Perspektiva fani va uning qisqacha tarixi. Perspektiva turlari. 1-savol. Pеrspеktiva fanining maqsad va vazifalari. Pеrspеktiva turlari

1-MAVZU: KIRISH. PERSPEKTIVA FANI VA UNING QISQACHA TARIXI. PERSPEKTIVA TURLARI.
1-savol. Pеrspеktiva fanining maqsad va vazifalari. Pеrspеktiva turlari.

Perspektiva fransuzcha so‘z bo‘lib, la perspektive — uzoqqa qarash, yunonchasiga esa perspictor — oyna orqali to‘g‘ri va aniq ko‘rayapman degan ma’noni bildiradi.

Agar markaziy proveksiyalash insonning ko‘rish xususiyati talablariga moslashtirilsa, yasalgan tasvir yaqqol va ishonchli chiqadi. Bu talablar proyeksiyalanuvchi obyektlarning bir-biriga nisbatan o‘zaro joylashuvi va ular orasidagi masofalar bilan bog‘liqdir. Demak, insonning ko‘rish xususiyatini hisobga olgan holda markaziy proyeksiyalash usulida bajarilgan tasvir perspektiva deb ataladi.

Perspektiva — tasviriy san'atning grammatikasidir, chunki yaratilgan har qanday realistik tasviriy san’at asari perspektiva qonuniyatlari asosida bajariladi yoki bajarilishi shart. Shundagina bu asarning to‘g‘ri qurilganligi yoki hayotiyligi ta’minlanadi. Agar tasviriy san'at asari bu qoidalarga amal qilinmasdan yaratilsa, ilmli kuzatuvchilar «bu rasmda perspektiva yo‘q», oddiy kuzatuvchilar «bu rasmdagi narsalar o‘ziga o‘xshamabdi» deydilar. Perspektiva fani realistik rasm yaratish uchun ilmiy manba vazifasini o‘taydi va narsalarni ko‘z o‘ngimizda qanday ko‘rsak, shunday tasvirlashga yordam beradi.

Perspektiva turlari. Avval aytib o‘tilganidek, perspektiva deb inson ko‘rish xususiyatlarini hisobga olgan holda markaziy proyeksiyalash usulida bajarilgan tasvirga aytiladi.

Perspektiva rassomlar amaliyotida rasm tuzilishini to‘g‘ri bajarish, arxitekturada qurilayotgan binoning kompozitsiyasini loyiha bosqichida tekshirib, unga tuzatishlar kiritish, aerofotogeodeziyada yuqoridan olingan suratlar orqali obyekt o‘lchamlarini aniqlash, kriminalistikada avvaldan harakatda bo‘lib to‘qnashgan mexanizmlarning harakatini tiklash uchun, shuningdek, optika va boshqa sohalarda ishlatiladi.

Perspektiva ishlatilish joyi va qanday sirt ustida bajarilishiga qarab quyidagi turlarga bo‘linadi:

1. Kuzatish perspektivasi. Bunda obyekt qanday ko‘rinsa, xuddi shunday tasvirlash qoidalari o‘rganiladi.

2. Havoiy perspektiva. Bunda narsa tasviri uning yoritilish kuchiga qarab ranglarda tasvirlanadi. Fazoning chuqurligi va kengligi rang orqali ifodalanadi.

3. Analitik perspektiva. Bunda narsaning tasviri grafik-analitik, ya’ni nuqtalar o‘mini hisoblash orqali bajariladi.
4. Geometrik perspektiva. Geometrik perspektiva perspektiv tasvir yasashning asosi bo‘lib, u tasvir yasaladigan sirt turiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi:

4.1. Chiziqli perspektiva. Bunda narsaning tasviri gorizontal tekislikka nisbatan vertikal va ba’zan og‘ma bo‘lgan tekisliklarda yasaladi.

4.2. Panoramali perspektiva. Bunda narsaning tasviri silindr sirtining ichki tomonida yasalib, qarash nuqtasi sirt o‘qida olinadi.

4.3. Dioramali perspektiva. Agar prizrna yog‘ida (qirrasida) panoramali perspektiva bilan o‘z kattaligidagi narsalar birga qo‘shib olinsa, dioramali perspektiva hosil bo‘ladi.

4.4. Qubbali (gumbazli) perspektiva. Bunda narsaning tasviri sfera yoki ellipsoid sirtining ichki tomonida yasaladi.

4.5. Relyefli perspektiva. Bunda narsaning tasviri fazoning bir qismida bajarilib, undan tekislikda bo‘rttirilgan fazoviy tasvirlar yasashda va uncha chuqur bo‘lmagan sahnalarda chuqurlik fazosini oshirishda foydalaniladi. Relyefli perspektiva qonunlaridan asosan haykaltaroshlar foydalanadi.

4.6. Teatral perspektiva. Bunda tasvir bir nechta sirtlarda yasalib, teatrlarda sahna bezash ishlarida qo‘llaniladi. Bu perspektiva relyefli perspektiva prinsiplariga asoslangan bo‘lib, hajmli tasvirlar bir necha tekisliklar bilan almashtiriladi. Bu perspektiva dekoratsiyalar yasash- ning uazariy asosi bo‘lib hisoblanadi. Bunda perspektiv tasvir ketma-ket joylashtirilgan bir necha parallel tekislik (kuhsa)larda yasaladi. Shunga ko‘ra sahna juda keng va ko‘p manzarali ko‘rinadi. Sahna orti ma’lum bir oraliqda bir-biriga nisbatan parallel yoki burchak ostida joylashtirilib, orqa dekoratsiya bilan qo‘shilib ketadi.

4.7. Stereoskopik perspektiva. Bunda narsaning ikki ko‘rinishi, ya’ni chap va o‘ng ko‘z uchun alohida-alohida perspektiv tasvirlari — ikki nuqtadan turli ranglarda bajariladi hamda ular ma’lum burchak ostida ustma-ust qo‘yiladi. Tasvir, xususan, chap ko‘z uchun qizil, o‘ng ko‘z uchun ko‘k rangli chiziqlar bilan chiziladi va ular anaglif (bo‘rttirilgan) tasvirlar deyiladi. Anagliflar maxsus yasalgan qizil va ko‘k rangli stereoko‘zoynaklar orqali kuzatilsa, narsalar ko‘z oldimizda hajmli bo‘lib ko‘rinadi.

4.8. Plafonli perspektiva. Bunda narsaning tasviri gorizontal tekislikda yasalib, asosan bino shiftlariga ishlanadi.

5. Kinoperspektiva. Bu grafik usulda foto-kino suratlari va kinofilmlar bo‘yicha harakatlanuvchi obyektning tezligi va tezlanislii haqidagi ma’lumotlarni o‘rgatuvchi alohida fan.

6. Aeroperspektiva. Bu perspektiva samolyotdan turib yerdagi obyektlarning tasvirini yasashda yoki aerofoto usul bilan surat olishda qo‘llaniladi.

Keltirib o‘tilgan perspektiva turlari uzoq tarixdan hozirgi kungacha rivojlanib keldi va bundan keyin ham rivojlanib boradi.

2-savol. Pеrspеktiva yasashning gеomеtrik apparati va uning asosiy tеrminlari.

Narsalarning fazodagi holati va ularning shaklini qanday ko‘rsak, tekislikda huddi o‘shanday ko‘rinadigan qilib ilmiy asosda tasvirlashni o‘rgatadigan fan perspektiva fanidir.

Perspektiv tasvir qurishda chizma geometriya fanida o‘rganiladigan markaziy proyeksiyalash usuliga asoslaniladi. Demak, bunga qadar talaba ortogonal va aksonometrik proyeksiyalar hamda texnik rasm to‘g‘risida bilim, ko‘nikmaga ega bo‘lganligini inobatga olsak, ularning o‘zaro farqlarini mustaqil tahlil qila olishi mumkinligi ayon bo‘ladi. 1-rasm, a da parallelepipedning ortogonal, b da aksonometrik (izometriyasi va texnik rasmi) va c da markaziy proyeksiyasilarining fazoviy hamda epyur (ish vaziyati) ko‘rsatilgan. 1-rasm, a va b larda parallelepipedning xarakterli nuqtalaridan proyeksiyalash yo‘nalishlariga parallel nurlar o‘tkazilgan va ularni proyeksiyalar tekisligi bilan kesishgan nuqtalari aniqlangan. Ushbu nuqtalar mos ravishda tutashtirilsa parallelepipedning ortogonal yoki aksonometrik proyeksiyasi hosil bo‘ladi.
a)