Pirometallurgiya, gidrometallurgiya, elektrometallurgiya

pirometallurgiya, gidrometallurgiya, elektrometallurgiya) da amalga oshiriladi.

1. 
   Qaytarilish jarayonlariga misol:
   
   1. 
      ko’mir bilan qaytarilishi:
      

SnO₂+ 2C → Sn + 2CO
Cu₂O + C →2Cu + CO

1. 
   uglerod(II)-oksid bilan qaytarilishi:
   

ZnO + CO →Zn + CO₂
Fe₂O₃ + 3CO →2Fe + 3CO₂

1. 
   vodorod bilan qaytarilishi:
   

MoO₃ + 3H₂→ Mo + 3H₂O

1. 
   titan xloridning natriy ta’sirida qaytarilishi:
   

TiC1₄ + 4 Na → Ti + 4NaCl

1. 
   metall oksidlarning Si, Al, Mg va boshqalar ta’sirida qaytarilishi: ZMn₃O₄ + 8 A1 →9Mn + 4A1₂O₃
   

Fe₂O₃ + 2Al →2Fe + A1₂O₃ Cr₂O₃ + 2Al→2Cr + A1₂O₃

1. 
   metall ionlarining katodda qaytarilishi:
   

Ni²⁺ + 2e^– → Ni

1. 
   nodir metallarning kompleks birikmalardan qaytarilishi:
   

2K[Au(CN)₂] + Zn→K₂[Zn(CN)₄] + 2Au

2. 
   Termik parchalanish jarayoniga misol:
   
   1. 
      sirkoniy (IV)–iodidningcho’g’langan volframda termik parchalanashi:
      

IrI₄→ Ir + 2I₂

1. 
   nikel karbonilning termik parchalanishi:
   

Ni(CO)₄→Ni + 4CO

1. 
   germaniy (II)-yodidning yuqori haroratda parchalanishi:
   

2GeI₂→GeI₄ + Ge
Nihoyatda toza metall olish uchun moddalarni vakuumda haydash usulidan foydalaniladi.
Eng faol metallar odatdagi sharoitda suvdan vodorodni siqib chiqaradi va ishqor hosil qiladi:
2Na + 2H₂O = 2NaOH + H₂↑
Ca + 2H₂O = Ca(OH)₂ + H₂↑
Faolligi kamroq bo’lgan metallar o’ta qizigan bug’ holida suvdan vodorodni siqib chiqaradi va oksidlar hosil qiladi:
3Fe + 4H₂O = Fe₃O₄ + 4H₂↑
Suyultirilgan va kislorodsiz kislotalar bilan reaksiyaga kirishib, ulardan vodorodni siqib chiqaradi:
Zn + 2HCI = ZnCI₂ + H₂↑
Kuchlanishlar qatorida vodoroddan keyin turgan metallar uni suvdan va kislotalardan siqib chiqara olmaydi, balki kislotalar bilan vodorodni siqib chiqarmay turib, oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari kirishadi:
Cu + 2H₂SO₄ = CuSO₄ + SO₂ + 2H₂O
Barcha hollarda reaksiyaga kirishuvchi metallar oksidlanadi. Metallarning oksidlanishi metallar metalmaslar bilan bevosita o’zaro ta’sir ettirilganda ham kuzatiladi:
2Na+S=Na₂S
2Fe + 3C1₂ = 2FeCl₃ Metallarning ko’pchiligi kislorod bilan reaksiyaga kirishib, har xil tarkibli oksidlar hosil qiladi, ya’ni
E₂O, EO, E₂O₂
Metallarning olinishi.Metallardan «asl» metallar oltin, platina, kumush (ba’zan mis, qalay, simob) tabiatda erkin ya’ni tug’ma holda uchraydi.
Metallarning asosiy massasi Yer qobig’ida birikmalar holida uchraydi. Sof metallarni sanoat miqyosida hosil qilish uchun yarokli tabiiy xom ashyo metall rudalaridan foydalaniladi. Rudalar ko’pincha toza bo’lmaydi, ularga bekorchi. jinslar – qum, loy, ohaktosh va boshqalar aralashgan bo’ladi. Har qanaqa uda ishga tushirilishidan avval bekorchi jinslardan tozalanishi, boshqacha aytganda «boyitilishi» lozim. Ba’zan rudalarning boyitilgan shakli «konsentrat» deb ataladi. Rudalar turli usullar bilan, ko’pincha flotasion usulda boyitiladi.
Metall rudalarning birinchi turkumi oksid rudalardir. Bungatemir rudalaridan qizil temirtosh (Fe₂Oz), qo’ng’ir temirtosh (Fe₃O₄),alyuminiy rudasi – boksit (A1₂O₃·2H₂O),marganes rudasi – pirolyuzit(MnO₂), qalay rudasi (SnO₂), vismut oxrasi (Bi₂O₃) va boshqalar.
Juda ko’p metallar tabiatda sulfidlar holida uchraydi. Bunday rudalar odatda Yer po’stlog’ining chuqurrok qismiga joylashgan bo’lib, ularga suv, CO2, havo kislorodi ta’sir etmagan (shuning uchun ular birlamchi tog’ jinslar deb yuritiladi). Misol uchun, mis kolchedani (Cu₂S·Fe₂S₃), mis yaltirog’i (Cu₂S), kinovar (HgS), qo’rg’oshin yaltirog’i (PbS), pyx aldamasi (ZnS ) va boshqalar. Ba’zan bir necha metallarning sulfidlari aralash holda uchrab, polimetall rudani tashkil etadi. O’rta Osiyo, Kavkaz va Uzoq Shimol rayonlarda polimetall rudalar uchraydi. Ba’zi bir metallar xloridlar, sulfat, karbonat va fosfatlar holida uchraydi. Masalan, karnalit (KC1·MgCl₂·6H₂O), silvinit (KCl·NaCl), toshtuz (NaCl), kainit
(MgSO₄·KCl·3H₂O), gips (CaSO₄·2H₂O), galmey (ZnCO₃), oq qo’rg’oshin rudasi (PbSO₃ ) va boshqalar.

Foydalanilgan adabiyotlar

www.fayllar.org
www.xozir.org
www.mylab.uz