Pan mugallim: Eshberdeiv Fayzulla tema: “Leksikologiya ham onin izertlew obyekti” joba

Jaqsı adam dushpanların ku`ldirmes,
Adam ug`lı ba`ri birdeyin bolmas
(Berdaq «Xalıq ushın»).
Qulpı do`ngen ko`k penen,
O`nimge bay jer sulıw,
«an`qıldasqan g`azları,
Balıg`ı mol ko`l sulıw
Miynetten miywe o`ndirgen,
Man`laydan aqqan ter sulıw
(J.Aymurzaev «Sulıw»)
Bir top bala shad oynap jur,
Baslarında ma`n`gi baxıt
(A`.Ta`jimuratov «Paraxatshılıq kepterleri»).
Sóz - seslik hám mánilik tárepine iye bolǵan quramalı til birligi. Seslik jaǵı onıń materiallıq tárepi bolsa, mánilik jaǵı tildiń ideallıq tárepin quraydı. Bul eki tárep - seslik hám mánilik tárepler ajıralmas baylanıslı boladı. Seslik hám mánilik táreplerdiń birligi sózdiń ómir súriwin támiynlep turadı. Adamdı qorshaǵan dúnyadaǵı zatlar menen qubılıslar onıń sanasında sáwlelenedi. Solay etip olar tuwralı túsinikti (uǵımdı) payda etedi. Túsinik - zat yamasa qubılıstıń jay ǵana sáwlesi emes, al olardıń baslı hám tiykarǵı belgileriniń oyda ulıwmalastırılǵan sáwlesi bolıp tabıladı. Túsinik tilde sóz arqalı ańlatıladı, sózge bekitiledi. Solay etip sóz shınlıq bolmıstı sáwlelendiredi. Tildegi sózler tiykarınan eki toparǵa bólinedi: mánili sózler, kómekshi sózler.
Sózlerdiń kóp mánililigi:Sózlerdiń bir mánili bolıp keliwi olardıń kóp mánili bolıp jumsalıwına qaraǵanda siyregirek ushırasadı. Til biliminde sózlerdiń bir mánililigin monosemiya dep ataydı. Ádette monosemiya terminologiyalıq leksika tarawında kóbirek ushırasadı. Máselen, paxtashılıqqa baylanıslı terminler: shigit, ǵawasha, górek hám t.b. Sharwashılıqqa baylanıslı terminler: ǵunan, ılaq hám t.b. Al tildegi kópshilik sózler kóp mánili túrinde ushırasadı. Sózlerdiń kóp mániligi til biliminde polisemiya dep ataladı. Kópshilik jaǵdayda bir sózdiń ózinde sol sózdiń semantikalıq variantların quraytuǵın bir neshe turaqlı máni birlikte ómir súredi. Tildegi qálegen sóz kerek bolǵan jaǵdayda-jańa máni ańlatıw zárúrligi tuwǵan waqıtta ózine jańa máni bildiriw wazıypasın alıwǵa uqıplı boladı. Bul tildiń rawajlanıp, bayıp barıw nızamlılıqlırına sáykes halda ámelge asadi.
Paydalangan adebiyatlar:

• Berdimuratov E. Ha`zirgi qaraqalpaq tili. –No`kis, 1994, 22-28-betler.

2. Pirniyazov Q., Pirniyazova A. Qaraqalpaq tilinin` leksikası. -No`kis, 2004, 9-13- betler.
3.Баскаков Н.А. Состав лексики каракалпакского языка и структура слова, сб. «Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков». IV лексика.М., 1962
4. Бердимуратов Е. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Лексикология.Нөкис, 1994.
5.Бердимуратов Е. Әдебий тилдиң функционаллық стильлериниң раўажланыўы менен қарақалпақ лексикасының раўажланыўы.Нөкис. 1973.