Pedagogik mahorat” fanining” fanidan o`quv-uslubiy majmua bilim sohasi

11-Mavzu. O ’qituvchining nutq texnikasi va notiqlik madaniyati.
Reja:
Notiqiik san’atiga eramizdan oldingi VII asrda Yunonistonda asos solinganligi.
Notiqlik san’atining yetuk namoyondalari o’zlarining chiroyli va baland, ta’sirchan
ovozlari bilan odamlar tafakkuriga, ongiga kirib, ta’lim va tarbiyada ulkan
yutuqlarga erishganligi. Yunonistonda notiqlik san’atini chuqur egallagan,
o ’zlarining go’zal va chiroyli nutqlari hamda noyob asarlari bilan jamiyatda hurmat
va e’tibor qozongan Sokrat, Platon, Dinarx, Giperid, Gorgiy, Isokrat, Isey, Esxil,
Demosfen, TSitseron, Kvintilian kabi namoyondalar Yunonistonning mashhur
davlat arboblari bo’lib yetishganligi.
O ’rta Osiyoda notiqlik san’atining xususiyatlari, u eng avval o’sha davr tuzumining manfaatlariga xizmat qilishi. Bu davrda notiqlik san’ati ustalarini nadimlar, qissago’ylar, masalgo’ylar, badihago’ylar, qiroatxonlar, muammogo’ylar, voizlar, go’yandalar, maddohlar, qasidaxonlar deb yuritilishi.
SHarq mutafakkirlari asarlarida notiqlik san’ati to’g’risidagi fikrlar. Til va nutqning qiyosiy tahlili. O’qituvchining nutq madaniyati va ungaxos bo’lgan vositalar.
Tayanch tushunchalar:
Notiqlik san’ati; qadimgi Yunoniston; “San’atlar shohi”; suhbat metodi; ideal notiq; ovoz ritorikasi; nutq odobi; suhango‘ylar; nutq tex­nikasi; til va nutq; nutqning ravonligi; nutqning ta’sirchanligi; gram­matik norma; nutqning mantiqiyligi; nutqning tozaligi va ifodaliligi; dialektizm va varvarizm; jargon; tashqi nutq; ichki nutq; o‘qituvchining nutq madaniyati; metonimiya; metafora; monologik nutq; dialogik nutq; kommunikativ nutq; tovush; diapazon va tembr; fonotsional nafas; dik­siya; ritmika; artikulyatsiya; diafragma ishtirokida nafas olish; dialogik nafas olish.

Notiqlik san’atining paydo bo‘lishi tarixi

O‘qituvchining pedagogik mahoratida uning nutqi, notiqlik qobili­yati muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, ushbu muammoga mustaqillikdan keyingi yillarda jiddiy e’tibor qaratildi. Yosh avlodni vatanparvarlik ru­hida tarbiyalashda avvalo milliy istiqlol mafkurasi muhim ahamiyatga ega. Mafkuramizning yuksak ustunlaridan biri ─ millat tilidir. Respub­likamizning “Davlat tili haqida”gi, “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunlari, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” va boshqa hujjatlarda barkamol avlod tarbiyasida o‘z ona tiliga nisbatan mehr─muhabbat tuyg‘ularini shakl­lantirish e’tirof etilgan. Yosh avlodning ma’naviy-ma’rifiy tarbiyasida o‘qituvchining nutqi, uning notiqlik san’ati alohida e’tibor kasb etadi. Prezidentimiz I.A.Karimov O‘zbekiston Respublikasi Oliy majlisining 1997-yil 29-avgustdagi IX sessiyasida so‘zlagan nutqida ta’kidlaydiki, “O‘z fikrini mutlaqo mustaqil ona tilida ravon, go‘zal va lo‘nda ifoda eta olmaydigan mutaxassisni, avvalambor, rahbarlik kursisida o‘tirganlarni bugun tushunish ham, oqlash ham qiyin”. O‘qituvchining nutqiy mada­niyatini shakllantirish uning kasbiy faoliyatida naqadar muhim aha­mi­yatga egaligi to‘g‘risida mulohaza yuritar ekanmiz, avvalo, notiqlik san’a­tining kelib chiqish tarixini bilish lozim. Professional notiqlik san’­ati Yunoniston, O‘rta Osiyo, va Hindistonda o‘zining uzoq tarixiga ega.

Tarixchi olimlarning (Apresyan G.Z.) ma’lumotlariga ko‘ra, Notiq­lik san’atiga eramizdan oldingi VII asrda Yunonistonda asos solingan. Qadimgi Yunonistonda bolalarga bilim berish faylasuflar zimmasiga yuklatilar edi. Ular, notiqlik san’atining yetuk namoyondalari bo‘lib, o‘z­la­rining chiroyli so‘zlari, baland va ta’sirchan ovozlari bilan odamlar tafak­kuriga, ongiga kirib borganlar, ta’lim va tarbiyada ulkan yutuqlarga erishganlar. Shu sababli, notiqlik san’ati va nutq madaniyatining naza­riyasiga, uning cheksiz tarbiyaviy ahamiyatiga ilk marotaba qadimgi Yu­nonistonda asos solinganligi ilmiy adabiyotlarda bayon etiladi. Yuno­nis­tonda epos, lirika, drama, haykaltaroshlik, musiqa va me’morchilik san’at­lari bilan birga notiqlik san’ati ham murakkab va muhim san’at asari sifatida e’tirof etilgan. Notiqlik san’atini davlatning muhim ijti­mo­iy­-siyosiy ishlariga taalluqli faoliyatdagi ahamiyati uchun hamda yosh avlod­ni tarbiyalashda ular ongi va tafakkuriga qizg‘in ta’sir etuvchi murakkab vosita ekanligi uchun Yunonistonda uni “San’atlar shohi” deb atashgan.
Eramizdan avvalgi V asr Yunonistonda “Notiqlik san’ati”ning eng ta­ko­mil­lashgan va rivojlangan davri hisoblanadi. Bu davrda notiqlik san’atining quyidagi uchta qonuniyati qizg‘in takomillashtirilib, notiq­ning unga jiddiy e’tibor berishi talab qilingan:

• tinglovchiga tushuntirish (ma’lum bir g‘oyani);

  
  

• tinglovchining tafakkurini uyg‘otish (fikrini, ongini, maqsadini);

  
  

• tinglovchini o‘ziga jalb qilish (huzur-halovat va qoniqish hissini

  
  

uyg‘otish asosida).

Notiqlar ushbu qonuniyatlarga amal qilgan holda “tinglovchilarga halo­vat bag‘ishlash” orqali odamlarni ezgulikka, adolatparvarlikka, va­tan oldidagi burchlariga sadoqatli bo‘lishga, eng yaxshi insoniy fazi­lat­lar­ga amal qilib, ularni doimo bajarishga, odob va axloq qoidalariga rioya qi­lishga chorlar edilar. Bu ularning asosiy vazifasi hisoblanardi. Yuno­nistonda notiqlik san’atini chuqur egallagan, o‘zlarining go‘zal va chi­royli nutqlari hamda noyob asarlari bilan jamiyatda hurmat va e’tibor qozon­gan Sokrat (Suqrot), Platon (Aflotun), Dinarx, Giperid, Gorgiy (Hor­giy), Isokrat, Isey, Esxil, Demosfen, Sitseron, Kvintilian kabi namo­yondalar Yunonistonning mashhur davlat arboblari bo‘lib yetish­ganlar.
Yunon notiqlari og‘zaki nutqning shakl va qonuniyatlarini, mulohaza va isbot kabi mantiq ilmining qoidalarini chuqur o‘zlashtirganlar. Ular o‘z fikrlari va tuyg‘ularini ruhan o‘quvchilar hamda tinglovchilar tafak­kuri va ongiga chuqur singdira olganlar va keskin ta’sir o‘tkaz­gan­lar. Har bir notiq o‘z ustida yillab tinimsiz mashg‘ulotlar olib borgan, sehr­li ovoz sohibi bo‘lish uchun nutq texnikasining barcha qonuni­yat­lari­ga amal qilganlar. Ular o‘zlarining ta’sirchan nutqlarini namoyish qi­lish bilan notiqlik san’atini “Mafkuraviy va siyosiy kurash hamda yosh avlod­ni tarbiyalash quroli” deb hisoblaganlar va buni o‘z faoliyatlarida isbot­lab berganlar.
Mashhur yunon faylasufi Sokrat (eramizdan avvalgi 469 ─ 399 yillar) o‘quvchilarga ta’lim-tarbiya berishda munozara, savol-javob usulini joriy qilib, ushbu usul orqali suhbat metodiga asos solgan.
Sokratning shogirdi Platon esa o‘z ustozi g‘oyalarini davom ettirib, savol-javobni notiqlik san’atining bir shakli sifatidagi ahamiyatini o‘z asarlarida yoritadi hamda uni inson tafakkuri va ongini, dunyoqarashini og‘zaki nutq bilan boyituvchi noyob uslub sifatida baholab, uni maz­munan amaliy va nazariy jihatdan yanada boyitdi.
Yunonistonda notiqlik san’atining har tomonlama takomillashishi Demosfen (eramizdan avvalgi 384─322 yillar) nomi bilan uzviy bog‘­langan. U yoshlik yillaridanoq notiqlik san’atiga qiziqdi. Tug‘ma duduq bo‘lishiga qaramasdan, o‘quvchi va tinglovchilarning istehzolariga bar­dosh berib, qizg‘in va shiddatli mehnati bilan notiqlik mahoratini namo­yish eta olgan. Faqat Demosfen Yunonistonda notiqlik san’atining yetuk namoyodasi, ya’ni o‘z davrida “notiqlik san’atining elitasi” sifatida mashhur bo‘ldi. U davlat tribunasini notiqlik san’atiga asoslangan siyosiy va mafkuraviy kurash maydoniga aylantirdi.
Demosfenning notiqlik san’ati to‘g‘risidagi g‘oyalarini uning shogirdi faylasuf, notiq va siysiy arbob Sitseron Mark Tulliy (eramizdan avvalgi 106─43 yillar) davom ettiradi. Qadimgi Yunonistonda nutq mahorati, uni takomillashtirish yo‘llari, nazariyasi va tarixi bo‘yicha o‘z tajribalaridan kelib chiqib Sitseronning 19 ta asari, 800 dan ziyod maktublari hozirgi kunga qadar saqlanib qolgan. Sitseronning notiqlik san’ati tarixiga bag‘ishlangan “Brut”, “Notiqlik san’ati namoyondalari”, “Notiq”, “Notiqlik haqida” kabi asarlari shular jumlasidandir. Notiqlik san’atining ulkan imkoniyatlarini, odamlarni va jamiyatni boshqarishda qudratli qurol ekanligini ta’kidlab, uni davlatning siyosiy jihatdan bosh quroli deb hisoblaydi. Shu sababli har bir davlat rahbari va davlat arbobi notiqlik san’atining cheksiz imkoniyatlarini chuqur egallashi lozimligini aytadi. Sitseronning notiqlik san’ati nazariyasida “Ideal notiq” haqidagi g‘oyalari muhim ahamiyatga ega. Uning fikricha, “Ideal notiq egasi yuksak ma’naviyatli, chuqur bilimga ega, tafakkuri boy faylasuf bo‘lishi kerak.” Ideal notiqlar tinglovchilar qalbiga va his tuyg‘ulariga tez, chuqur kirib borishi, ularning kayfiyatini, ruhiyatini bilib, shodlik va sevinch tuyg‘ularini, yoki aksincha, g‘azab va nafratini ta’sirchan nutqi asosida uyg‘ota olishi lozim.
Sitseron tomonidan ishlab chiqilgan va nazariy hamda amaliy jihatdan asoslangan notiqlik san’ati haqidagi ma’lumotlarni, tizimlar va uslublarni rimlik Kvintilian (eramizdan avvalgi 35-95 yillar) ma’lum bir tartibga keltirib, tabaqalashtirib, undan notiqlik san’ati sohasi bo‘yicha faoliyat ko‘rsatuvchilar unumli foydalanishlari uchun qayta ishlab chi­qadi. U notiqlik san’atining balandparvoz, asabga teguvchi teatr artist­lariga xos ovoz ritorikasiga qarshi edi. Kvintilianning fikricha, notiq tash­qi ovoz natijalari bilan emas, balki ilmiy asosga ega bo‘lgan, maz­munan boy, mukammal va “tiniq” nutq orqali ulkan yutuqlarga erishishi mumkin. U “Tarbiya haqida” nomli asarida o‘z nazariyalariga asoslanib, notiqlik san’atini o‘rganish metodikasini yaratdi. Faylasuf olim o‘z asarida ilk bor notiqlik san’atining ta’lim-tarbiya maskanlarida bolalar bilimi, ongi va tafakkuriga ijobiy ta’siri haqidagi g‘oyalarini ilgari surdi. Kvintilian o‘qituvchilar va tarbiyachilarning qizg‘in faoliyat olib borishlari uchun notiqlik san’atini mukammal o‘rganishga doir o‘zining metodikasini taqdim etdi. Ushbu metodika notiqlik san’ati tarixida ulkan ahamiyatga ega va hozirgi davrda ham o‘z qimmatini yo‘qotmagan.

Sharq mutafakkirlari notiqlik san’ati haqida

Mamlakatimizda notiqlik san’atining rivojlanishi O‘rta Osiyo madaniyati tarixi bilan bog‘liq bo‘lib, nutq madaniyati hamisha o‘ziga xos mavqega ega bo‘lib kelgan. O‘rta Osiyoda notiqlik san’atining xusu­siyatlari shundan iborat ediki, u eng avval o‘sha davr tuzumining manfa­atlariga xizmat qilar edi. Bu davrda notiqlik san’ati ustalarini nadimlar, qissago‘ylar, masalgo‘ylar, badihago‘ylar, qiroatxonlar, muammogo‘ylar, voizlar, go‘yandalar, maddohlar, qasidaxonlar deb yuritilishi ham ana shundan dalolat beradi. Movarounnahrda notiqlik san’ati voizlik deb atalgan. Voizlik, ya’ni va’zxonlik «Qur’on»ni targ‘ib qilish bilan mush­tarak holda so‘zning ahamiyati, ma’nosini anglatgan. «Va’z» so‘zi arab tilidan pand- nasihat ma’nosini beradi. Va’z aytuvchi, nutq so‘zlovchi shaxs Voiz deb atalgan. Voizlik san’ati tinglovchining, jamoaning ongi­ga, his tuyg‘usiga ta’sir etish mahorati bo‘lib, qadimgi Sharqda hukm­dorlar ushbu san’at namoyondalari xizmatini yuksak darajada qadrla­ganlar. IX asrdan boshlab, davlat hukmdorlari notiqlik bilan bog‘liq barcha tadbirlarni maxsus tayyorgarlikka ega so‘z ustalariga yuklab, ular­ni “voizlar” deb ataganlar.

Markaziy Osiyoda XII asrdan boshlab voizlik san’ati nazariyasi va amaliyotini targ‘ib qiluvchi ko‘plab ilmiy va uslubiy risolalar yozilgan. Jumladan, allomalar Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri”, Unsurul Maoliy Kayqovus “Qobusnoma”, Yusuf Xos Hojib “Qutadg‘u bilig”, Alisher Navoiy “Majolis un-nafois”, “Nazmul-javohir”, Husayn Voiz Koshifiy “Dah majlis”, “Mahzan ul-insho”, Ali Yazdiy “Zafarnoma”, Xondamir “Makorim ul-axloq”, Voiz Samarqandiy “Ravozat ul-voizin”, Muhammad Rafiq Voiz “Avbob ul-jinon”, Quraysh Saidiy “Anis ul-voizin” kabi o‘zlarining asarlari bilan “voiz”lik san’ati xazinasiga munosib hissa qo‘shganlar.
Voizlik san’ati namoyondalari tinglovchilarning ijtimoiy va siyosiy mavqei hamda lavozimlarini hisobga olgan holda uch yo‘nalish bo‘yicha faoliyat ko‘rsatishgan. Birinchisi, sultoniyot, ya’ni hukmdorlar hamda yuqori tabaqali a’yonlar uchun mo‘ljallangan va’zxonlik bo‘lib, unda hamdu sanolar aytilgan, ularning obro‘ e’tibori, martabasi, faoliyatlari ulug‘lanib maqtalgan. Ikkinchisi, jihodiya, ya’ni vatan himoyachilariga mo‘ljallangan va’zxonlik bo‘lib, unda vatanparvarlik, jangovarlik, botirlik, qahramonlik, fidoyilik ulug‘langan, dushmanga nisbatan shafqatsiz bo‘lish ifodalangan. Uchinchisi, g‘aribona deb atalib, asosan mamlakatning oddiy fuqarolariga mo‘ljallangan va’zxonlikdir, unda barcha fuqarolar asosan itoatkorlikka, mehnatsevarlikka chaqirilgan. Voizlikning har bir yo‘nalishi o‘ziga xos ohangga, usulga, jozibaga ega bo‘lgan. Voizlar nutqda ma’lum bir muvaffaqiyatga erishish uchun har bir so‘zning, tushuncha va ohangning badiiy jihatdan yuksak va ta’sirchanligini ta’minlab, muayyan bir fikr, mulohaza, hukm, g‘oya, mafkura va xulosani tinglovchilarga yetkazish maqsadida suxandonlik (ritorika) fanini puxta o‘zlashtirishgan.
Buyuk qomusiy olim Abu Rayhon Beruniy (973-1048) o‘zining «Geodeziya» asarida har bir fanning paydo bo‘lishi va taraqqiy etishi inson hayotidagi zaruriy ehtiyojlar talabi bilan yuzaga kelishini ta’kidlab, notiqlik san’atining ildizlari bo‘lmish grammatika, aruz va mantiq fanlari ham shu ehtiyojlarning hosilasidir degan g‘oyani ilgari surgan.
Ulug‘ vatandoshimiz Abu Nasr Forobiy to‘g‘ri so‘zlash, to‘g‘ri mantiqiy xulosalar chiqarish, mazmundor va go‘zal nutq tuzishda leksikologiya, grammatika va mantiqning naqadar ahamiyati cheksizligi haqida shunday deydi: “Qanday qilib ta’lim berish va ta’lim olish, fikrni qan­day ifodalash, bayon etish, qanday so‘rash va qanday javob berish masalasiga kelganimizda, bu haqda bilimlarning eng birinchisi jismlarga va hodisalarga ism beruvchi til haqidagi ilmlar deb tasdiqlayman...” Forobiy “Fozil odamlar shahri” asarida mudarrisning “so‘zlari aniq bo‘lsin, fikrini va aytmoqchi bo‘lgan mulohazalarini ravon va ravshan bayon eta olsin... Bilish va o‘qishga muhabbati bo‘lsin, o‘rganmoqchi bo‘l­gan bilimini charchashni sezmasdan, osonlik bilan o‘zlashtira olsin” deydi.