O’zbkiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi

Tsin, Xan davlatlari (eramizdan avvalgi III asr-eramizning III asri)

Er. avv. 246-yil Sin taxtiga o’n yoshli Chjen chiqdi. Er. avv. 238 yil yosh podsho Chjen o’ziga qarshi fitnani fosh qiladi. Eramizdan avvalgi 230 yil asosiy raqib Xan podsholigini, er. avv. 228-221 yillarida esa, boshqa beshta podsholiklarni bosib oladi. Eramizdan avvalgi 221 mamlakatni birlashtirish tugallanadi. 28 yoshli In Chjen «Sin sulolasining birinchi imperatori» Sin Shixuandi unvonini qabul qiladi. U «Bizning avlodimiz vorislik tartibiga ko’ra ershi («Ikkinchi»), san'shi («uchinchi») va toki o’n ming avlodgacha ular nihoyasiga merosxo’r bo’ladilar deb tantanali e'lon qiladi. Ammo bu davlat bor yo’g`i 14 yil yashadi.

Mamlakat hududi 36 yirik ma'muriy okrugga bo’lingan, har bir okrug uyezdlarga, uyezdlar volostlarga, volostlar esa bir necha jamoadan iborat edi. Okrug boshlig`i va okrug qo’shin boshligi imperator tomonidan tayinlangan. Okrug boshlig`i esa uyezd boshlig`i va ularning muovinlarini tayinlagan. Imperatorning ikki maslahatchisi bo’lib ular markaziy davlat apparatini boshqarganlar.

Markazlashgan davlat apparati harbiy, moliya, sud, imperator oilasi bo’limi va inspektsiya nazorat bo’limlaridan tashkil topgan. Qat`iy markazlashgan davlat boshqaruvi aparatida eng quyi bo`g`inda jamoa oqsoqollari turar edi. Davlat aholi hayotini barcha jabhalarini qat`iy bir qolipga soldi: aholidan barcha qurollar tortib olinib, qo`ng`iroqlar qo`yildi. mamlakat bo`yicha yozuv, pul, tanga, o`lchov birliklari unifikatsiya qilindi, beqiyos, shavqatsiz ruhda bo`lgan yagona qonunchilik tizimi joriy qilindi. Jinoyati uchun butun oila jazolangan, o`lim jazosi barcha ayblar uchun qo`llanilgan. Ommaviy ravishda Katorga ishlariga surgun qilingan. Odamlar Sin davridan oldingi davrlarni xotirasidan chiqarishi uchun Sin podsholigidan oldingi yozuvdagi asarlarni yo`q qilishga buyruq berilgan. Qadimiyatga e`tiqod qilganlari uchun yuzlab konfutsiy ta`limoti muxlislari, olimlar jismoniy yo`q qilingan. Butun Xitoy aholisi og`ir mehnatga duchor qilindi. Misli ko`rilmagan qurilish: 5 ming km. uzunlikdagi buyuk devorni bunyod qilishga kirishildi. Epon imperator saroyi va tog’ ichida o’yilgan imperator sog`onasi qurilib, sog`onaga balandligi o`rtacha odam o`lchovida bo`lgan 6 ming jangchi haykallari joylashtirildi va Xitoyni butun hududi aholisi bu qurilishlarga zo`rlik bilan haydab kelindi. Imperator qo`shinni shimolga xunlarga qarshi va Yanszi daryosi va Janubiy Xitoy dengizi oralig`i havzasidagi mamlakatlarni ishg`ol qilishga yuborildi.

Er. avv. 207 yilda xalq qo’zg`oloni Sin sulolasini agdarib tashladi. Qo’zgolon boshliqlaridan biri mayda amaldor Lyu Ban eramizdan avvalgi 202 yil «Xan vani» unvonini qabul qilib, Xan imperiyasiga asos soladi. Bu sulola Xitoyda eramizning III asrigacha hukmronlik qiladi. Imperator Gao-szu (LyuVan) (er. avv. 202-195 yillar) xalqni ahvolini yengillashtiradigan tadbirlarni amalgam oshiradi. Qarzi uchun qul qilinganlar qullikdan ozod qilinadilar, jamoalarga vaqtinchalik imtiyozlar berilib, soliqlar Sin davridagidan 10 marta kamaytirilib, hosilni 1/15 qismini tashkil etdi. Keyingi imperator Syao Ven-di (er. avv. 180-165 yillar) xalqni ahvolini yana yengillashtirdi. U saroy xarajatlarini kamaytiradi, dehqonlardan olinadigan yer solig`ini kamaytiradi. Qarindoshining jinoyati uchun jazo berishni, imperatorni haqorat qilgani uchun jazoni bekor qiladi. Iqtisodiy taraqqiyot er. avv. II asrda Sariq dengizdan boshlanib O`rtayer dengizigacha borgan Buyuk ipak yo`li shakllandi.

Imperator U-di (eramizdan avvalgi 104-87 yillar) boshqaruvi yillari Xan imperiyasining eng gullab - yashanagan davri edi. U-di markazlashtirish siyosatini olib boradi. Vanlarga meros mulkni faqat

katta o’g`li emas, balki barcha o’g`illari o’rtasida

taqsimlash joriy etiladi. Natijada merosiy mulklarning hajmi keskin qisqarib ular amalda hokimiyatdan maxrum bo’ladilar. Markaziy davlat apparati mustahkamlanadi. Okrug amaldorlari

faoliyatini nazorat qiladigan nazorat inspektori qayta tiklanadi. Okrug boshliqlari tomonidan amaldorlik vazifasiga qobiliyatli kishilarni muntazam tavsiya etish tizimi joriy qilinadi. Imperatorning birinchi maslahatchisining vakolat doirasi cheklanadi.

Imperator kanselyariyasi tashkil etilib, U-di joylarni boshqarish tizimlarini faoliyatini nazorat qilish imkoniyatiga ega bo’ladi.

Konfusiylik davlatning yagona mafkurasi sifatida qabul qilingan. U-di faol istilochilik siyosatini olib boradi. U shimolda ko`chmanchi xunnlar hududini bosib olishga harakat qiladi. Xunnlar bilan urush yillarida Xitoy hozirgi Sinszyan va O’rta Osiyo bilan birinchi aloqalarni o`rnatadi. U-di eramizdan avvalgi 139 yilda o’z elchisi Szyan Syanni O’rta Osiyo («G`arbiy o’lka»)ga yuborgan, elchi o’n yildan keyin Xitoyga qaytib keladi. Xitoyliklar Farg`ona, Baqtriya va Parfiya to’g`risida bilimga ega bo’ladilar va bu mamlakatlar bilan aloqa o’rnatadilar. Ana shu vaqtda Xitoy O’rta Osiyodan uzum, poliz ekinlari, musiqa asboblari, idishtovoqlarni o’zlashtirib oladi. Keyinchalik Xitoy O’rta Osiyodan budda dinini qabul qiladi.

Xitoy Hindistonga boradigan yo’lda Yuanyan va Sichuanni bosib oladi. Eramizdan avvalgi 109 yilda Koreya yarim orolidagi Choson davlatini bosib olgan. Imperator U–dining hukmdorlik yillari qadimgi Xitoy tarixida «oltin davr» deb hisoblandi. Xan davrida qullarning soni oshdi. Xususiy, davlat qullari, qarz uchun qul qilingan qullar mavjud edi. Manbalar bu davrdagi yirik quldor xo’jaliklari, qul bozorlari to’g`risida ma'lumot beradi. Er. avv. II-I asrlarda xalqning iqtisodiy ahvoli yana og`irlashadi, yer va boshqa boyliklar oldi-sotdisi keng tus oladi. Qarzi uchun o`zi va oila a`zolarini qul qilish yana rivojlanadi. Yer katta yer egalari qo`lida to`plana boshlaydi, qaram dehqonlar ko`payadi. Yer ijara haqi juda yuqorilab ketadi. Yollanma mehnat keng tarqaladi.

Eramizning I yillarida yirik amaldor Van Man imperator hokimiyatiga ega bo’lib yer egaligi va quldorlik munosabatlarida islohot o’tkazadi. Bu vaqtda dehqonlarning yersizlanishi kuchayib, kattakatta yer maydonlari alohida qullarda to’planib qolgan edi. Van Man barcha yerlarni imperator mulki deb e'lon qilib, yerni sotishni ta'qiqlaydi. Qul savdosi ham ta'qiqlanadi, ammo bu islohotlar amalga oshmaydi. Mamlakatning ijtimoiy–iqtisodiy hayoti toboro tushkunlikka yuz tuta boradi. Xalq harakatlaridan so’ng, Xitoy III asr boshlarida uch mustaqil davlat Vey, Shu va U ga bo’linib ketadi.