Pan mugallim: Eshberdeiv Fayzulla tema: “Leksikologiya ham onin izertlew obyekti” joba

Uli'wma leksikologiya menen jeke leksikologiya ti'g' i'z baylani'sli' baladi' Sebebi uli'wma adamzat tiline ta'n uli'wmali'q lingvistikali'q, al ayi'ri'm sózlerdin' qollani' li'wdan shi'g' i'p qali'wi' yamasa siyrek jumsalatug' i'n sózlerge aylani'wi' - barli'q du'nya tillerine ta' n uli'wmali'q ni'zamli'li'q.
Sonday-aq, tildin' rawajlani'wi' menen sóz ma'nisinin' o'zgeriwi, sóz ma'nisinin' ken'eyiwi ya tarayi'wi', kóp ma'nili sózlerdin' yamasa sinonimlik qatarlardi'n' payda boli'wi' - barli'q tillerge ta'n qubi'li'slar. Barli'q yamasa ko'pshilik du'nya tillerine ortaq qubi'li'slar menen ni'zamli' li'qlar du'nyadag' i' jeke tillerdin' ha'r birinde ózinshelik o'zgeshelikleri menen tu'rlishe ko'rinislerde ju'zege shi'g'ad Ma'selen, do'rendi sózler sóz do'retiwdin' belgili bir usi' llari' boyi'nsha jasaladi, Sóz do'retiwdin' belgili bir usi'li' sózlerdi biriktiriw usi'l bul usi'l barli'q tillerde birdey da'rejedegi ko'riniske iye bolmayd Ayi'ri'm tillerde, ma'selen, nemis tilinde bul en' o'nimli usi' l boli'p, onda birikken sózler og'ada jiyi qollani'ladi. Sózlerdin' juplasi'p keliwi arqali' sóz jasali'w barli'q tillerde de bar, biraq bul usi' l tu'rkiy tillerde en' o'nimli sóz jasaw usi' li' boli'p tabi'ladi. Adamzat tilinin' leksikasi'na ta'n qubi' li'slar menen ni'zamli'li'qlar uli'wma leksikologiyada izertlense, leksikali'q qubi'li'slar menen uli'wma ni'zamli'li'qlardi'n' ha'r bir jeke tildin' leksikasi'na iykemlesip óz ko'rinisin tawi'p, enisiwi ha'm ha'r bir tildin' sózlıq qurami' menen oni'n' rawajlani'wi‘ o'zgeshelikleri jeke leksikologiyada sóz etiledi.
Jeke leksikologiyani'n' ózi tariyxi'y (diaxroniyali'q) leksikologiya ha'm sipatlama (sinxroniyali'q) leksikologiya boli'p bolınedi.
Tariyxıy leksikologiyada tildin` so`zlik quramı shıg`ısı, da`wirler
dawamında qa`liplesiwi ha`m rawajlanıwı, leksikanın` do`rew derekleri tariyxıy
jobada izertlenedi. Sıpatlama leksikologiyada (sinxroniyalıq) belgili bir tildin`
belgili bir da`wirdegi (mısalı, ha`zirgi zamandag`ı) qa`lpi, so`zdin` ma`nilik
quramı, leksikanı qurawshı derekler, so`zlerdin` aktiv, passiv bo`legi, so`zlik
quramnın` rawajlanıw jolları, so`zlerdin` ma`nilerinin` qarım-qatnasına qaray
toplanıwı (sinonimler, amonimler, antonimler) ha`m t.b. ma`seleler qarastırıladı.
Leksikologiyanın`tarawı – salıstırmalı leksikologiya tuwısqan tillerdin` so`zlik quramın, ondag`ı so`zlerdi birinshi menen salıstıra otırıp izertleydi. Bunda tariyxıy ko`z-qarastan tuwısqan tiller leksikası alıp izertlenedi. Sonlıqtan, salıstırmalı – tariyxıy leksikologiya dep te ataladı.
Tariyxıy leksikologiyanın` birinshi tarawı – etimologiya.Etimologiya
so`zlerdin` shıg`ıw deregin izertleydi, olardın` da`slepkima`nisinin` qanday
bolg`anlıg`ın anıqlaydı. Etimologiya ulıwma tildin`tariyxın biliwde de u`lken
a`hmiyetke iye. Til xalıqtın` tariyxı menen baylanıslı.Usı ko`z-qarastan,
so`zlerdin` shıg`ıwı haqqındag`ı etimologiyalıq izertlewler tariyxıy ma`selelerdi
sheshiwde de a`hmiyetke iye. Etimologiyalıq izertlewler erte da`wirlerde birinshi
tildin` quramına basqa tillerden kirgen so`zlerdin` keliw jolların da tariyxıy jaqtan
qarastıradı.