Pedagogikaliq instituti qaraqalpaq til bilimi kafedrasi leksikografiy
Download 229.08 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2.Miynette tu`rkiy qa`wimlerdin` jaylasıwı haqqında da mag`lıwmatlar bar.
- 3.Tu`rkiy tillerinin` toparlastırılıwı.
- 4.Tu`rkiy tillerinin` fonetikası menen grammatikası boyınsha
- Qadag`alaw ushın sorawlar
- Tema: So`zlik maqalalarının` sxeması Tayanısh tu`sinik
- Millet yamasa xalıq haqqındag`ı maqalanın` sxeması
|
3- lektsiya. TEMA: TU`RKIY LEKSIKOGRAFIYaSININ` DEREKLERI HA`M DA`STU`RLERI Jobasi: 1. Maxmud Qashg`ariydin` Devonu lug`at at-tu`rk so`zligi 2. Kodeks kumanikus so`zligi 3. Naqsh al faraziy Tayanısh tu`sinik: So`zlik duziw derekleri, XI a`sir esteligi, tu`rkler so`zligi qıpshaqlar so`zligi ha`m t.b. Tu`rkiy leksikografiyasının` tiykarg`ı dereklerine mınaday miynetler jatadı: 1. Maxmud Qashg`ariy (Maxmud Ibn Al Xuseyin Ibn Muxammed) «Devonu lug`at it tu`rk» (Divan tyurkskix yazıkov) (Slovar` tyurkskix yazıkov) tu`rkiy tillerinin` bahalı esteligi, ol XI a`sirdin` ekinshi yarımına tiyisli (1072-1074-j). Onın` birden bir danası Stambuldag`ı ha`mmebap milliy qitapxanasının` A`liy A`miri qorında saqlanadı. Ol Muxammed ibn A`biw Ba`kir ibn Abulfatx as Savi (son`ına ad Dimashki) ta`repinen 1266-j 1-avgustında qoljazbasının` tiykarg`ı nusqasınan (M.Qashg`ariydin` o`zine tiyisli) orınlang`an M.Qashg`ariydin` qolına tiyisli bul miynettin` dizimi tu`rk alımı A`liy A`miriy ta`repinen (1914-1915-j) Stambul bazarınan satıp alınıp, onın` tapsırması boyınsha usı go`ne kitap ta`rtipke keltirilgen ha`m tipografiyalıq usılda Kilisli Axmet Rifat ta`repinen 1915-1917-j Stambulda u`sh tom etip (1-2 tt 1915-j., 3-t 1917) tu`rk tiline awdarılg`an. Onın` nemets tiline 1-awdarması shıg`ıs tanıwshı Karl Brokel`mang`a tiyisli. Alım onı 1928-j Vengriyada shıg`aradı, 1934-1943-j onı tu`rk tiline awdarıw menen tu`rk alımı Besim Atalay shug`ıllanıp, 1939-1943-j Anqarada shıg`aradı. Son`g`ı awdarma o`zbek alımı S.Mutallibovqa tiyisli. Ol _ 1960 (I t), II t., 1961, IIIt. 1963, IVt (indeks., 1967) shıg`ardı. Onın` ishindegi materiallar ko`plegen tu`rkiy tillerine tiyisli (fonetika, morfologiya, leksika, semantika) 2. Kodeks Kumanikus – XIII-XIV a`sirlerde missiponda frantsiskanlar ta`repinen (nemets ha`m ital`yan) du`zilip, Deshti Qıpshaqtag`ı tu`rklerdin` tili qamtılg`an. Ol Venetsiyadag`ı Markus shirkewinin` kitapxanasınan tabılg`an. qoljazba shama menen 1303-1362-jıllar aralıg`ında ju`zege kelgen. Ol eki bo`limnen turadı. 1-bo`lim latın-parsı Kuman so`zliginen, al 2-si Xristian diniy formadag`ı shıg`armalarda Kuman tiline awdarmasınan ibarat, tekstler, jumbaqlar kuman awızeki so`ylew tilinen awdarmaları berilgen. Onı V.V.Radlov, prof Anna
Mariya fon
Gaben, A.Kurıshjanovlar u`yrengen.L.Z.Budagov, N.F.Kutanov. (Opıt issledovaniya uryanxayskogo yazıka, sukazaniem rodstvennıx yazıkov, SPB 1903), V.V. Radlovtın` so`zliklerinin` qaraqalpaq tiline qatnası aytıladı. Naxj a`l Faradj (1357j) Xosraw va Shiyrin (XIV a`sir) Tolkovıy slovar` jivogo velikorusskogo yazıka (SPB., 1863-1866). Ol so`zliginin` materialların 53 jıl jıynadı, 200 mın`g`a jaqın so`zler qamtılg`an. Geypara tu`rkiy tillerinin` so`zleri de orın alg`an. Tu`rkiy tilleri so`zliklerinin` so`zlerdin` sistemalıq baylanısındag`ı ornı. Bul jerde lingvistikalıq so`zliklerdin` (LS) ornı (xızmeti) tuwralı ga`p etiledi. Olardın` entsiklopediyalıq so`zliklerden parqı qanday? degen sorawlarg`a juwap berildi. Ma`selen, entsiklopediyalıq so`zliklerde so`zler emes, al realiyalar, predmetler, ilimiy tu`sinikler tuwralı ga`p qozg`aladı. LS lerde so`zler a`lipbe ta`rtibinde berilip, so`zdin` ulıwma semantikalıq strukturası (du`zilisi) ashıp ko`rsetiledi, olardın` tiykarg`ı tiplerin (da`lirek aytqanda model`leri, formulaları) basqa so`zler menen qatnaslarının` tolıq tu`rdegi sıpatlawshı belgileri bayanlanadı (ma`selen, fonetika-orfoepiyalıq so`z jasawshı, morfologiyalıq, sintaksislik), tiykarg`ı stilistikalıq o`zgeshelikleri ko`rsetiledi. Mine usı ko`z-qarastan tu`sindirme so`zlikler teoriyalıq tiykarlamalıq ha`m juwmaqsız leksikologiya boyınsha o`zinshe bir ken`eytilgen oqıw quralı bolıp tabıladı. Basqa xalıqlardag`ı sıyaqlı tu`rkiy xalıqlarının` da so`zlikleri birden payda bolmag`an. Bunın` da`liyli iretinde XIX a`sirde ju`zege kelgen M.Qashqariydin` «Devonu lug`at at tu`rk» dep atalg`an miynetin ko`rsetiw mu`mkin. M.Qashg`ariydin` bul lug`attan basqa tag`ı da bir jumısı bolıp, ol «Kitab (i) danavaxir an-naxv fy lug`at at-tu`rk» «Kniga dragotsennostey sintaksisa tyurkskix yazıkov» («Tu`rkiy tilleri sintaksisinin` qımbat bahalı kitabı») degen izertlewi de do`retilgen, biraq ol ha`zirge deyin tabılmadı. Onın` tolıq ismi Maxmud ibn al-Xuseyn ibn Muxammed, al a`kesinin` tolıq atı Xuseyn ibn Muxammed. A`kesi Barsxan Barsqan degen jerden shıg`ıp, son`ınan Qashqarg`a kelgen. Bul jerde Maxmud tuwılg`an. Maxmudtın` tuwılg`an jılı, o`lgen waqtı ele belgisiz (miynetti jazg`an jılı biyma`lim). O.Prishiktin` ko`rsetiwine qarag`anda M.Qashg`ariy 1029 ha`m 1038-j aralıg`ında tuwılg`an. So`zlikti 1072-jılı baslap 1078-j tamamlag`an. A.N.Kononovtın` pikirine qarag`anda M.Qashg`ariy Buxara ha`m Nishapurda da jasag`an bolıwı itimal. A`lbette so`zlik birden du`zilmey, og`an ko`p jıllar dawamında lingvistikalıq tariyxıy ha`m etnografiyalıq materiallar jıynalg`an. Onın` da`liyllewi boyınsha tu`rkiy tilleri o`zlerinin` ma`nisi, xızmeti jag`ınan arab tilinen qalıspaydı. Bul jerde 400 jıl o`tkennen keyin A.Nawayı o`zinin` «Eki til haqqındag`ı pikirler» dep atalg`an dan`qlı traktatın («Sujdeniya o dvux muzıkax») jazıwg`a ma`jbu`rledi. Izertlewshilerdin` pikirinshe qarag`anda tu`rkiy xalıqları, olardın` tilleri, fol`klorı, tariyxı ha`m etnografiyası haqqında miynet jazıwda M.Qashg`ariy birinshi na`wbette tu`rkiylerdin` musılman a`lemine siyasiy ja`ne a`skeriy jag`ınan ta`sirinnin` ku`sheyiwine baylanıslı bolsa kerek. Sonlıqtan da ol o`z jumısında «... tu`rkiyler sizlerdin` basın`ızg`a tu`sken mu`sa`lletti bo`lissin desen`iz, onın` birden-bir jolı-olardın` tilinde so`ylew kerek» - degen edi. Usı wazıypanı kewildegidey bejeriw ushın ja`ne onı Qashg`arda otırıp sheshe almaytug`ın bolg`anlıqtan M.Qashg`ariy ha`rta`rep ma`kanlarda jasaytug`ın tu`rkiyler tuwralı mag`lıwmatlar alıwg`a olarg`a barıwg`a ra`wana boladı. M.Qashg`ariydın` so`zligin tu`rk (turetskiy yazık) tiline tun`g`ısh awdarıwshı Kilisli muallim Rifat, son`ınan 1934-jılg`ı nızamg`a tiykarlanıp Bil`ge degen familiyanı alg`an adam bolıp tabıladı (1876-1953). R.Bil`genin` ko`rsetiwi boyınsha Eliy Emiri (1857-1924) degen alım ha`m bibliofil so`zliktin` dizimin 1333-jılı Malide (bizin` jıl sanawımızdan 1914-1915) Stambuldag`ı eski kitaplar bazarınan satıp alıp, og`an qol jazbanı ta`rtipke keltiriwdi tapsırg`an. Kelisli Rifat bul tapsırmanı ba`rjay etip onın` qol jazba ko`shirmesin alg`an, bilimlendiriw ministrliginin` tapsırması menen so`zlikti tipografiyalıq jıl menen basıp shıg`arıwg`a kirisken. Usılay etip, onın` 1-2tt. Stambulda 1915-j, 3-t. 1917-j shıqqan. Usınnan keyin Lug`attın` jan`a o`miri baslanıp, bul onın` avtorına tun`g`ısh (birinshi) tyurkolog degen dan`qtı alıp keledi. O`zinin` do`retilgen ornı boyınsha birden bir bolg`an M.Qashg`ariy miynetlerinin` Stambul dizimi bizge ko`shirme tu`rinde kelip jetti, ol 664-hijra jılının` 27 shavval ayı (MK, III, 332-333), yag`nıy bizin` eramızdın` 1266-j 1- avgust sa`nesi menen belgilengen. Qol jazbanı ko`shirip jazıwshı-Muxammed ibn A`biw-Ba`kir ibn A`biw-l-Fatx as-Savi, son`ıraq ad-Dimashki. Atalmısh dizim ha`zirgi waqıtta Stambulda Millet ku’tu’phanesi dep atalg`an ha`mmebap kitapxananın` A`liy-Emiri qorında saqlanbaqta. Ko`shiriwshinin` isiminin` sınan ma`lim bolg`anınday ol Savdan (Iran) shıg`ıp son`ınan Siriyanın` Dimashk Damask qalasına ornalasqan. Damasq yamasa Siriyanın` qandaydur basqa sha`ha`ri so`zlikti qoljazbasınan ko`shiriwdegi ornı bolıwı itimal (M.Qashg`ariydin` o`z qolı menen jazılg`an nusqanı). Ondag`ı ko`plegen qa`telerge qarag`anda ko`shiriwshi tu`rkiy tillerin bilmey, arabshanı ortasha bilgen-deydi. N.N.Kononov. Al V.V.Bartol`dtin` h.t.b. so`zlikti izertlewshilerdin` pikirlerine qarag`anda M.Qashg`ariy o`z miyneti Bag`datda, xalifattın` ortalıg`ı, arab ma`deniyatının` orayında jazg`an, ol jerge G`musılman a`leminin` ha`mme jerinen, sonın` ishinde tu`rkiylerdin` jerlerinen bilimdi izlegenlerG` alıp kelgen. P.K.Juze ha`m X.Xasanovlardın` pikirlerine qarag`anda M.Qashg`ariy o`z so`zligin Qashg`arda jazg`an. Bul boljaw tolıq tu`rinde nızamlı bolıp tabıladı, sebebi ol miynetinde bir qansha geografiyalıq ha`m etnografiyalıq mag`lıwmatlar menen qatar qalalar, awıllar tuwralı mag`lıwmat bergeni menen musılman isiminin` orayı Bag`dad tuwralı hesh jerde aytpaydı. M.Qashg`ariydin` so`zligi strukturalıq jag`ınan a`lipbe ta`rtibinde qurılıp, onın` leksikası so`z shaqaplarına bo`lingen. Usılay etip M.Qashg`ariydin` so`zligi kompozitsiyası boyınsha mınaday ma`selelerdi o`z ishine aladı. 1.Qa`wimlik bo`liniwdi ko`rsetetug`ın leksika; 2.Tu`rkiy qa`wimlerinin` jaylasıwı tuwralı mag`lıwmatlar; 3.Tu`rkiy tillerinin` klassifikatsiyası; 4.Tu`rkiy tillerinin` tariyxıy fonetikası ha`m grammatikası boyınsha mag`lıwmatlar; 5.Tu`rkiylerdin` tariyxı, geografiyası, etnografiyası, poeziyası ha`m fol`klorı tuwralı mag`lıwmatlar;
1.Leksika sapasında. So`zlikte 7500 ge jaqın so`z qamtılg`an (onda tu`rkiylerdin`-qaraxaniyler, haqanlar, tu`rkmenler, og`uzlar, shıg`ıllar, yag`ma, qırqızlardın` leksikası esapqa alıng`an). Tu`rkiy shayırlar tili Zyzy yamasa Djudju degen adamdı atap o`tedi. Og`an tawlar, dalan`lıqlar, ko`ller t.b. atamalar kirgen. (tu`rkiy-musılmanlarg`a tiyisli). Ulıwma alg`anda so`zlik ha`zirgi waqıtta XI a`sirdegi tu`rkiylerdin` turmısı, o`mirine baylanıslı birden-bir ma`limleme deregi bolıp tabıladı; onda materiallıq ma`deniyat zatları, turmıs realiyası (u`st, ayaq, bas kiyim, turaq jay, xojalıq zatları, qurallar, gezlemeler, atlarg`a baylanıslı zatlar, awıl-xojalıq quralları, muzıkalıq a`sbaplar t.b.), etnonimler ha`m toponimler, urıwlıq bo`liniwler, tuwısqanlıq terminleri, lawazımlarg`a baylanıslı, quslardın` atamaları, sharwashılıq terminleri, awırıwlar atamaları, geografiyalıq terminologiya t.b. qamtılg`an.
Bulardın` XI a`sirdin` II yarımında jaylasıwı tuwralı mag`lıwmatlar so`zlikke qosımsha iretinde berilgen a`lemnin` do`n`gelek kartasında ko`rsetilgen. Kartanın` ortalıg`ı iretinde avtor Qashg`ar ja`ne Jetisuwdı Balasag`un qalaları menen keltiredi. Onın` derekleri boyınsha tu`rkler 20 qa`wimge bo`linedi. Bulardın` ishinde shıg`ıl, tuxsi (toxsi), yagma, ugrak (ıgrak), charuk (djaruk), chomıl (chumıl, djumul), uyg`ır, shangut, qıtay (bul Chini ataması), tabchak (usılay Machinlardı ataydı). Oguzlar-tu`rk qa`wimleri. Oguzlar-tu`rkmenler olar 22 urıw. Olardın` ha`r birinin` ayrıqsha belgisi bar, al shan`araq ushın arnawlı tamg`ası bar deydi. Chaparka-Djabarka (Yaponiya). Bulardı4 tilleri bizlerge belgisiz. Ol bizden uza3ta jaylas3an, onı bizden te4iz ayırıp turadı. Chin ha`m Machin. Bul xalıqlardın` arnawlı tilleri bar. Qalalılar tu`rkiy tilin jaqsı biledi. Bizler menen qatnasta tu`rkiy jazıwınan paydalanadı. Madjudıs-Madjudı. Bulardın` tilleri belgisiz. Uyg`ırlar tu`rkiy tilinde so`yleydi. Olar 24 ha`ripten ibarat tu`rk jazıwınan paydalanadı. Bunnan basqa uyg`ırlar menen Chinnin` jasawshılarının` o`zlerinin` arnawlı tilleri bar. Bul jazıwdı uyg`ırlar musılmanlar ha`m chinlilerden basqa hesh kim oqıy almaydı. Chomıl-chumıl-djumullar, o`zlerinin` tiline de, basqa sahra xalıqlarınan o`zgeshelenedi. Olar tu`rkiy tilin de biledi. Kay, yabaku, tatar basmıllar da o`z tillerinde so`yleydi. Sonın` menen birge tu`rkiy tilin de biledi. Qırqız, qıfchaq (qipshaq), oguz, tuxsi (toxsi), yag`ma, chigil`, ugrak (ıgrak), charuk (djaruk). Bular da tu`rkiy tilinde so`yleydi. Olarg`a yepek ha`m bashgırtlardın` tilleri jaqın. Bulgarlar, suvarlar, bechenekler (pecheneg) sıyaqlı tu`rkiy tilinde so`yleydi, biraq geypara so`zlerdin` son`ın qısqartıp aytadı.
Ju`da` jaqını-oguz tili, en` durısı, en` jaqsı til-bul tuxsi (toxsi)lardın` ha`m yagmalardın` tili. Usı jerdegi tillerdin` ishindegi anıq ha`m shiyrin tillisi Xakaniyk eli-xalıqlarının` tili (yag`nıy Qaraxanid ma`mleketi). Balasag`unnın` turg`ınları sogd ha`m tu`rkiyshe so`yleydi. Tıraz (teraz, talas- Jambıl) ja`ne Beyzanın` jasawshıları sogd ha`m tu`rkshe so`yleydi. Arg`u wa`layatının` barlıq qalaları turg`ınlarının` Ispidjaptan (Ispidjab- Shımkent) baslap Balasag`ung`a deyin buzılg`an. Qashg`ariydin` geypara awılındag`ılar kenjek tilinde so`yleydi. Qalalardın` turg`ınları bolsa xakan-tu`rk tilinde so`yleydi.
M.Qashg`ariy olardı fonetika-morfologiyalıq belgileri jag`ınan ekige bo`lip qaraydı. Shıg`ıs toparı, bular Shıg`ıs, tuxsi, yag`ma, Qashg`ariyanın` hakan-tu`rk tili (sha`ha`rliler). Sonday-aq, Michinge deyingi aralıqtag`ı qa`wimler tiller. Batıs toparı-bul yepekler, qıpshaqlar, og`uzlar, pechenegler, bulg`arlar, suvarlar, Sumnki shıg`ısqa deyingi aralıqta jaylag`an qa`wimler.
Bunda arab ha`m uyg`ır a`lipbeleri tuwralı mag`lıwmatlar qısqasha tu`rde bayanlang`an. Tu`rkiy tillerine ta`n sesler (M.Qashg`ariyda ha`ripler) tuwralı bayanlanadı (p,ch,j,g`,g,ng). Bulardı aytqanda tu`rkiy emesler a`dewir qıynalıp qaladı. Sa`ykes sesleri bolmag`an geypara arab a`lipbesinin` ha`ripleri ko`rsetiledi. Demek, tu`rkiy lug`atshılıg`ında M.Qashg`ariydin` G`Devonu lug`at-it tu`rkG` miynetinin` ornı girewli dep ayta alamız. 2. Kodeks kumanikus so`zligi 3. Naqj al Farabij
1. Maxmud Qashg`ariydin` Devonu lug`at at tu`rk so`zligi qanday ta`rtipte du`zilgen 2. Kodeks kumanikus so`zligi neshinshe a`sirge tiyisli 3. Naqsh al faraziydin` so`zlik du`ziwde miynetleri A`debiyatlar 1. Доспанов О.Д. Қарақалпақ аймақлық лексикографиясы. Н., 2008. 2. Тихонов А.Н., Ким Л.Л., Тихонов С.А. Современный русский язык. Лексикология. Москва. 1987. 3. Турабаева А. Рус ҳəм қарақалпақ лексикографиясынан қысқаша мағлыўматлар. Қарақалпақ тили бойынша изертлеўлер. Н., 1971. 145-158. 4-LEKTsIYa TEMA: QARAQALPAQ TILI SO`ZLIKLERININ` TIPOLOGIYaSI
Jobası: 1. Akademiyaliq tiptegi so`zlikler 2. Entsiklopediyaliq so`zlikler 3. Tezauruslar 4. A`piwayi tu`sindirme ha`m awdarma so`zlikler 5. Tariyxiy ha`m tariyxiy emes so`zlikler
so`zlik, tezauruslar ha`m t.b. Ha`r qanday tillerdegi sıyaqlı qaraqalpaq tilinin` leksikası da rawajlanıp so`zlik quramda o`zgerisler bolıp barmaqta. Usıg`an baylanıslı ayırım so`zlerdin` ma`nisi ken`eyedi, yamasa tarayadı jan`a so`zler tilimizge kelip kiredi. Mine, usınday so`zlerdin` ma`nisin tu`sindiretug`ın, jazılıw normasın ko`rsetetug`ın, jazılıw tu`sindirme so`zlik du`ziw za`ru`rligi a`lleqashan-aq payda bolg`an edi. Bul wazıypanı «Qaraqalpaq tilinin` tu`sindirme so`zliginin`» avtorlıq ja`ma`a`ti inabatlı orınlap otır. So`zlikte berilgen leksikalıq birliklerdin` ma`nileri qaraqalpaq tilinin` bay faktleri tiykarında ko`rkem shıg`armalardan alıng`an illyustrativ materiallar menen da`l tu`sindirilip ko`rsetilgen. Reestr so`zdin` qaysı so`z shaqabına jatatug`ının, leksikalıq qatlamlardın` qaysısına tiyisli ekenligin (mısalı anaw yaki mınaw termin ilim ha`m texnikanın` qaysı tarawına derek ekenin) sha`rtli qısqartıwlar menen belgiley otırıp, sol so`zge grammatikalıq ha`m leksikalıq analiz ju`rgizedi. Bunnan son` so`zge qısqasha tu`sinik beriledi. Berilgen leksikalıq birliktin` so`ylewde qalay qollanılatug`ının ko`rkem shıg`armalardan mısallar alıp ko`rsetedi. So`zlikte frazeologiyalıq so`z dizbekleri, ko`p ma`nili so`zler, omonim so`zler, olardın` ma`nileri haqqında da tolıq mag`lıwmatlarlar bar. So`zlikte qaraqalpaq tilinin` so`z baylıg`ı ken`nen sa`wlesin tapqan. Ko`pshilik xalıq massasının` paydalanıwg`a qolaylılıg`ı menen ko`zge tu`sedi. Bul qaraqalpaq tilinde tu`sindirme so`zlik du`ziwdin` tun`g`ısh ta`jiriybesi bolg`anlıqtan bul so`zlikte ayırım kemshilikler de joq emes. Geypara so`zlerdin` jazılıwı so`zlerdi durıs jazıwdın` ra`smiy qollanbası bolıp esaplanatug`ın «Qaraqalpaq tilinin` orfografiyalıq so`zligi»nde berilgendey emes, al basqasha bolıp jazılg`an. Oqıwshıg`a bir so`zdin` jazılıwı boyınsha eki so`zlik eki tu`rli ko`rsetpe beredi. Bul a`lbette, shataslıqqa alıp keledi. Ayırım so`zler mısallar menen tu`sindirilmegen. Eger sol so`zler de mısallar menen da`liyllenip ko`rsetilgende jumıs bunnan da qunlı bolıp shıqqan bolar edi. «Qaraqalpaqstan» baspası, ta`repinen shıg`arılıp atırg`an 4 tomnan ibarat «Qaraqalpaq tilinin` tu`sindirme so`zliginin`» III Tomı menen jaqında ken` oqıwshılar ja`ma`a`tshiligi tanısıw mu`mkinshiligine iye boldı. So`zliktin` birinshi tomı 1982-jılı jarıq ko`rdi ha`m A-E-B-V ha`riplerin ekinshi. So`zliktin` birinshi Tomı A-A` – B-V ha`riplerin o`z ishine aladı, ol 1982-jılı jarıq ko`rgen edi. 1984-jılı baspadan shıqqan ekinshi Tomı G-»-D-E-Yo-J-Z-I-Y-K ha`riplerin qamtıydı.
«Qaraqalpaq tilinin` tu`sindirme so`zliginin`» III tomına K-Q-L-M-N ha`ripleri kirgen ha`m bunda ulıwma sanı 8569 leksikalıq birliktin` ma`nisi tu`sindirilip, sıpatlama berilgen. Bul tu`sindirme so`zlik O`zSSR Ilimler akademiyası Qaraqalpaqstan filialının` N.Da`wqaraev atındag`ı tariyx, til ha`m a`debiyat institutının` so`zlikler ha`m terminologiya bo`liminin` ilimiy xızmetkerleri, sonday-aq ha`zirgi qaraqalpaq tili, til tariyxı ha`m dialektologiyası bo`limlerinin` tilshileri ta`repinen shıg`arılıp atırg`an qaraqalpaq leksikografiyasındag`ı birinshi ta`jiriybe bolıp tabıladı.
So`zlik maqalaları sxemaları (du`zilisi ha`m maqalalardı sholıw usıllar) da belgili bir printsiplerge su`yenedi. Atap aytqanda, lingvistikalıq so`zliklerde da`slep so`zdin` o`zi, son` tu`bir ha`m do`rendi, dialektlik, arxaizmlik ma`nileri (eger onday ma`nileri bar bolsa) tu`sindiriledi. Ha`r bir ma`ni t6sindirilgennen keyin sog`an baylanıslı mısallar (ko`binese, ko`rkem shıg`armalardan) keltiriledi. Entsiklopediyalıq so`zlikte bolsa maqalalar basqasha boladı: olar ma`mleket, respublika, millet, shaxs, o`simlik, haywan, qanday da bir tariyxıy waqıya ha`m tag`ı basqalardın` ha`r biri ushın arnawlı du`zilgen sxema tiykarında jazıladı. Mısalı, ma`mleketler haqqındag`ı maqala sxeması to`mendegishe boladı: 1.
2.
Ma`mleketlik du`zilisi 3.
Ta`biyatı 4.
Xalqı 5.
Tariyxıy ocherk 6.
Respublikanın` jetekshi partiyası 7.
Sho`lkemler 8.
Xalıq xojalıg`ı 9.
Meditsina 10.
Ko`rkem-o`ner ha`m ma`deniyat 11.
Baspa, radio, televidenie 12.
Ilim ha`m ilimiy sho`lkemler 13.
A`debiyat 14.
Arxitektura ha`m su`wretlew o`neri 15.
Muzıka 16.
Teatr 17.
Kino 18.
Tsirk ha`m estrada 19.
Ko`rkem ha`weskerler do`geregi 20.
Bibliografiya 21.
Karta ha`m illyustratsiyalar Millet yamasa xalıq haqqındag`ı maqalanın` sxeması: 1.
Atı 2.
Definitsiya (jasaytug`ın jeri, qaysı etnikalık toparg`a kiretug`ınlıg`ı, ana tili) 3.
Sol millet wa`killerinin` sanı 4.
Antropologiyalıq tipii (za`ru`r bolg`anda) 5.
Dini (yamasa o`tmishte qaysı dindi qabıl etken) 6.
Qısqasha tariyxıy mag`lıwmat (etnogenez, xalıq yamasa millettin` qa`liplesiw bolıw da`wiri, sotsiallıq-ekonomikalıq jag`dayı) 7.
8.
Bibliografiya 9.
Illyustratsiya Download 229.08 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|