Pedagogikaliq instituti qaraqalpaq til bilimi kafedrasi leksikografiy


Download 229.08 Kb.
Pdf ko'rish
bet1/3
Sana12.09.2017
Hajmi229.08 Kb.
#15554
  1   2   3

O`ZBEKSTAN RESPUBLIKASI XALIQ BILIMLENDIRIW 

MINISTRLIGI 

 

A`JINIYaZ ATINDAG`I NO`KIS MA`MLEKETLIK 



PEDAGOGIKALIQ INSTITUTI  

 

 



 

 

QARAQALPAQ TIL BILIMI KAFEDRASI 



 

 

 



 

 

 



LEKSIKOGRAFIYa  MA`SELELERI  PA`NINEN 

LEKTsIYa TEKSTLERI  

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



No`kis-2013 

1-lektsiya. 

KIRISIW 

     Jobasi: 

1. Leksikografiya pa`ninin` maqseti ha`m waziypalari 

2. Leksikografiya  haqqında tu`sinik. 

3. Teoriyaliq leksikografiya 

4.A`meliy leksikografiya 

Tayanısh  tu`sinik:  Leksikografiya,  teoriyalıq  leksikografiya,  a`meliy  leksikografiya,  mikrostruktura, 

akademiyalıq tiptegi so`zlikler, tezaurus so`zlik ha`m t.b.   

Vol`terdin`  aytıwı  boyınsha  so`zlik  bul  a`lipbe  ta`rtibine  tu`sirilgen  a`lem 

sıyaqlı. Tu`sindirme so`zlik bolsa bul da a`lipbe ta`rtibindegi pu`tkil a`lem. Barlıq 

kitaplar  so`zlikke  ja`mlesken,  onnan  tek  g`ana  o`zin`e  keregin`di  ala  biliwin` 

kerek,  -  dep  jazg`an  edi  Anatol`  Frans  Vol`terdi  qaytalap.  Bul  so`zlerde 

leksikografiyalıq basılımlardın` u`lken ma`limlemelik ha`m ma`deniy potentsialına 

dıqqat bo`lingen. 

Demek:  


1)  Leksikografiya  -  so`zliklerdi  du`ziw  a`meliyatı  ha`m    teoriyası  menen 

shug`ıllanadı,  ol  til  biliminin`  bir  shaqabı  bolıp,  og`an  leksikografiyalıq 

ma`limlemeni ken` ko`lemde qollana biliw sıpatlı bolıp tabıladı. 

2)  A`meliy    leksikografiya  -  a`hmiyetli  ja`miyetlik  xızmetti  atqarıp,  tildi 

u`yreniw, sıpatlaw ha`m normallasıwın ta`miyin etedi, tiller aralıq so`ylesiw, tildi 

ilimiy ta`repinen u`yreniwdi alg`a maqset etip qoydı. 

3)  Teoriyalıq  leksikografiya  tiykarınan  makrostruktura  (leksikanı  tan`law, 

so`z  dizbegi,  ko`lemi  ha`m  sıpatı,  materiallardın`  ornalasıw  printsipleri)  ha`m 

so`zliktin`  mikrostrukturası  (so`zlik  maqalanın`    qurılısı,  so`zlik  maqalalardın` 

tipleri,  so`z  tuwralı  ha`r  tu`rli  ma`limlemelerdin`  o`z-ara  qatnası,  tildegi 

ko`rgizbeliliktin`  tipleri),  so`zliklerdin`  tipologiyası,  leksikografiya  tariyxı  menen 

baylanısı. 

Bulardan basqa akademiyalıq so`zliklerde bar.  

Usılay etip, so`zlik degenimiz ta`biyg`ıy yamasa jasalmalı tildin` so`zlerinin` 

anaw  yamasa  mınaw  semantikalıq  ma`limleme  menen  qurallanıp,  a`lipbe  

ta`rtibinde  berilgen so`zler  jıyıntıg`ı  bolıp tabıladı. 

Ol o`zinin` qurılısı, tillerdegi so`zlerdin` tu`rlishe aspektte beriletug`ın ju`da` 

a`jayıp kitap. 

So`zlik  lingvistlerdin`  ilimiy  miynetlerinin`  unikal`  ob`ekti,  ja`miyettin` 

ma`deniyatlı ag`zasın  qa`liplestiriwde ayrıqsha orın iyeleydi.  



 

Tu`rkiy leksikografiyasının` derekleri ha`m da`stu`rleri 

Tu`rkiy leksikografiyasının` tiykarg`ı dereklerine mınaday miynetler jatadı  

1. Maxmud Qashg`ariy  (Maxmud Ibn Al Xuseyin Ibn Muxammed) «Devonu 

lug`at  it  tu`rk»  (Divan  tyurkskix  yazıkov)  (Slovar`  tyurkskix  yazıkov)  tu`rkiy 

tillerinin`  bahalı  esteligi,  ol    XI  a`sirdin`  ekinshi  yarımına  tiyisli  (1072-1074-j). 

Onın`  birden  bir  danası  Stambuldag`ı  ha`mmebap  milliy  qitapxanasının`  A`liy 

A`miri  qorında  saqlanadı.  Ol  Muxammed  ibn  A`biw  Ba`kir  ibn  Abulfatx  as  Savi 

(son`ına  ad  Dimashki)  ta`repinen  1266-j  1-avgustında  qoljazbasının`  tiykarg`ı 



nusqasınan (M.Qashg`ariydin` o`zine tiyisli) orınlang`an M.Qashg`ariydin` qolına 

tiyisli  bul  miynettin`  dizimi  tu`rk  alımı  A`liy  A`miriy  ta`repinen  (1914-1915-j) 

Stambul bazarınan satıp alınıp, onın` tapsırması boyınsha usı go`ne  kitap ta`rtipke  

keltirilgen  ha`m  tipografiyalıq  usılda  Kilisli  Axmet  Rifat  ta`repinen  1915-1917-j 

Stambulda u`sh tom etip (1-2 tt 1915-j., 3-t 1917) tu`rk tiline awdarılg`an. 

Onın` nemets tiline 1-awdarması shıg`ıs tanıwshı Karl Brokel`mang`a tiyisli. 

Alım  onı  1928-j  Vengriyada  shıg`aradı,  1934-1943-j  onı  tu`rk  tiline  awdarıw 

menen  tu`rk  alımı  Besim  Atalay  shug`ıllanıp,  1939-1943-j  Anqarada  shıg`aradı. 

Son`g`ı  awdarma  o`zbek  alımı  S.Mutallibovqa  tiyisli.  Ol  _  1960  (I  t),  II  t.,  1961, 

IIIt. 1963, IVt (indeks., 1967) shıg`ardı.  

Onın`    ishindegi  materiallar  ko`plegen  tu`rkiy  tillerine  tiyisli  (fonetika, 

morfologiya, leksika, semantika) 

2.  Kodeks  Kumanikus  –  XIII-XIV  a`sirlerde  missiponda  frantsiskanlar 

ta`repinen  (nemets  ha`m  ital`yan)  du`zilip,  Deshti  Qıpshaqtag`ı  tu`rklerdin`  tili 

qamtılg`an.  Ol  Venetsiyadag`ı  Markus  shirkewinin`  kitapxanasınan  tabılg`an. 

qoljazba shama menen 1303-1362-jıllar aralıg`ında ju`zege kelgen. 

Ol  eki  bo`limnen  turadı.  1-bo`lim  latın-parsı  Kuman  so`zliginen,  al  2-si 

Xristian  diniy  formadag`ı  shıg`armalarda  Kuman  tiline  awdarmasınan  ibarat, 

tekstler,  jumbaqlar  kuman  awızeki  so`ylew  tilinen  awdarmaları  berilgen.  Onı 

V.V.Radlov, 

prof 

Anna 


Mariya 

fon 


Gaben, 

A.Kurıshjanovlar 

u`yrengen.L.Z.Budagov, N.F.Kutanov. (Opıt issledovaniya uryanxayskogo yazıka, 

sukazaniem  rodstvennıx  yazıkov,  SPB  1903),  V.V.  Radlovtın`  so`zliklerinin` 

qaraqalpaq tiline qatnası aytıladı. 

Naxj a`l Faradj (1357j) 

Xosraw va Shiyrin (XIV a`sir) 

Tolkovıy  slovar`  jivogo  velikorusskogo  yazıka  (SPB.,  1863-1866).  Ol 

so`zliginin`  materialların  53  jıl  jıynadı,  200  mın`g`a    jaqın  so`zler  qamtılg`an. 

Geypara tu`rkiy tillerinin` so`zleri de orın alg`an. 



 

Qaraqalpaq tili so`zliklerinin` tipologiyası 

1.

 



Akademiyalıq  tiptegi  so`zlikler:  Qaraqalpaq  tilinin`  tu`sindirme  so`zligi. 

(1-t., N., 1982, 2-t., N, 1984., III t N., 1988., IV., 1992) 

2.

 

Entsklopediyalıq so`zlikler ha`zirshe du`zilgen. 



3.

 

Tezaurus  (tu`sindirme  yamasa  awdarma)  so`zlik  L.V.Sherba  tezaurus  dep 



tolıq so`zlikti aytadı. Onda sol tildegi ha`mme so`zler bir iret ushırassa da 

keltirile beredi. 

4.

 

A`piwayı  (tu`sindirme  yamasa  awdarma  so`zlik),  ideologiyalıq  so`zlik. 



Ideologiyalıq  so`zlikti  L.V.Sherbanın`  aytıwı  boyınsha-so`zler  tu`sinikler, 

olardın`  haqıyqıy  o`z-ara  baylanısın  ko`rsetiw  ushın  klassifikatsiyalanıwı 

kerek. 

5.

 



Tu`sindirme so`zlik-awdarma so`zlik 

6.

 



Tariyxıy emes so`zlik-tariyxıy so`zlik 

Bulardan  basqa  olardı  lingvistikalıq  (ba`rinen  de  burın  tu`sindirme)  ha`m 

entsiklopediyalıq  so`zlikler  dep  boliw  dıqqatqa  ılayıq,  sebebi  olarda 


(entsiklapediyalıq so`zlikerde) tu`sinikler berilip,  azlı-ko`pli ilimiy  ma`limlemeler 

keltirilse, tu`sindirme so`zliklerde leksikalıq ma`niler usınıladı. 

P.N.Denisovtın`  pikiri  boyınsha  so`zliklerdin`  tipleri  tiykarg`ı  koordinatqa 

iye.    


1)  Lingvistikalıq  (tu`sindirme,  ideografiyalıq  sinonimler,  antonimler, 

omonimler);  

2) Psixologiyalıq (shet ellikler, EVM ushın); 

3) Semiotikalıq (shriftler, bo`lip ko`rsetiwler, iren`ler, tablitsalar, simvollar); 

4) sotsiologiyalıq (klassikler shıg`armalarının` so`zlikleri) 

 

Ha`zirgi qaraqalpaq tilinin` so`zlikleri ha`m olardın` ma`limlemelik 

mu`mkinshilikleri 

1.

 



Tu`sindirme so`zlik (qa`dimgi so`zlikler) – normativ so`zlikler 

2.

 



Normativ emes tu`sindirme so`zlikler tezaurus 

3.

 



S.E.Malov qısqasha eki tillik so`zlik, 1966 

4.

 



Russko- karakalpakskiy slovar`, M., 1947 

5.

 



Qaraqalpaqsha-russha so`zlik, M.1958 

6.

 



Karakalpakskogo – russkiy slovar`, M., 1967 

7.

 



Neologizmler so`zligi 

8.

 



Shet tilden kirgen so`zler so`zligi 

9.

 



Sinonimler so`zligi (M.Qa`lenderovtin` miynetleri) 

10.


 

Antonimler so`zligi (M.Qudaybergenov t.b.) 

11.

 

Omonimler so`zligi 



12.

 

Fraziologiyalıq so`zlikler (J.Eshbaev t.b.) 



13. Ideografiyalıq yamasa tu`sinikler so`zlikleri.  

Olarda  so`zler  arasındag`ı  logikalıq  baylanıslar  bolıp,  semantikanın`  ulıwma 

belgileri qamtıladı. 

14. 


Assotsiativlik 

so`zlikler 

(psixolingvistikalıq 

eksperimentlerdin` 

juwmaqları kirgiziledi) 

15. Grammatikalıq so`zlikler 

16. So`z dizbeklerinin` so`zlikleri 

17. Epitetler so`zlikleri 

18. So`z jasalıw so`zlikleri 

19. Imla (orfografiyalıq) so`zlikler 

20. Orfoepiyalıq (O.Dospanov, M.Qalenderov t.b.) 

21. Rifmalar so`zlikler 

22. Qaraqalpaq tilindegi qıyınshılıq tuwdıratug`ın so`zler so`zligi 

23. Siyrek ha`m go`nergen so`zler jıyıntıg`ı 

24. Jazıwshılar shıg`armalarının` so`zlikleri 

25. Etimologiyalıq so`zlikler 

26. Tariyxıy so`zlikler 

27. Dialektologiyalıq so`zler (N.A.Baskakov, O.Dospanov, D.S.Nasırov t.b.) 

28.  Substandartlıq  leksika  so`zlikleri  (normativ  emes  leksika,  sotsiallıq 

toparlardın`)  mayda  tovarlar  menen  shug`ıllanatug`ın  sawdagerlerdin`)  t.b. 

so`zligi  


29.  Balalar so`ylesiwinin` so`zlikleri 

30. Antropopimiyalıq  so`zlikler 

31. Toponimiyalıq so`zlikler 

32. Lingvoma`deniyat so`zlikleri 

33. Jiyilik so`zlikleri 

34. Komplekslik okıw so`zlikleri 

35. Lingvistikalıq terminler so`zlikleri (D.Nasırov, O.Dospanov t.b.) 

 

 

Qadag`alaw ushın sorawlar 

1.

 



Leksikografiya pa`ninin` maqseti ne? 

2.

 



Tu`rkiy leksikografiyasının` tiykarın salıwshılar kimler?  

3.

 



Qaraqalpaq til so`zliklerinin` tipologiyasının` mazmunı qanday? 

4.

 



Ha`zirgi  qaraqalpaq  tilinin`  so`zlikleri  ha`m  olardın`  ma`limlemelik 

mu`mkinshilikleri o`z ishine nelerdi qamtıydı?  

 

A`debiyatlar 

1.

 



Турабаева  А.  Рус  ҳəм  қарақалпақ  лексикографиясынан  қысқаша 

мағлыўматлар.  Қарақалпақ  тили  бойынша  изертлеўлер.  Н.,  1971.  145-

158. 

2.

 



Ешбаев Ж. Қарақалпақ тилиниң қысқаша фразеологиялық сөзлиги. Н., 

1985 


3.

 

Қарақалпақ  тилиниң  түсиндирме  сөзлиги.  I-IV  том,  Нөкис, 



Қарақалпақстан, 1982-1992 

4.

 



Қəлендеров  М.  Қаарақалпақ  тили  синонимлериниң  қысқаша  сөзлиги. 

Нөкис, Қарақалпақстан, 1980. 

5.

 

Насров  Д.,  Бекбергенов  А.,  Жəримбетов  А.  Русша-қарақалпақша 



лингвистикалық терминлер сөзлиги. Н., 1979. 

6.

 



Насыров  Д.  ҳəм  т.б.  Математика  терминлериниң  русша-қарақалпақша 

сөзлиги. Н., 1992 

7.

 

Jaqsımuratov  Q.  Meditsina  terminlerinin`  russha-qaraqalpaqsha  qısqasha 



tu`sindirme so`zligi. No`kis, 1989. 

8.

 



Кəримхожаев  Ш.  Дийханшылық  терминлериниң  қарақалпақша 

түсиндирме сөзлиги. Н., 1995. 

9.

 

Қутлымуратов  Б  ҳəм  т.б.  Жол  қатнасы  терминлериниң  орысша-



қарақалпақша сөзлиги. Н., 1995. 

 


2-lektsiya. 

LEKSIKOGRAFIYa TARIYXINAN  

 

Jobası: 

1. So`zliklerdin` du`ziliwinin` a`hmiyeti 

2. Tu`rkiy leksikografiyasinda so`zlik du`ziwdin` baslaniwi 

3. Orta a`sirlerdegi so`zlikler 

 

Tayanısh  tu`sinik  Tu`rkiy  leksikografiyası-  so`zliklerdi  duziw  xa`m  onın`  sha`rtleri,  so`zlik  du`ziwge 

qoyılatug`ın talaplar, orta a`sirlerdegi so`zlikler ha`m t.b.  

LEKSIKOGRAFIYA (grek t. lexis (so`z) grapho (jazaman) degen so`zlerden 

quralg`an – so`zliklerdi du`ziwdin` ilimiy metodikası degendi bildiredi. So`zlikler 

du`ziw  ushın,  ildegi  so`zler  menen  frazeologiyalıq  so`z  dizbeklerin  jıynaw  ha`m 

olardı  ta`rtipke  tu`siriw  jumısları  islenedi.  So`zlik  du`ziw  isi  leksikografiyalıq 

jumıs dep ataladı. 

So`zliklerdin` bir neshe tu`ri: 

1. So`zliklerdin` ishinde tildin` leksikasının` shıg`ıwın, rawajlanıwın, onın` bir 

neshe da`wirin qamtıp sıpatlaytug`ın tu`ri bar. Olar tariyxıy so`zlikler dep ataladı. 

Ha`zirgi  tildin`  so`zlikleri  ha`zirgi  da`wirde  tilde  qollanılatug`ın  so`zlerdi 

qamtıydı, olarg`a sıpatlama beredi. 

2.  Tolıq  so`zlikler  (polnıe)  belgili  bir  tildegi  barlıq  so`zlerdi  tolıg`ı  menen 

qamtıydı ha`m olarg`a sıpatlama beredi. Kishi yamasa tolıq emes so`zlik – so`zlik 

quramdag`ı  barlıq  so`zlerdi  emes,  onın`  belgili  bir  da`wirindegi  so`zlerdi  yamasa 

leksikanın` belgili bir tarawın qamtıytug`ın so`zlik bolıp esaplanadı. 

3. So`zlerdin` so`zlikte ana tilinde tu`sindiriliwi yamasa basqa tilge awdarılıp 

tu`sindiriliwine  qaray  so`zlikler  eki  tu`rge  bo`linedi:  1)  bir  tillik  tu`sindirme 

so`zlikler, 2) eki tillik yamasa ko`p tillik awdarma so`zlikler. 

4.  So`zlikler  olarda  berilgen  so`zlerdin`  alfavit  ta`rtibi  menen  ko`rsetiliwine 

yamasa  so`zler  menen  belgilenetug`ın  tu`siniklerdin`  reti  menen  ko`rsetiliwine 

qaray eki tu`rge bo`linedi: 

1. seslik yamasa alfavitlik. 

2. ideologiyalıq so`zlikler yamasa tu`sinikler so`zligi. 

So`zliklerdi demek, 4 tu`rge bo`lip qarawg`a boladı eken. 

1.  So`zlerdin`  shıg`ıw  deregi,  olardın`  semantikasının`  rawajlanıwı  tuwralı 

mag`lıwmat beretug`ın so`zlikler: etimologiyalıq so`zlik, tariyxıy so`zlik. 

2.  Ha`zirgi  tillerdegi  so`zlerdin`  ma`nislerin  tu`sindirip,  olardın`  qollanılıwı 

haqqında mag`lıwmat beretug`ın so`zlikler – tu`sindirme so`zlik, awdarma so`zlik, 

terminologiyalıq  so`zlik,  dialektologiyalıq  so`zlik,  frazeologiyalıq  so`zlik, 

sinonimler so`zligi. 

3.  So`zlerdin`  seslik  qurılısı,  olardın`  jazılıwı  tuwralı  mag`lıwmat  beretug`ın 

so`zlikler. Fonetikalıq so`zlik, orfografiyalıq so`zlik. 

4.  Zatlar  menen  qubılıslardın`  ma`nilerin  anıqlap  tu`sindiretug`ın  so`zlikler, 

entsiklopediyalıq so`zlikler, illyustrativli so`zlikler. 

 

 



Tu`sindirme so`zlikler 

Tu`sindirme  so`zlikler  -  a`debiy  tildegi  ulıwma  ha`m  jiyi  qollanılatug`ın 

so`zlerdi qamtım, olardın` ma`nilerin tallap tu`sindiriwdi, a`debiy tildin` leksikalıq, 

semantikalıq normaların ko`rsetiwdi maqset etedi. 

Rus  tili  boyınsha  bunday  so`zlik  jasawdın`  u`lken  ta`jiriybesi  bar.  V.I.Dal` 

du`zgen  «Tolkovıy  slovar`  jivogo  veliko-russkogo  yazıka»  degen  so`zligi  30 000 

shamasında naqıl-maqallar, frazeologiyalıq so`z dizbeklerin qamtıydı. 1935-1940-

jılları prof. D.N.Ushakovtın` redaktorlıg`ında «Tolkovıy slovar` russkogo yazıka» 

(v4  t.)  shıqtı.  S.I.Ojegov  du`zgen  «Slovar`  russkogo  yazıka»  ol  ko`lemi  boyınsha 

shıg`ın so`zlik bolıp esaplanadı. 17 t-q akad so`zlik bar. 

Tu`sindirme  so`zlikte  so`zler semantikalıq,  grammatikalıq,  stilistikalıq  jaqtan 

tu`sindiriledi.  So`zliktegi  ma`nisi  tu`sindiriletug`ın  so`z  reestr  so`z  dep  ataladı. 

Qaysı so`z shaqabına kiretug`ını belgiler arqalı ko`rsetiledi. 

So`zge  anıqlama  sinonim  arqalı  beriledi.  A`debiyattan  mısallar,  tsitatalar 

beriledi. 

Reestr  so`zdin`  anıqlaması,  og`an  berilgen  tu`rli  grammatikalıq,  stilistikalıq 

t.b.  minezlemeler,  keltirilgen  mısallar  so`zlik  maqala  (slovarnaya  stat`ya)  dep 

ataladı. Qaraqalpaq tilinin` tu`sindirme so`zligi I-IV tomlar 1982-1992-jj. shıqtı. 



 

So`zlikler 

Millet  tilinin`  ishindegi  jergilikli  dialektlerge  ta`n  ha`r  tu`rli  ayrıqshalıqlardı 

salıstırıw  tildin`  tariyxıy  rawajlanıwın  tanıp  biliwge  ko`meklesedi.  Nasırov  D., 

Dospanov O. Qaraqalpaq tilinin` dialektologiyalıq so`zligi. No`kis, 1983. 



 

Frazeologiyalıq so`zlikler 

Frazeologiyalıq  so`zlikler  belgili  bir  tildegi  ha`r  tu`rli  frazeologiyalıq  so`z 

dizbeklerin qamtıydı, olardın` ma`nilerin tu`sindiredi. «Rus tilinin` frazeologiyalıq 

so`zligi»  (red.  basqarg`an  A.I.Molotkov)  1967-jılı  shıqtı.  Bul  so`zlikte  4  mın`nan 

aslam  frazeologiyalıq  so`z  dizbekleri  bar,  olardın`  ma`nisleri  tu`sindirilgen. 

So`zlikte frazeologiyalıq so`z dizbekleri olardın` komponentlerinin` alfavit ta`rtibi 

boyınsha  du`zilip,  belgili  bir  frazeologiyalıq  so`z  dizbegi  qansha  komponentli 

bolsa, sonsha ret qaytalanıp berilgen. So`zlikte frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` 

ma`nisi  tu`sindirilgen,  ol  ma`nini  tu`sindiriw  ushın  ko`rkem  a`debiyattan  mısallar 

berilgen. 

So`zlikte frazeologiyalıq so`z dizbegin tu`sindiriwge arnalg`an so`zlik maqala 

berilgen. 

Frazeologiyalıq  so`zlik  bir  tillik  tu`sindirme  so`zlik  tu`rinde  de,  eki  tillik 

awdarma so`zlik tu`rinde de jasaladı. 

A.V.Kunin  «Anglo-russkiy  frazeologicheskiy  slovar`»  M.,  1955.  Qaraqalpaq 

tilinin` qısqasha frazeologiyalıq so`zligi.  J.Eshbaevtın` avtorlıg`ında, 1985. 



Awdarma so`zlikler 

Awdarma so`zliklerdin` eki tu`ri bar: onın` birinde belgili bir shet tildegi 

so`zler menen frazeologizmler ana tiline awdarılıp beriledi de, ekinshisinde, ana 

tilindegi so`zler menen frazeologizmler shet tilge awdarıladı. 



En` ko`p ushırasatug`ın so`zliklerden – eki tili awdarma so`zlikler. Awdarma 

so`zlikler  shet  tildi  oqıp  u`yreniwde,  ol  tildin`  leksikasın  u`yreniwde,  basqa  tilde 

jazılg`an a`debiyatlardı awdarıwda ayrıqsha xızmet atqaradı. 

 

Terminologiyalıq so`zlikler 

Terminologiyalıq  so`zlikler  ilim  menen  texnikanın`  ha`r  qıylı  tarawlarına 

baylanıslı  terminlerdi  qamtıydı,  olardın`  ma`nilerin  tu`sindirip  beriwdi  maqset 

etedi. 

Terminologiyalıq so`zlikler bir tillik tu`sindirme so`zlik tu`rinde de, eki tillin` 



awdarma  so`zlik  tu`rinde  de  jasaladı.  Bir  tilde  jasalg`an  terminologiyalıq 

so`zliklerde terminnin` bildiretug`ın ma`nisine tallaw jasaladı, tu`sinik beriledi. 

Shet tiller so`zlerinin` so`zligi – maqseti shıg`ısı boyınsha basqa tilden kirgen 

so`zler  menen  terminlerge  qısqasha  tu`sinik  beriw  barlıg`ın  emes,  ja`miyetlik 

ilimler  menen  ilimiy-texnikalıq  a`debiyatlarda,  ko`rkem  a`debiyat  penen  gazeta 

jurnallarda qollanılatug`ın shet tilden kirgen so`zler menen terminlerdi qamtıydı. 

Tu`sindirme  so`zlik  tildegi  so`zlerdin`  ma`nilerin  tu`sindiredi.  So`zliktegi 

so`zdin` 

ma`nilerine 

ha`m 


ol 

qatnasqan 

turaqlı 

birikpe, 

parafraza, 

frazeologizmlerdin` ma`nilerin tu`sindirip, grammatikalıq xarakteristika beredi. 

«Qaraqalpaq  tilinin`  tu`sindirme  so`zligi»  4  tomnan  ibarat  bolıp,  1982-1992-

jılları shıqtı. 

I tomda 3772 bas so`z.  

II tomda 5004 bas so`z. 

III tomda 8569 bas so`z. 

IV tomda 10442 bas so`z. 

Barlıg`ı  24532  (27787)  bas  so`z,  9572  so`z  ma`nileri,  4829  frazeologiyalıq 

ulıwma sanı 38933 leksikalıq birlik ha`m ma`ni tu`sindirilgen. 

Jaqında  ken`  oqıwshılar  ja`miyetshiligi  «Qaraqalpaqstan»  baspası  ta`repinen 

shıqqan  «Qaraqalpaq  tilinin`  tu`sindirme  so`zliginin`»  III  tomı  tanısıw 

mu`mkinshiligine iye boldı. To`rt tomlıq bul so`zliktin` I tomı A-E-B-V ha`riplerin 

(«Qaraqalpaqstan»  baspası,  1982),  II  tomı  G-G-D-E-Yo-J-Z-I-Y-K  ha`riplerin 

(«Qaraqalpaqstan»  baspası,  1984)  o`z  ishine  alg`an  bolsa,  III  tomı  K-K-L-M-N 

ha`riplerin  qamtıydı.  So`zlikte  ulıwma  sanı  8569  leksikalıq  birliktin`  ma`nisi 

tu`sindirilip, sıpatlama berilgen. 

Bul  tu`sindirme  so`zlik  O`zSSR  Ilimler  akademiyası  Qaraqalpaqstan 

filialının` N.Da`wqaraev atındag`ı tariyx, til ha`m a`debiyat institutının` so`zlikler 

ha`m  terminologiya  bo`liminin`  ilimiy  xızmetkerleri,  sonday-aq  ha`zirgi 

qaraqalpaq  tili,  til  tariyxı  ha`m  dialektologiyası  tilshileri  ta`repinen  shıg`arılıp 

atırg`an qaraqalpaq leksikografiyasındag`ı birinshi ta`jiriybe bolıp tabıladı. 

«Qaraqalpaq  tilinin`  tu`sindirme  so`zliginin`»  III  Tomı  M.Qa`lenderov, 

D.S.Saytov, A.Qıdırbaev, U.Embergenov, R.Esemuratova, A.Turabaev, B.Beketov 

ta`repinen du`zilgen. Ko`lemi 23 baspa tabaqtan ibarat. 

 

Qadag`alaw ushın sorawlar  

Tu`rkiy leksikografiyası tariyxı qaysı a`sirlerden baslanadı? 

 Til biliminde so`zliklerdi du`ziwdin` a`hmiyeti ha`m mazmunı qanday? 

Tu`rkiy leksikografiyasında so`zliklerdi du`ziw qashan baslandı?  



 

A`DEBIYaTLAR 

 

1. Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. IV том, Лексика, Нукус, 1996. 

2.  Бердимуратов  Е.  Ҳəзирги  қарақалпақ  тили.  Лексикология.  Нөкис, 

Билим, 1994. 

3.  Турсунов  У.,  Мухтаров  Ж.,  Рахматуллаев  Ш.  Ҳозирги  ўзбек  адабий 

тили. Т., Ўзбекистон, 1992. 

4.  Виноградов  В.В.  Теория  и  практика  русской  лексикографии  // 

Вопросы языкознания. №6, 1956. 



 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Download 229.08 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling