O’zbkiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi

Rim imperiyasining ikkiga bo’linishi 
Diokletian va Maksimian 305-yil 1-mayida
hokimiyatdan voz kechdilar.Taxtdan voz kechgan 
Diokletian Salonaga ko’chib borib gul va sabzavot 
yetishtirish bilan shug’ullandi. 313-yilda 68 yoshida 
vafot etdi. Konstansiy I Xlor va Galeriy imperatorlar 
deb e’lon qilindilar. Vorislar o’rtasida taxt uchun 
kurash boshlanib, bu kurashda Diokletianning 
yordamchilaridan birining o’g’li Konstantin (306-337-
yillar) g’olib chiqdi. U raqiblari bilan bir necha yil 
kurash olib borib Rim imperiyasining yagona 
hukmdoriga aylandi. Konstantin imperiyani 4 ga 
bo’linishini saqlab qoldi lekin boshqaruvni birov bilan 
baham ko’rish tizimini yo’q qildi. Endilikda imperiya 
qismlarini unga bo’ysunadigan prefektlar 
boshqardilar. 
Konstantin uzoqni ko’ra oladigan,aqllii siyosatshi
edi. U 200 yildan beri taqib etilayotgan nastoniy 
dinini kuch-qudratini davlat hokimiyatini 
mustahkamlashdagi muhim o’rnini anglab yetdi. Shu 
sababli 313-yilda u o’zining Milan edikti bilan 
nasroniylik dinini boshqa dinlarga tenglashtirdi. Shu 
lahzadan boshlab xristian cherkovi imperator 
hokimiyatining ittifoqchisi va himoyachisiga aylandi. 

---

878 
Imperator 330-yil 11-may kuni poytaxtni sharqiy 
qism Bosfor qirg’og’iga tanatanali ko’chirdi. Eski 
yunon koloniyasi Vizantiy qayta qurilib kengaytirildi. 
Yangi poytaxtni qurilishi va bezatilishi uchun ulkan 
miqdorda mablag’ saflandi. Saroylar, stadion, 
ippodrom, termalar va bibliotekalar qurildi. Rimdan 
ulkan miqdorda haykallar olib kelindi. Shahar 
imperator sharafiga yangi nom Konstantinopol deb 
ataldi. Poytaxtni sharqqa ko’chirilishi tasodif emas 
edi. Sharqiy provinsiyalar g’arbdagilarga qarganda 
madaniy va boyroq edi.
Konstantinning o’limidan so’ng taxt uchun yana 
kurash boshlandi. Hokimiyat uning o’g’li Konstansiy 
qo’liga, keyin esa uning nevarasi Yulianga o’tdi.
Yulian eski Rim dinini tiklashga urindi lekin 
muvaffaqiyatga erishmadi. 
Hokimiyatni uning o’g’li Konstansiy egalladi. 
Uning o’rniga kelgan Flaviy Klavdiy Yulian (361-363 
yillar) eski Rim dinini tiklashga urinib xristian 
cherkovini imtiyozlarini bekor qildi. Keyingi 
imperatorlar Valentinian I va Valent bir vaqtning 
o’zida imperiyaning g’arbiy va sharqiy qismlarini 
boshqardilar. Ularning davrida germanlarning hujumi 
kuchaydi. 378 yilda Frakiyadagi Adrianopol shahri 
yonida vesgotlar Rim qo’shinlariga kuchli zarba 
berdilar. Qaysiki shundan keyin Rim imperiyasi hech 
qachon tiklana olmadilar. Imperator Valent jang 
maydonida halok bo’ldi, eng yaxshi zobitlar qurbon 

---

879 
bo’ldilar. Endilikda Rim imperiyasi hech qachon 
chegaralarini himoya qilish uchun etarlicha qo’shin 
to’plash imkonoyatidan mahrum bo’ldilar. Endi 
chegaralarni qo’riqlash germanlardan olinadigan 
ishonchsiz qismlarga topshirila boshlandi. Germanlar 
ko’plab miqdorda rim qo’shiniga olina boshlandi. 
Ular oliy harbiy mansablarni egallay boshladilar.
Imperator Feodosiy I vestgotlarga Illiriya viloyatini 
bo’shatib berib, shu bilan Konstantinopolni bosib 
olishidan saqlab qoldi, Feodosiy 394 yilda tarixda 
so’nggi marta imperiyani har ikkala qismini ham bir 
qo’lga to’pladi, lekin u bir yildan so’ng vafot qildi va 
rim imperiyasi batamom ikkiga bo’lindi. Imperiyaning 
g’arbiy qismini uning 11 yoshli o’g’li Gonoriy, 
sharqiy qismini uning 28 yoshli ukasi Arkadiy 
boshqara boshladi. Gonoriy ( 395-yillar) davrida 
imperiyaning g’arbiy qismi germanlarning xujumlari 
bilan to’la yemirilishi davri bo’ldi. Germanlarning 
istilosi Rim xizmatidagi germanlarning xoinligi qullar 
va kolonlarning qo’zg’alonlari imperator Norikaning 
2 yildan so’ng, Rim shahrining o’zi bosib olinib talon-
taroj qilindi. Alarix Rimdan, vestgotlar Galliyaga 
chekindilar. Ammo g’arbiy Rim imperiyasi bu paytda 
o’z umrining oxirgi lahzalarini boshdan kechirar edi. 
407 Yilda Rimliklar Britaniyani tashlab ketdilar.409 
yilda vandallar, sveblar va allemandlar Ispaniyani 
bosib oldilar. 415 yilda vestgotlar Rimdan Galliyani 
ajratib oldilar. 429 yilda vandallar va boshqa german 

---

880 
qabilalari Ispaniyadan Afrikaga o’tdilar. Vandallar 
qirol Geyzerix boshchiligida 455 yilda Rim shahrini 
egallab uni buzib tashladilar. 
Odoakr imperator hokimiyani ramzlarini 
Konstantinopolga jo’natdi. Bu voqea G’arbiy Rim 
imperiyasining tugashi deb hisoblanadi. Sharqiy Rim 
imperiyasining hukmdorlari germanlarning 
hujumlarini bartaraf qilib o’z boshimcha 
qo’mondonlarni yo’q qildilar. Sharqiy Rim imperiyasi 
yana ming yil yashab, tarixga Vizantiya imperiyasi 
nomi bilan kirdi. 
Diokletian va Konstantinning islohotlari 
imperiyaning yemirilishi jarayonini sekinlashtirdi, 
lekin uni to’xtata olmadi. IV asrda jonlangan ichki 
savdo to’xtadi. Ko’p shaharlar tushkunlikka yuz tutdi. 
Butun imperiya bo’ylab natural xo’jalikka qaytish 
boshlandi.
Pul tizimi ishdan chiqdi. Soliqlarni to’lash 
qiyinlashdi. Shaharlardan axoli ko’chib keta boshladi. 
Konstantin shahar axolisini ko’chib ketishini 
kolonlarni o’z erlarini tashlab ketishlarini rasman 
taqiqladi. 
Yirik er egalari latifundistlar barcha soliqlarni 
natural tarzda to’lashni yuklatdi. Ularning hokimiyati 
kengaydi. Shaxsiy erkin kolonlarning axvoli 
qullarning ahvolidan kam farq qildi. So’ngi imperiya 
davrida yirik yer egalari o’zlariga qaram bo’lgan 
maxalliy axoli ustidan o’z amaliy hokimiyatlarini 

---

881 
amalga oshirdilar. Ular o’z qo’shin va 
qamoqxonalarini tashkil qildilar. Ijtimoiy aloqalarning 
bunday yangi ko’rinishini shakllanishi so’ngi Rim 
jamiyatini sekin asta feodallashuvini bildirar edi.