turgan. Uning nomi bilan
mamlakatdagi hukmron etnik guruh aholi aytila
boshladi. Arxeologik qazishmalar ham er. avv. I
ming yillik o’rtalarida Shri –Lankada birdaniga
temir asri madaniyati paydo bo’lganidan guvohlik
beradi. Seylon xronikalari Ashokining ukasi maxsus 
missiya bilan mahalliy hokimni Budda ta'limotini 
afzalligiga ishontirgani va tez orada bu yerda
birinchi budda monastirlari paydo bo’lgani 
to’g`risida hikoya qiladi. Shri-Lanka Ashoki
davridan to shu kungacha Budda dini hukmron 
bo’lgan mamlakatdir.
Er. avv. IV-III asrlarda sekin-asta umumhind 
davlati tashkil topa boshlaydi. Bu butun janubiy
Osiyoning barcha hududlarining sivilizasiyalashuvida
muhim rol o`ynagan. Er. avv. II asr boshlarida bu 
siyosiy birlashma parchalanib ketadi, lekin u 
to’g`risida xotira qoldi. Madaniy birlik davlat 
paydo bo’ladi. Ashoki kapitelidagi to’rt sher hozirgi 
kunda Hindiston Respublikasining milliy ramzi 
hisoblanadi.