Pedagogika nazariyasi, Pedagogika tarixi) (Pedagogika oliy ta’lim muassasalarining barcha bakalavriat ta’lim yo’nalishlari uchun) Toshkent 2019

24.4. Abdurahmon Jomiyning pedagogik qarashlari
Abdurahmon Jomiy XV asrda yashagan mutafakkirlar kabi inson va uning yuksak axloqiy xislatlari, go’zal fazilatlarini tarannum etish orqali kishilarning baxt-saodatini ta’minlash yo’llari xususidagi g’oyalarni ifoda etadi. Allomaning to’liq ismi Nuriddin Abdurahmon ibni Ahmad bo’lib, u 1414 yilning 7 noyabrida Jom shahrida tavallud topgan. Abdurahmon Jomiylarning oilasi keyinchalik Hirot shahriga ko’chib o’tadi. Bu davrda Xurosonda Shohruh Mirzo hukmronlik qilar, Hirot shahri esa eng yirik madaniy markazlardan biri sanalardi.
Alloma va she’riyat mulkining sultoni Alisher Navoiy o’rtasida mustahkam do’stona aloqa mavjud bo’lib, ushbu aloqa ham badiiy ijod, ham maishiy turmush, ham ijtimoiy munosabatlar sohasida yaqqol ko’zga tashlanar edi. 1469 yilda Hirot shahrida asos solingan mazkur do’stlik alloma hayotining so’nggi daqiqalarigacha davom etdi.
Alloma uchta lirik devoni, ta’lim-tarbiya masalalariga oid «Bahoriston», shuningdek, ettita dostonni o’z ichiga olgan «Haft avrang» («Etti taxt») nomli asarlari bilan jahon madaniyati taraqqiyotida munosib o’ringa ega bo’ldi.
Abdurahmon Jomiyning ta’limiy-axloqiy qarashlari «Bahoriston» asari hamda «Haft avrang» («Etti taxt») asarining tarkibidan o’rin olgan «Tuhfatul ahror» va «Silsilatuz zahab» («Oltin tizmalar») dostonlarida aks etadi. Allomaning “Bahoriston” asari Muslihiddin Sa’diy tomonidan yaratilgan «Guliston» asari yaratilgan uslubda yozilgan bo’lib, unda Abdurahmon Jomiy haqiqiy kamolotga erishgan inson va uning ma’naviy-axloqiy qiyofasi borasida to’xtalib o’tadi.
Abdurahmon Jomiy ham boshqa allomalar kabi inson kamolotining birinchi mezoni uning bilimlilik darajasi deya ta’kidlaydi.
«Haft avrang» asarining birinchi dostoni bo’lgan «Tuhfatul-ahror»da ham Abdurahmon Jomiy ilmning inson hayotidagi ahamiyati ko’rsatib berar ekan, ilm har qanday muammolarni echishda insonga yordam berishini ko’rsatib o’tadi.
Alloma o’zining mashhur «Silsilatuz zahab» («Oltin tizmalar») dostonining «Sevimli aziz farzandga nasihat»” nomli bobida, har bir yoshning bilim olishi zaruriyat ekanligini ta’kidlaydi. Zero, inson umri juda qisqa bo’lib, u umrni behuda o’tkazmasligi, shuningdek, muayyan darajada bilimlarni egallagandan so’ng unga amal qilish lozim, amaliyotda qo’llanilmaydigan ilm ham behudadir degan fikrlarni ilgari suradi
Abdurahmon Jomiy bilimlarni yoshlikdan egallash maqsadga muvofiq ekanligini ta’kidlaydi. Ayni o’rinda johillikni qoralab, dono bilan nodon kishilarni bir-birlariga qarama-qarshi qo’yadi. Abdurahmon Jomiy donolikni olqishlar ekan, avvalo, mamlakatni boshqaruvchi hukmdorlar ilmli bo’lishi zarurligini, agar rahbar nodon, johil bo’lsa, el boshiga juda ko’p nadomat, kulfat va zulm yog’ilishi mumkinligiga alohida urg’u berib o’tadi.
“Bahoriston” asarida esa ilmni behuda egallamaslik, har bir Shaxs jamiyat va o’zi uchun foydasi tegadigan ilmlarni egallashi zarurligini ta’kidlaydi.
Darhaqiqat, Abdurahmon Jomiy mazkur o’rinda ilmning inson uchun ahamiyati darajasini to’g’ri talqin etadi. Alloma ilm va hunarni e’zozlagan rahbarning o’z xalqi hurmat-e’tiboriga sazovor bo’lishi hamda rahbar qachonki, elning ehtiromiga muyassar bo’lar ekan, ana Shundagina mamlakat gullab yashnashi mumkinligini ta’kidlaydi.
Abdurahmon Jomiy asarda bilimning inson hayotidagi ahamiyati hamda ijtimoiy jamiyat taraqqiyotini belgilashdagi o’rni va rolini ochib berish bilan birga har bir kishi tomonidan ma’lum hunar sirlarini o’zlashtirish foydadan holi bo’lmasligini uqtiradi. Ayni o’rinda insonning qadr-qimmati uning molu mulki bilan emas, aksincha, u tomonidan egallangan hunarning kishilar maishiy hayotini farovonligini ta’minlashdagi ahamiyati bilan belgilanishiga urg’u berib o’tadi. Xususan, asarda mazkur fikr mohiyatini to’laqonli yoritishga xizmat qiluvchi quyidagi misralar keltiriladi. Mutafakkir bilim hamda hunarsiz kishini o’tindan boshqa narsaga yaramaydigan mevasiz daraxtga o’xshatadi. U har bir yoshni ilmu hunar sirlarini o’rganishga, bu yo’lda sabrli, matonatli bo’lishga undaydi. Ilmu hunar kishi mushkul ahvolga tushib qolgan damlarda ham asqotuvchi vosita, aksariyat hollarda esa kishi nomini abadiylashtirilishini ta’minlovsi omil ekanligini qayta-qayta uqtirar ekan, har bir inson xoh yosh, xoh keksa, xoh shohu xoh gadoy bo’lsin hunar o’rganishi farz ekanligini ta’kidlaydi. Mazkur fikrning haqqoniyligini «Iskandar xiradnomasi» dostonida sohibi qiron Iskandarning ilmu hunar o’rganish o’ylidagi sa’i-harakatlarini boshqalarga nisbatan namuna sifatida ko’rsatish orqali ochib beradi. Farzandining bilim, hunar va donishmandlik sirlarini o’rganib olishi uni baxt-saodatga olib boruvchi yo’l ekanligini chuqur anglab etgan yunon podshohi Faylaqus o’g’li Iskandarni mashhur olim, mutafakkir Arastuning oldiga olib kelib, unga ilmu hunar sirlarini o’rgatishni iltimos qiladi. Arastu Iskandarning layoqati, shuningdek, ilmu hunar asoslarini o’rganishga bo’lgan ishtiyoqini inobatga olgan holda unga mavjud bilimlarni o’rgatish bilan birga uni davlatni muvaffaqiyatli boshqarish sirlaridan ham ogoh etadi. Iskandar qiyofasida namoyon bo’lgan ishtiyoq, ilmu hunar o’rganish yo’lida har qanday mashaqqatlardan cho’chimaslik xislati uning etuk, bilimli, mard va o’ta darajada ziyrak inson bo’lib shakllanishiga yordam beradi.
Abdurahmon Jomiy insonni shaxs sifatida tarbiyalashda moddiy omillar bilan bir qatorda ma’naviy omillarning roli ham beqiyos ekanligini ta’kidlagan holda, mazkur omillar sirasida musiqaning alohida o’rni va roli borligini ko’rsatib beradi. Alloma «Musiqa haqida risola» nomli asarida musiqa ilmining shakllanishi, ohanglarning turlari, maqom kuylarining mazmuni, musiqa asboblari hamda ularning vazifalari borasidagi ma’lumotlarni bayon etar ekan, musiqaning inson ruhiga turlicha ta’sir ko’rsatishini aytib o’tadi. Xususan, ayrim musiqiy asarlar insonning ruhiyatiga ijobiy ta’sir etib, uning kayfiyatini ko’tarsa, ayrim kuy yoki qo’shiqlar kishida tushkun kayfiyatni hosil qilishiga alohida urg’u beradi.
Alloma dono hamda nodon odamlarni bir-birlariga qarama-qarshi qo’yadi. Bilimli, dono insonlar bilan bilimsiz, nodon insonlar o’rtasida hamkorlik, hamfikrlilik yuzaga kelmaydi, zero, nodon odam hamisha ma’lum xatti-harakatlarning asl mohiyatini to’g’ri baholay olmaydi. Abdurahmon Jomiy o’zining «Bahoriston» asarida mazkur fikrning nechog’lik haqiqat ekanligini quyidagi misollar orqali ochib beradi:
«Bir bo’zchi bir olimga pulini omonat qo’ygan edi. Bir necha kundan keyin o’ziga kerak bo’lib qoldi va olimning uyiga keldi. Olim eshigi tagidagi supada o’tirib mudarrislik qilar, oldida shogirdlari saf tortib o’tirishar edi.
- Ey, ustod, kechagi omonatni bersang, kerak bo’lib qoldi, - dedi bo’zchi olimga.
- Birpas o’tir, darsim tamom bo’lsin.
Bo’zchi kutib o’tirdi, ammo dars cho’zilib ketdi, domlaning dars paytida boshini chayqab qo’yish odati bor edi. Shoshib turgan kosib buni ko’rib, dars berish bosh qimirlatishdan iborat ekan, deb o’yladi-da, ustodga:
- Sen kirib omonatni olib chiq, sening o’rningga men bosh irg’ab turay, imshim zarur, - dedi.
Abdurahmon Jomiy asarlarida ham boshqa allomalarning asarlarida ifoda etilganidek shaxs tarbiyasini samarali tashkil etish masalalariga katta e’tibor beriladi. Etuk insonga xos bo’lgan axloqiy xislatlar uning barcha asarlarida keng ifoda etiladi. Xususan, komil inson qiyofasida aks etuvchi ma’naviy-axloqiy sifatlar - yaxshilik, saxiylik, shirinsuxanlik, kamtarlik, sabr-qanoat, rostgo’ylik, do’stlik, mehnatsevarlik kabilarni tarbiyalash zarurligi ta’kidlanadi. Saxovat, kamtarlik hamda oliyjanoblikni esa eng ulug’ insoniy fazilatlardan deb biladi. “Bahoriston” asarida alloma “saxovat biror narsaga qarab yoki biror narsa evaziga bo’lsa, hatto talab etilgan narsa maqtov va minnatdorchilik bo’lgani taqdirda ham u saxovat emas”, - deydi.
Abdurahmon Jomiy insoniylik fazilatlaridan sanalgan kamtarlikni targ’ib etar ekan, kibr-havo, manmanlik, razolat, johillik kabi illatlarni qoralaydi. Shu o’rinda alloma takabbur, manman shaxslar bosh ko’targan boshoq kabi o’roq zarbi bilan erga yiqilib, sarg’ayib, so’lishi muqarrar ekanligiga urg’u bersa, kamtar kishilar xususida so’z yuritganda esa tuproqqa tashlangan donni qushlar avaylab erdan ko’tarib ketganlaridek, ular ham e’zozda bo’ladilar, deya ta’kidlaydi.
Abdurahmon Jomiy asarlarining mazmunida ulug’langan yana bir insoniy sifat – bu do’stlik va unga nisbatan sadoqatli bo’lish g’oyasidir. Insonlar bir-birlari bilan ijtimoiy munosabatga kirishar ekanlar, ular o’rtasida yuzaga keluvchi do’stona munosabat yuksak kamolotning yorqin belgisi sifatida namoyon bo’ladi, deya qayd etadi alloma. U haqiqiy do’stlikning muhim belgilari sirasiga do’stga sodiqlik, qiyin va murakkab vaziyatlarda undan qochmaslik, aksincha, hamdard, mehribon bo’lish, do’stligi evaziga biror narsani ta’ma qilmaslik kabi xislatlarni kiritadi.
Abdurahmon Jomiy asarlarida yaxshilik barkamol insonga xos bo’lgan muhim axloqiy xislat mohiyatini ifoda etuvchi xatti-harakat sifatida ulug’lanilishi bejiz emas. Zero, Er yuzida yaxshilik va yomonlikning mangu barqaror bo’lishi, ular o’rtasida boradigan abadiy kurash, shuningdek, yaxshilik va ezgulikning yomonlik va yovuzlik ustidan g’olib kelishiga bo’lgan yuksak ishonch tuyg’usi eng qadimgi ma’rifiy yodgorliklardan tortib, barcha pandnoma janrida yaratilgan ma’rifiy asarlarning asosini tashkil etadi.
Xulosa qilib aytganda, Abdurahmon Jomiynnig etti dostondan iborat “Haft avrang” (“Etti taxt”) asarining “Tuhfat-ul-ahror” (“Erkinlar tuhfasi”), “Sabhat-ul-abror” (“Yaxshilar tasbihi”), “Silsilatuz zahab” (“Oltin tizmalar”) kabi falsafiy-axloqiy asarlari hamda “Xiradnomai Iskandar” nomli dostonida allomaning barkamol inson tarbiyasiga oid umuminsoniy g’oyalari o’z ifodasini topgan.
Alloma o’z asarlarida yuksak insoniy sifatlarni tarannum etar ekan, ularning eng muhimlari sifatida quyidagi xislatlarni qayd etadi ham mazkur xislatlarning har bir inson qiyofasida aks etishi hayotiy zaruriyat deya hisoblaydi: insoniylik, adolatlilik, mehnatsevarlik, saxovat va karam, mehr-muruvvat, chin inchoniy muhabbat, rostgo’ylik, kamtarlik, jasorat, mardlik va boshqalar. Ayni vaqtda insonning takabburlik, molu dunyoga qirs qo’yish, yolg’onchilik,johillik, ta’magirlik kabi salbiy xislatlardan xalos bo’lishini maqsadga muvofiq deb topadi. Abdurahmon Jomiy insonga xos bo’lgan ma’naviy-axloqiy sifatlar va shaxsda ularni shakllantirish masalalarini o’z asarlarida she’riy misralar orqali yanada ta’sirchan uslubda ochib berishga harakat qiladi. Yuqorida nomlari qayd etilgan asarlarda bayon etilgan fikrlar hayotiy xususiyatga egaligi bois asrlar davomida o’zining nazariy qimmatini saqlab qolishga muyassar bo’lmoqda.