Pa’n ha’m innovaciyalar ministirligi nukus innovatsion instituti

Konstutsiyanin du’ziliw tariyxi
Jurtımız turmısındaǵı bul oǵada zárúrli hám tınıshsızlanıwlı waqıyalar 1990 jıldıń mart ayında bolıp ótkenin eslew kerek. Sonda, yaǵnıy Ǵárezsizligimiz daǵaza etiliwinen bir muncha waqıt aldın, on ekinshi shaqiriq Joqarı Keńestiń birinshi sessiyasında burınǵı birlespe quramındaǵı respublikamızda Prezidentlik lawazımı engizildi, mámleket nishanları haqqındaǵı másele talqılaw etilip, buǵan baylanıslı arnawlı komissiya tuzildi. Ǵárezsiz Ózbekstannıń birinshi Konstituciyasin jaratıw ideyası dáslepki bar áne sol sessiyada ilgeri surildi.
Konstitutsiyani jaratıw jolındaǵı úshinshi huqıqıy qádem -“Ǵárezsizlik deklaratsiyasi”ning daǵaza etiliwi bolıp tabıladı.
Ózbekstan Joqarı Keńesi tárepinen 1990 jıl 20 iyunda daǵaza etilgen “Ǵárezsizlik deklaratsiyasi”ning 8-bandida Ózbekstan “óziniń rawajlanıw jolin, óz atınıń belgileydi hám mámleket belgilerin (gerb, bayraq, maqtaw qosıǵı ) ózi shólkemlestiriw etedi” degen qaǵıyda bekkemlengen.
Deklaratsiyanıń 12-bandida bolsa bul hújjet respublikanıń “jańa Konstituciyasin islep shıǵıw ushın tıykar” bolıwı belgilengen.
Sonda bunday mazmundagi hújjet burınǵı birlespe aymaǵında birinshi bolıp Ózbekstanda qabıl etilgen edi.
Konstitutsiyani jaratıw jolındaǵı tórtinshi huqıqıy qádem -Konstituciyalıq komissiyanıń dúziliwine barıp taqaladı.
Joqarı Keńes sheshimi menen 1990 jıl 21 iyun kúni Ózbekstan Respublikasınıń Birinshi Prezidenti Islam Karimov baslıqlıǵında mámleket ǵayratkerleri, deputatlar, qánigelerden ibarat 64 dana a'zoni ózinde jıynaǵan Konstituciyalıq komissiya tuzildi hám Konstitutsiya joybarı áne sol komissiya tárepinen 2 jıldan artıq waqıt dawamında tayarlandi.
Birinshi Prezidentimiz Konstituciyalıq komissiya jumıs baslawı menen mámleketimizdiń ayriqsha táreplerin hám ózgeshelikin múnásip túrde sáwlelendiretuǵın, xalıq aralıq standartlarǵa tolıq juwap beretuǵın, jáhán tájiriybesin, demokratiya hám eń rawajlanǵan mámleketler konstituciyalıq nızamchiligi erisken tabıslardı inabatqa alatuǵın Tiykarǵı Nızam joybarın tayarlawǵa tikkeley basshılıq etdi.
Tap sol kúni Joqarı Keńes Ózbekstan Respublikasınıń mámleket ǵárezsizligi tuwrısında Bayanat qabılladı. Bayanatda aytıp ótildiki, “Endigiden Ózbekstan Respublikası aymaǵında respublika Konstitusiyası hám nızamları buljıtpastan ústin dep tán alıw etiledi”.
Sol kúni “Ózbekstan Respublikasınıń mámleket ǵárezsizligi tiykarları tuwrısında”gi konstituciyalıq nızam qabıllandı. Odan bolajaq Konstitutsiyaning ózek qaǵıydaların ózinde sáwlelendirgen bir qatar zárúrli elementlar jay aldı. Atap aytqanda, usı Nızamǵa muwapıq :
“Ózbekstan Respublikası tolıq mámleket hákimiyatına iye, óziniń milliy-mámleket hám basqarıw aymaqlıq dúzilisin, húkimet hám basqarıw keńseleri sistemasın ǵárezsiz belgileydi”
“Ózbekstan Respublikasında Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyası jáne onıń nızamları ústin bolıp tabıladı. Ózbekstan Respublikası Mámleket mákemeleriniń sisteması hákimiyattı nızam shıǵarıwshı, ijroiya hám sud hákimiyatqa ajıratıw tártibi tiykarında qurıladı”
Bul Konstituciyalıq nızam Tiykarǵı Nızamımız qabıl etińuniga shekem, yaǵnıy 1992 jıl 8 dekabrge shekem biz ushın kishi Konstitutsiya wazıypasın atqarıp turdi.
Konstitutsiyani jaratıw jolındaǵı jetinshi huqıqıy qádem - 1991 jıl 29 dekabrde Prezident saylawı hám Mámleket ǵárezsizligi tuwrısındaǵı referendumning ótkeriliwine tiyisli.
Ózbekstan Respublikası Prezidenti saylawı hám Respublika mámleket ǵárezsizligi tuwrısındaǵı referendum 1991 jıl 29 dekabrde bolıp ótti. Xalıq mámleket ǵárezsizligin qollap dawıs berdi hám Prezidentti sayladı. 1992 jıl 4 yanvar kúni Joqarı Keńestiń áne sol saylaw hám referendum juwmaqlarına arnalǵan toǵızınshı sessiyasi ashıldı.
Keyininen Islam Karimovning Ózbekstan Respublikası Prezidenti lawazımın orınlawǵa kirisiw saltanatli dástúri boldı. Bul sessiyada Ózbekstannıń sol waqıtta ámelde bolǵan Konstitusiyasına ózgertiw hám qosımshalar kirgizildi. Jergilikli húkimet shólkemlerin qayta dúziw tuwrısında nızam qabıllandı.
Konstitutsiyani jaratıw jolındaǵı segizinshi huqıqıy qádem - birinshi Konstitutsiya joybarınıń dáslepki bar baspasózde putkil xalıq talqılawı ushın daǵaza etiliwi bolıp tabıladı.
Konstituciyalıq komissiya orınlanǵan jumıstı maqulladi hám 1992 jıl 8 sentyabrde Konstitutsiya joybarın putkil xalıq talqılawı ushın járiyalawǵa qarar etdi. Bul jıynalısta joybardı aqırına jetkiziw hám tahrir qılıw ushın jumısshı gruppa tuzildi. Jańa Konstitutsiyaning birinshi joybarı 1992 jıl 26 sentyabr kúni tayın boldı hám sol kúni baspasózde basıp shıǵarıldı.
Joybar daǵaza etilgennen soń, onıń putkil xalıq talqılawı júdá keń tús aldı. Bul ashıq -áshkara dodalawlar 1992 jıldıń sentyabr sheshe aqırınan dekabr sheshe baslarınasha puqaralardıń siyasiy aktivligi, dóretiwshilik kóterińkiligi ruwxında ótti hám de Ózbekstanda demokratiya rawajlandiriwdiń nátiyjeli hám ámeliy mektep boldı.
Talqılawda mámleketimiz úlken jas daǵı xalqınıń derlik hámmesi qatnastı. Baspasózde, radioeshittirish hám teleko'rsatuvlarda qızǵın tartıs-tartıslar boldı. Kóplegen ushırasıwlar ótkerildi, Konstitutsiya joybarına tiyisli máseleler boyınsha sáwbetler, ánjumanlar tashkil etildi.
Konstituciyalıq komissiyaǵa oy-órisler bildirilgen 600 danege jaqın xat kelip tústi. Respublika baspasóziniń ózinde Konstitutsiya joybarına arnalǵan júzden artıq materiallar daǵaza etildi. Puqaralarımız bildirgen usınıslar sanı 5 mıńnan asıp ketti.
Konstitutsiyani jaratıw jolındaǵı toǵızınshı huqıqıy qádem - Konstitutsiya joybarınıń ekinshi márte baspasózde putkil xalıq talqılawı ushın daǵaza etiliwi bolıp tabıladı.
Konstitutsiya joybarı ótkerilgen muokamalar dawamında kelip túsken usınıslar tiykarında talay dúzetildi hám qayta islendi. Keyininen, 1992 jıl 21 noyabrde putkil xalıq talqılawın dawam ettiriw ushın Konstitutsiya joybarı ekinshi márte gazetalarda basıp shıǵarıldı.
Konstituciyalıq komissiya tárepinen 1992 jıl 6 dekabrde Konstitutsiya joybarı aqırǵı ret talqılaw etildi. Mına nárseni ayrıqsha atap ótiw kerek, Konstituciyalıq komissiya shet el konstituciyalıq tájiriybege shaqırıq etip, Tiykarǵı Nızamnıń rolin pútin túsiniwden kelip shıqtı.

Bunda jáhán konstituciyalıq tájiriybesinining bir qatar aldıńǵı tárepleri esapqa alındı. Konstitutsiya joybarı Birlesken Milletler Shólkemi, Evropada Qawipsizlik hám sheriklik keńesi sıyaqlı abıraylı xalıq aralıq shólkemler hám AQSh, Ullı Britaniya, Germaniya, Fransiya sıyaqlı demokratiyalıq mámleketlikler qánigeleriniń qıyqım ekspertizasidan ótti.