Pedagogika- psixologiya fakulteti

Kurs ishining maqsadi: Xotirani eksperimental o'rganish muammosini nazariy va amaliy o’rganish.
Kurs ishining vazifalari:
1. Xotiraning psixologik nazariyalari va xotira turlarini nazariy asoslarini yoritish
2. Ebbingauzning psixologik tadqiqotlarini psixologik asoslash.
3. Xotirani eksperimental o'rganishning psixologik asoslarini yoritish
4. . Xotirani eksperimental o'rganish bo’yicha empirik ma’lumotlat tahlil qilish
5. Xulosa qilish va tavsiyalar ishlab chiqish
Kurs ishining metodologik asosi: Nemis psixologi Germann Ebbingaus, A.A.Smirnov, P.I.Zinchenkoning xotira haqidagi g’oyalari.
Kurs ishining obyekti: Farg'ona tumani 10-sonli umumiy o’rta ta'lim maktabi 11- sinf o’quvchilarining jami 20 nafari.
Kurs ishining predmeti: : Farg'ona tumani 10-sonli umumiy o’rta ta'lim maktabida ta'lim olayotgan o'quvchilarining mantiqiy va mexanik xotirasinini rivojlanganlik darajasi
Kurs ishining metodi: O'quvchilar o'rtasida mantiqiy va mexanik xotiranining farqinj o’rganish uchun so’zlardan tashkil topgan jadval.
Kurs ishning ilmiy va amaliy ahamiyati: ilmiy adabiyotlar bilan ishlashning kasbiy ko'nikmalarini shakllantirish, umumlashtirish va tahlil qilish, ishda olingan natijalardan foydalanish ko'nikmalarini rivojlantirishdan iborat.
Kurs ishining tuzilishi: kurs ishi kirish, ikkita bob va beshta paragraf, birinchi va ikkinchi boblar bo'yicha xulosalar, xulosa, adabiyotlar ro'yxati va ilovalardan iborat. Ishning umumiy hajmi 35 sahifadan iborat.
I. Bob. Xotirani eksperimental o'rganish
1.1. Xotiraning psixologik nazariyalari.
Xotira aqliy faoliyatning asosi. Xotirasiz fikrlash, ong shakllanishining asoslarini tushunish mumkin emas . Xotira psixologiyaning eng rivojlangan sohalaridan biri hisoblangan. Ammo bugungi kunda xotirani yanada o'rganish fanning asosiy muammolaridan biriga aylantirdi. Hozirgi vaqtda xotiraning yagona va to'liq nazariyasi mavjud emas..Olimlar xotirani aniqlashda aniq birlikka ega emaslar. Keng ma'noda, xotira stimul haqida ma'lumotni saqlash deb atash mumkin, uning ta'siri allaqachon to'xtaganidan keyin. Mavjud xotira ta'riflarining hech birini etarli deb hisoblash mumkin emasligi sababli, tahlil qilish va bir-birini to'ldiruvchi bir nechta formulalarni birlashtirish kerak.
"Xotira atrof-muhitdagi voqelik (narsa)ni bevosita va bilvosita, ixtiyoriy va ixtiyorsiz ravishda, passiv va faol holda, reproduktiv va produktiv tarzda, verbal va noverbal shaklda, mantiqiy va mexanik yo’l bilan aks ettiruvchi esda olib qolish, esda saqlash, qayta esga tushirish, unutish hamda tanish hissidan iborat psixik jarayon".
A. V. Petrovskiy ta'rifiga ko'ra, "xotira - shaxsning o'z tajribasini yodlash, saqlash va keyinchalik takrorlash qobiliyatidir".
J. Piage "xotira-miya tomonidan olingan va insonning xulq-atvorini boshqaradigan ma'lumotlar to'plami".
Xotiraning ta'rifi, mohiyati haqidagi qarashlar ko'p asrlar davomida o'zgargan va rivojlangan. G. Ebbinggaus, G. Myuller, A. Piltsekker xotirani obyektlar yoki ularning tasvirlari bo'lgan odamning faol jarayoni (faoliyati) sifatida emas, balki uyushmalarning mexanik ravishda shakllanadigan mahsuloti sifatida ko'rib chiqdilar. Uning Markaziy tushunchasi "assotsiatsiya" dir - bu aloqani, anglatadi va barcha aqliy shakllanishlarning tushuntirish printsipi vazifasini bajaradi. Natijada xotiraning assotsiativ nazariyasi rivojlandi. Bixevioristlar psixologiyaning yagona vazifasi sifatida stimullar va reaktsiyalar o'rtasida, ya'ni tashqi stimullar va tananing javob harakatlari o'rtasida aniq aloqalarni o'rnatishni e'lon qilishdi. Mahorat muammosi Markaziy o'rinni egalladi (E. Torndike, E. tolman). Xotira asosan beixtiyor shaklda o'rganilgan. Geshtalt nazariyasi vakillari (V. Kohler, K. Koffka, M. Vertgeymer, K. Levin) materialning tuzilishini yodlashning yetakchi sharti sifatida ko'rib chiqdilar, ammo ular o'zlarining inson faoliyatini e'tiborsiz qoldirdilar. Ko'p sonli eksperimental-psixologik tadqiqotlar natijasida xotiraning shaxsiy nazariyalari shakllandi, bu xotira jarayonlariga, ayniqsa tabiatni muhofaza qilishga (faollik, qiziqish, e'tibor) ta'sir qiluvchi bir qator omillarni aniqladi.
Faoliyat nazariyasi (A. N. Leontev, P. I. Zinchenko, A. A. Smirnov) mnemonik muammoni hal qilishga bo'ysunadigan nazariy va amaliy harakatlar tizimini o'z ichiga oladi. Xotirani faoliyat sifatida o'rganishning boshlanishi frantsuz olimlari, xususan P. Janet asarlari bilan boshlandi. U birinchilardan bo'lib xotirani materialni yodlash, qayta ishlash va saqlashga qaratilgan harakatlar tizimi sifatida talqin qildi.
Yuqori aqliy funktsiyalarning kelib chiqishi nazariyasida (A. N. Leontiev, P. I. Zinchenko, A. A. Smirnov) xotiraning Filo - va ontogenetik rivojlanish bosqichlari, ayniqsa ixtiyoriy va beixtiyor, bevosita va bilvosita ajratilgan. Xotira faoliyati nazariyasiga ko'ra, turli xil tasavvurlar o'rtasidagi bog'liqlik-assotsiatsiyalarning shakllanishi, shuningdek, materialni yodlash, saqlash va ko'paytirish odamning mnemonik ishlov berish jarayonida ushbu material bilan nima qilishi bilan izohlanadi. Xotira aqliy faoliyatning asosi ekanligini aniqladik. Busiz fikrlash, ong, ong osti xatti-harakatlarini shakllantirish mumkin emas. Xotira insonning qobiliyatlari asosida yotadi, o'rganish, bilim olish, ko'nikma va malakalarni shakllantirish shartidir. Biz xotiraning asosiy nazariyalarini tahlil qildik va xotiraning yagona va to'liq nazariyasi yo'qligini aniqladik.
A.A.Smirnov, P.I.Zinchenko tajribalari shuni ko’rsatadiki, esda olib qolish u yoki bu faoliyatdagina samarali bo’lishi mumkin. A.A.Smirnovning tajribalarida tekshirishlarga qaraganda ikki xil faoliyat taklif qilinsa, birinchi holda ular ma'noli matnni esda olib qolish nazarda tutiladi. Sinaluvchilar matnni yodlar ekanlar, materiallar ustida hech qanday faol ish olib bormaganlar. Ikkinchi holda esa esda olib qolish vazifasi qo’yilmaydi-yu, lekin matn ustida muayyan ish olib borish unda uchraydigan ma'noviy xatolarni aniqlash taklif etiladi. Ikkinchi holda esda olib qolish ancha samarali bo’lganligi aniqlangan. Maxsus vositalar va oqilona usullarni qo’llash orqali esda olib qolish sohasidagi yondashishdan iborat tashkiliy faoliyat alohida ahamiyatga ega. A.A.Smirnov o’tkazgan tajribasida shuni ko’rsatadiki, matnni maxsus tuzib chiqilgan rejaga asoslangan holda yodlash rejasi, pala-partish esda olib qolishdan ikki barobar samaraliroq ekan, psixolog olimlarning tavsiyasiga binoan yodlash jarayonida materialni takrorlash bilan uni faol esga tushirishni o’zaro almashtirib turish yuqori natijalar beradi. Kuzatishlar va tajribalar shuni ko’rsatadiki, o’quvchilar va talabalar bu usullarni mustaqil ravishda egallay olmaydilar, odatda ularni muallimning rahbarligida egallashadi. Aks holda o’quv faoliyati ishtirokchilari materialni bevosita ixtiyorsiz esda olib qolish bos?ichida qotib qolishi mumkin, bu hol aqliy o’sishga qarama-qarshidir. Shu narsani alohida ta'kidlab o’tish kerakki, o’quv materiallarining ma'nosiga tushunib esda olib qolish yo’li oqilona yo’l bo’lib qolmasdan, balki u mexanik esda olib qolish jarayonidan o’zining samaradorligi bilan keskin darajada ajralib turadi. Esda olib qolish jarayoni deganda sezgi, idrok, tafakkur, ichki kechinmalarni xotirada saqlanish xususiyati tushuniladi. Kundalik hayotimizda kitob, jurnal gazeta o’qiyotganimizda materialni esda olib qolish uchun shu materialning ma'nosiga tushunib olishga harakat qilamiz. Jamiki narsa insonga yetarli darajada tushunarli bo’lmasa, u taqdirda ularni esda olib qolish jarayoni juda qiyin kechadi. O’rganilayotgan materialning mazmuni va ma'nosiga tushunib olish uchun odam uni tahlil qilishga, umumlashtirishga harakat qiladi. A.A.Smirnov ta'kidlaganidek, materialni o’zlashtirib olish xuddi shu jarayonga yaqqol misoldir. Mualliflarning shaxsiy fikriga ko’ra o’zlashtirayotgan materiallarni esda olib qolish qiyinligi sababli ularni tushuna olmaslikdir. Tushunib olishning esda olib holishdagi ahamiyati xuddi shu bilan tavsiflanadi.
Jahon psixologiya fani to’plagan ma'lumotlarga qaraganda o’zlashtirilayotgan materialni mexanik tarzda egallashga nisbatan uning ma'nosini tushunib o’zlashtirish bir necha marta mahsuldordir. Rus psixologlari tadqiqotlarining natijalari ma'noga ega bo’lgan materialni o’zlashtirishda esda olib qolish uchun turli xil yo’nalish, ko’rsatma berish muhim ahamiyat kasb etadi, degan fikrni tasdiqlaydi. A.N.Leontev, S.L.Rubinshteyn, P.A.Ribnikov va boshqalar bolalarning xotira faoliyatini o’rganganlar. Shuningdek, ular o’qish faoliyatiga asoslangan holda maktab o’quvchilarida tekshirish ishlarini olib borganlar. I.P.Zinchenko, M.N.Shardakov, A.I.Lipkinalar tadqiqot ishlarining aksariyati shunga bag’ishlangan bo’lib, turli materialni esda olib qolishda tushinishning ahamiyati muhimligini tasdiqlashga intilgan. Bu materialni esda olib qolishga to’g’ri yo’nalish berilishining natijasida material mazmunini tushunib olgan hamda esda olib qolish tezligi, aniqligi, mustahkamligi va to’liqligi ta'minlanadi. A.A.Smirnovning ta'kidlashicha, shu davrgacha hech kim hech bir ilmiy adabiyotlarda bolalarga va quyi sinf o’quvchilariga ahamiyatli bo’lgan materialni mexanik tarzda esda olib qolishlari ko’rsatilmagan.
Nemis psixologi Vilyam Shtern (1871-1938) fikricha, bolalarda ham katta yoshdagi odamlarda ham ma'nosiga tushunib o’zlashtirishga nisbatan mexanik egallash kam miqdordir. Bu mulohaza haqiqatdan ham to’g’ri, Meymon fikriga ko’ra, inson ulg’ayishi bilan ma'nosiz materialni esda olib qolish kamayib boradi va kam samara beradi, lekin ma'noga ega bo’lgan bilimlarni esda olib qolishi esa sezilarli darajada rivojlanib boradi. Shunga o’xshash omillar boshqa psixologlar tomonidan ham to’plangan bo’lib, bu haqda boy materiallar umumiy psixologiya xrestomatiyalarida o’z aksini topgan. A.A.Smirnov ma'no anglatmaydigan bo’g’inlarda va ma'no kasb etuvchi so’zlardan tuzilgan material asosida tekshirish o’tkazgan. Katta va kichik yoshdagi ixtiyoriy va ixtiyorsiz esda olib qolishni alohida tekshirish har ikkala yosh davrida mazmunli va mazmunsiz materiallarni esda olib qolishning munosabatini tekshirish maqsad qilib qo’yilgan.
Ma'no kasb etgan materialni esda olib qolish yosh bolalarga nisbatan kattalarda ustunligi lekin, ma'nosiz materialni esda olib qolish kichik yoshdagi bolalarga qaraganda kam samara bermasligi aniqlangan. Ma'nosiz bo’g’inlar nafaqat kichik yoshdagi bolalarda, balki katta yoshdagilarda ham yaxshi o’zlashtiriladi.A.N.Leontev tadqiqot ishlarida katta yoshdagilarning ma'nosiz bo’g’inlardan tuzilgan materialni yaxshi, puxta esda saqlab qolishi ta'kidlangan. Katta yoshdagilar ma'nosiz bo’g’inlarni qandaydir mazmun bilan tez va oson bog’lay oladilar. Shuning uchun ularda bolalarga nisbatan kuchliroq ma'no kasb etadi. Shuningdek, ma'no anglatmaydigan materialni o’zlashtirish jarayoni tez ko’chadi, mahsuldorroq bo’ladi. Ma'nosiz materiallarni egallash uchun iroda kuchi, irodaviy sifatlar muhim ahamiyatga egadir.
Esda olib qolishga hech qanday yo’nalish berilmay, materialni yaxshi olib qolinishi kishining jadal faoliyati bilan bog’liq. Ixtiyorsiz esda olib qolish faol irodaviy kuch sarflash hisobiga amalga oshadi. A.A.Smirnov ma'noli materialni esda olib qolishning bolalar uchun yengil ko’chishi ularning yosh xususiyatlariga bog’liq narsa emasligini ta'kidlab o’tadi. Chunki bolalar hali tushunib olmagan materialni go’yo ma'nosi yashirinib yotgandek qabul qiladilar. Matn ma'nosining noma'lumligi unga nisbatan qiziqish, bilishga intilish mazmunini izlashga talabchanlikni uyg’otadi. Odatda ma'nosiz so’zlarni laboratoriya sharoitiga qaraganda kundalik turmushda puxtaroq eslab qolinadi.Qator psixolog olimlarning mulohazalariga binoan: 1) materialni esda olib qolish darajasi yosh davrlari xususiyatiga ega emas, balki uning yakkahol shaxsiy xususiyatlariga bog’liqdir; 2) mexanik esda olib qolishning odat tusiga kirib qolishi ham yosh davrlarining xususiyati emasdir; 3) so’zlarni esda olib qolish, mexanik esda olib qolishning biron-bir xususiyatidir.