Pedagogika nazariyasi, Pedagogika tarixi) (Pedagogika oliy ta’lim muassasalarining barcha bakalavriat ta’lim yo’nalishlari uchun) Toshkent 2019

21.5. Muhaddis (Imom al-Buxoriy, Iso at-Termiziy va boshqalr)ning hadis ilmi rivojiga qo’shgan hissasi
Hadis ilmi bilan shug‘ullanuvchi olimni muhaddis deymiz. Muhaddislar, asosan, ahdisni Payg‘ambari (sav)dan qaysi yo‘llar bilan, kimlar orqali rivoyat qilinib o‘zlarigacha etib kelganini aniqlaydigan olimlardir. Ular bu ulkan mas’ulitli ishni amalga oshirishdajuda ham aniq va ishonchli yo‘llarni tanlashgan.
«Hadis» va «sunnat» so‘zlari muhaddislar o‘rtasida bir ma’noda qo‘llanilib, janob Payg‘ambarimizning aytgan so‘zlari, fe’l-atorlari, axloqlari, taqdirlari va payg‘ambarlikka qadar bo‘lgn hamda payg‘ambarlik yillaridagi siyratlarini, ya’ni hayot yo‘llarini anglatadi. Rasululloh (sav)ning turli sharotlarda shariat ahkomlariga oid aytgan so‘zlari ham hadis bo‘lib, fe’l-atforlari esa ul zot qilgan va sohobalar tarafidan naql etilgan amallardir. Sahobalarning Payg‘ambarimiz ma’qullagan so‘zlari va xatti-harakatlari taqrir deyilib, ular shar’iylik huquqiga egadir. Zero, janob Rasululloh shariatga xilof narsalarni hech qachon ma’qullagan emaslar!
Hadislar janob Rasulullohning hayotliklarida jamlangan emas edi. CHunki, janob Payg‘ambarimiz sahobalariga «Mendan Qur’oni Kariymdan bo‘lak hech narsani yozib olmanglar, agar kimki biror narsa yozib olgan bo‘lsa, uni yo‘q qilsin!» - der edilar. Bundan albatta Payg‘ambarimiz hayotliklarida hadislar mutlaqo yozib borilmagan, degan xulosa kelib chiqmaydi. CHunki, ba’zi hollarda Payg‘ambarimizning o‘zlari sahobalarga mol-hollardan olinadigan zakot miqdori haqida joylardagi hokimlarga yozib yuborishni amr qilganlar. SHuningdek, ayrim sahobalarga o‘z shaxsiy maqsadlari uchun hadislarni qayd qilib borishga ijozat ham berilgan edi. Abdulloh ibn Amir ibn Anas, Ali bin Abu Tolib va boshqalar to‘plagan hadislar bunga dalildir. Dastlabki hadis to‘plamlari to‘g‘ri (sahih) bo‘lgan. Ammo, keyinchalik, milliy-siyosiy ixtiloflar, dinga foyda keltirish maqsadida Payg‘ambarimiz nomlaridan yolg‘on hadislar to‘qish, fiqh va ilmi kalom sohasidagi ziddiyatlar, amir va hokimlarga hushomadgo‘ylik oqibatida ko‘plab ishonarsiz hadislar ham yuzaga kelgan. Ana shunday bir sharoitda o‘zlaririning butun bilim va hayotlarini to‘g‘ri hadislarni aniqlab, jamlashdek ezgu ishga sarflashni o‘zlariga maqsad qilib qo‘ygan muhaddislar paydo bo‘ldi. Bu borada ilk qAdam qo‘ygan shaxs – xalifa Umar ibn Abdulaziz bo‘ldi. U joylardagi o‘z noiblariga Muhammad alayhissalomning hadislarini jamlashni amr qildi. Birinchi hadis kitobini Ibn SHihob az-Zuhriy yozdilar. Undan keyin birin-ketin ko‘plab hadis to‘plamlari tasnif etila boshladi. Biroq, Ibn SHihob az-Zuhriy va u kishidan keyingi muhaddislarning hadis to‘plamlari muayyan tartibga solinmagan, boblarga ajratilmagan bo‘lib, ularda Payg‘ambarimiz hadislari sahobalar va tobeinlarning fatvolari bilan chalkashtirib yuborilgan edi.
Xijriy 3-asr, darhaqiqat, ilmi hadis uchun oltin davr bo‘ldi. Bu davrda hadis ta’lif etish sohasida «musnad», «sahih» va «sunnan» deb atalmish turli yo‘nalishlar vujudga kelldi.
1) «Musnad» yo‘nalishida tasnif etilgan to‘plamlarda turli mavzudagi hadislar bir joyda keltirilib, ular hadis rivoyat qiluvchi sahobalarning islom dinini qabul qilgan vaqtiga ko‘ra yoki alifbo tartibida joylashtirilgan. Abdulloh ibn Muso, Imom Ahmad ibn Hanbalning hadis kitoblari ana shu yo‘nalishga mansubdir.
2) «Sahih» yo‘nalishiga buyuk muhaddis Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy asos solganlar. Bu yo‘nalishda ta’lif etilgan to‘plamlarga faqat to‘g‘ri, ishonarli hadislar kiritilgan.
3) «Sunnan» yo‘nalishidagi to‘plamlarda esa, to‘g‘ri, ishonarli hadislar bilan bir qatorda «zaif» hadislar ham keltirilgan. Abu Dovud, Iso at-Termiziy, an-Nasoiy, Ibn Mojaning muallafotlari ana shu yo‘nalishga mansubdir.
Muvarounnahrda birinchi bo‘lib hadis to‘plami ta’lif etgan muhaddis – Imom Abdulloh ibn Muborak al-Marvaziydirlar. Bundan tashqari vatandoshlarimizdan Imom Ahmad ibn Hanbal al-Marvaziy, Ishoq ibn Rahovayh al-Marvaziy, Imom al-Haysam ibn Kulayb ash-SHoshiy, Abu Bakr Ahmad ibn Muhammad al-Barakotiy, Ibrohim ibn Ma’qil an-Nasafiy, Na’ima ibn Hammod al-Marvaziy, Xofiz al-Xorazmiy, Jamoluddin an-Nasafiy, Imom Abulhasan Ahmad ibn Muhammad as-Samarqandiy va boshqalar ham hadis to‘plamlari tasnif etishgan.
Ikkinchi – «sahih» yo‘nalishining asoschisi, islom olamida eng etuk va mashhur muhaddis Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy hijriy 194-yilda Buxoroda tavallud topganlar. O‘n yoshga to‘lmaslaridan ilmi hadis o‘rganmoqqa kirishganlar. O‘n olti yoshlarida onalari va akalari bilan birga hajga borib, to‘rt yil Makkada yashaganlar. So‘ng, Payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomning hadisi shariflarini to‘plab tartibga solmoq niyatida bir qancha islom mamlakatlarini kezib, shayxu ulamolardan ko‘plab hadislar yozib olganlar. Jami – 600 ming hadis to‘plab, shundan 100 sing «sahih» va 200 ming «g‘ayri sahih» hadislarni yod olganlar. Hadis ilmi bobida quvvatu iqtidorlari benihoyat ortib, islom olamida katta hurmat qozonganlar. Minglab shogirdlar etishtirganlar. Muslim ibn Hajjoj, Iso at-Termiziy, an-Nasoiy, Abu Zur’a, YUsuf al-Farobiy, Abu Bakr ibn Huzayma kabi mashhur muhaddislar shular jumlasidandir.
Imom Buxoriy, ona yurtlari Buxoroga qaytib kelgach, hadis ilmini targ‘ib etishga kirishadilar. Ammo, ul zotning boshlagan bu sa’yu harakatlari hukmdorga xush kelmaydi, shul boisdan Buxoroni tark etib, Samarqand yaqinidagi Xartang qishlog‘iga ravona bo‘ladilar va o‘sha erda istiqomat qilib qoladilar. Hijriy 256-yili Ramazon hayiti kuni 62 yoshda vafot etadilar vash u erning o‘ziga dafn qilinadilar.
Imom Buxoriyning «Al-Jomi’ as-sahih» («Ishonarli to‘plam») deb nomlangan 4 jilddan iborat hadislar to‘plami islom olamidagi boshqa muhaddislar tuzgan hadis to‘plamlari orasida eng ishonarli va mukammalidir. To‘plamda Payg‘ambar (sav) hadislaridan tashqari, fiqh (islom huquqshunosligi), islom marosimchiligi, axloq-odob, ta’lim-tarbiya hamda o‘sha davr tarixi va etnografiyasiga doir ma’lumotlar ham mavjud. Unga 600 ming hadisdan faqat 7275 ta eng «sahih» hadislar kiritilgan. Mazkur to‘plam Misr va boshqa bir qancha mamlakatlarda juda ko‘p marta CHop etilgan, unga yirik ulamolar tomonidan sharhlar bitilgan.