Páninen kurs jumisi tema : Pedagogikalıq texnologiyaniń rawajlaniw basqishlari

I.1.Kaliy tóginler qásiyetleri
Kaliy ósimliklerdiń azıqlanıwı ushın zárúr element esaplanadı. Topıraqta kaliy jáne onıń birikpeleri kem bolsa, hasıldarlıq talay azayıp ketiwi múmkin. Kaliy tiykarında payda etinadigan birikpelerdiń 90% ke jaqın bólegi tóginler payda etiw maqsetlerinde isletiledi. Eń áhmiyetlisi, kaliyli tóginler tómendegiler bolıp tabıladı:
a) Tazalanbaǵan tóginler - bular kaliy hám natriyning xlorli birikpeleri bolıp tabıladı. Silvinitlar (KCl*NaCl) hám magniy menen kaliy duzlarınıń birikpeleri (MgSO4*KCl*3 H2 O) kainit dep atalatuǵın mineralardan taqan tárizli etip tayarlanadı ;
b) Konsentrlengen tóginler - kaliy xlorid hám kaliy sulfat duzların qayta islew nátiyjesinde payda etetuģin tóginler bolıp, konsentratlar dep ataladı, sebebi bul tóginler aralas tóginlerdi kaliy birikpeleri menen bayıtıw tiykarında payda etiledi;
c) Quramında potash K₂CO₃ bolatuǵın aǵash hám torf kulide konsentrlengen tóginlerge kiredi. Kaliy elementi tiri organizmlerde assimilyatsiya hám fotosintez processlerinde Ca^+2, Mg⁺²-ionları menen birgelikte kletka daǵı protoplazma kolloid jaǵdayın basqarib turadı. Kaliydiń muǵdarına organizmdegi kraxmal, qant, maylar muǵdarı baylanıslı boladı. Kartoshka, láblebi, ayǵabaǵar, jońıshqa, kanop, temeki eginleri kaliy elementine kúshli mútajlik sezse, sulı, biyday hám arpa kaliyke talap az eginler bolıp tabıladı. Jetilispey atırǵan kaliydiń kóp muǵdarı haywanlar, qus shıǵındıları menen qoplansada, bul jetkilikli emes. Usınıń sebepinen kaliyli tóginlerge mútajlik úlken. 1 ge maydandaǵı g'o'za hár tonna ónimi ushın jerden 30 - 70 kg azot, 10 -20 kg fosfor menen birge 30 - 80 kg kaliydi ózlestiriwi aniqlanģan. Kaliyli tógin mıywe, mayda - mıywe, júzim, túbir miyweliler hám basqalar quramındaǵı qant muǵdarın, kartoshkada kraxmaldi, talshıqlı eginlerde talshıq muǵdarın asırıp, sapasın jaqsılaydı, ot-jem eginleri quramındaǵı proteinni kóbeytedi, gúzgı g'alla eginleri, dukkaklilar hám tereklerdiń suwıqqa hám qurǵaqlıqqa shıdamın asıradı.
Kaliy saqlaǵan tábiyiy derekler qatarına aǵash hám eginlerdiń janıwınan payda bolǵan “kul” hám kúl suwin kirgiziw múmkin. Tiykarǵı derek-KCl saqlaǵan silvinit mineralı bolıp, odan galurgiya (tańlap eritiw) hám flotatsiya (bayıtıw ) usılı menen ajıratıp alınadı. Cl-artıqsha bolǵan jerlerge K₂ SO_4, K₂HPO₄, KNO₃ jaǵdayındaǵı tóginler isletiledi. Kaliyli tóginler ápiwayı hám kompleks tóginlerge bólinedi. Ápiwayı tóginlerge ósimlikler kuli, kaliy fosfat, kaliy xlorid kiredi. Kompleks tóginlerge kaliyli selitra, ammofoska, kaliy fosfat kiredi.
Tógin óndiriste házirgi zaman máseleleri tómendegilerden ibarat :
- kóp muǵdardaǵı tonnalap tóginlerdi tasıw processinde olar ısırap boladı, sol maqsette tógin tasıw menen baylanıslı kóliklerdi, tóginlerdi qabarǵan jerlew túrlerin tolıq jetilistiriw hám suyıq tóginlerdi trubalar arqalı jetkiziw usılların islep shıǵıw ;
- tóginlerdiń sapasın asırıw, olardaǵı azıq elementleri muǵdarın kóbeytiw, ápiwayı tóginler ornına komplek tóginlerden paydalanıwdı keńeytiw, quramında mikroelementleri menen birge biostimulyatorlardi tutqan túrlerin islep shıǵarıw ;
- aste menen ózlestiriletuǵın hám konsentrlengen suyıq fosfatli tóginler islep shıǵarıw menen jumısshı kúshi hám ekonomikalıq puxtalıq máselelerin sheshiw.
Prolongirlanģan (karbamiddiformaldegid) hám sırtı polimer elementler menen kapsulalanģan tóginler túrin hám islep shıǵarıwdı kóbeytiw;
- topıraq hám tógin quramındaǵı azot elementiniń joǵalıp ketiwi (denitrifikatsiya) ni ingibitorlar tásirinde kemeytiriwshi qurallar islep shıǵarıw ;
- polimikroelement (azot, fosfor, kaliy, magniy, bar, rux, molibden, marganes, mıs) lar saqlaǵan kompleks tóginler islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw.
Respublikamızda tóginler hám olardı islep shıǵarıw máseleleri menen Ózbekstan FA Ulıwma hám anorganik ximiya institutında akademikalıq M. N. Nabiyev (1915-1995) basshılıǵındaǵı tiykar salınǵan iri bólim shuǵıllanadı. Bul ılım dárgayında akademikler S. A. Toqtayev, B. M. Beglov, professor Sh. S. Namazov, ximiya pánleri doktorı A. Erkayev sıyaqlı belgili ilimpazlar hám olardıń shákirtleri aktiv izertlewler alip barilmaqta. Olardıń izertlewleri nátiyjeli Chirchiq, Samarqand, Nawayi, Qoqan, Almalıq mineral tóginler zavodlarında qollanıwı sebepli kóp tonnalı ónimler islep shıǵarılıp atır hám respublikamız ekonomikasına salmaqlı úles qosılıp atır.
Dıyxanabad rayonındaǵı “Dıyxananad kaliy zavodi”da kaliyli tógin - KCl yaǵnıy silvin islep shiǵarıladı. KCl bul kárxanada flotatsiya usılında islep shiǵarıladı. Óytkeni sonda, basqa usılda óndiriste kóp midorda suw talap etiledi. Dıyxanabad aymaǵında suw muǵdarı kóp bolmaǵanlıǵı sebepli flotatsiya usılınan keń paydalanıladı. Galit-tas duzı dep da ataladi, natriy xloridtiń kristall formasındaǵı mineralları esaplanadı. Tábiyaatta natriy xloridli shor kól joqarı temperatura hám samal tásirinde puwlanip, shógindilerde tóplanǵan duz payda boladı. Bul duzlar galit mineralları dep ataladi. Tábiyiy galit mineralları quramında 39, 34% Na hám 60, 66% Cl boladı. Galit reńsiz, sarı hám qızg'ish reńli kub tárizli kristall formasında ushraydı. Galit azıq-túlik hám ximiya sanaatında (xlor, natriy gidroksidi, tutınıw sodasi hám xlorid kislota islep shıǵariw ushın shiyki onim retinde) sonıń menen birge, elektrotexnikada qollanılatuǵın tuzdıń tiykarǵı bólegi esaplanadı. Silvinit metallların qayta islew nátiyjesinde hár bir tonna kaliy xloridden 3-4 tonna galit shıǵındıları alınadı. Galitli shıǵındınıń tiykarǵı komponenti NaCl (84- 93%) esaplanadı.
Galitda NaCldan basqa elementlerde bar, mısalı KCl (4-7%) hám sonıń menen birge, az muǵdarda MgCl₂ (0. 1-0. 2%) bar. Shıǵındı retinde shıǵıp atırǵan elementlar átirap - ortalıqtıń ekologiyasın (atmosfera hawasınıń aynıwı, suw tańsıqlıǵı, tábiyaatda ósimlik hám haywan túrleriniń azayıwı hám basqalar ) aynıwına alıp kelip atır. Bul jaǵday barlıq tiri organizmdiń jasaw sharayatına, turmısına unamsız tásir kórsetedi. Bunıń aldın alıw ushın shıǵındılardan ónimli paydalaniw mumkin. Yaǵnıy, shıǵıp atırǵan shıǵındılardan aqılǵa say paydalanıp, túrli tarawlarda isletiletuǵın elementler alıwdı maqset etip qoyǵanman. Onıń ushın shıǵıp atırǵan elementlerdi elektroliz etip, jańa elementler payda etedi.
Elektroliz procesi ushın elektr togın quyash batareyaları hám samaldan aladi. Bul usıl qolaylı bolıp, mámlekettiń ekonomikasına da unamlı tásir kórsetedi dep esaplaydi.
NaCl statyasınıń elektrolizi:
2 NaCl+2 H₂ O=H₂+Cl₂+2 NaOH
Elektroliz processinde H₂, Cl_2, NaOH elementlerı payda boladı. Bunnan tısqarı vodoroddan ammiak alıwımız da múmkin. Hawadan suyıqlantirip alınǵan azot menen reaksiyasınan ammiak payda etemiz.
N₂+3 H₂=2 NH₃ +Q
Azot menen vodorod qospası ádetdegi sharayatta reaksiyaǵa kirispeydi.
Azotning vodorod menen óz-ara tásirlashuvi reaksiyası qaytar reaksiya bolıp tabıladı. Reaksiyanı ońǵa (NH₃ payda bolıw tárepke) qózǵaw ushın :
1. Basımdı arttırıw zárúr;
2. Temperaturanı tómenletiw kerek. Biraq tómen temperaturada ammiak payda bolıw reaksiyasınıń unumi tómenlep ketedi;
3. Katalizatorlardan paydalanıw zárúr. Bul reaksiya ushın katalizator- Al₂ O₃, K₂O hám temir qospası.
Bárshemizge ekenin aytıw kerek, ammiak sanaatda sol usıllar arqalı alınadı.
Labaratoriyada bolsa ammoniy duzlarına sıltı tásir ettirip alınadı :
NH₄Cl+NaOH=NH₃+NaCl+H₂O
Sonıń menen birge, ammoniy xloridke so'ndirilgen hák tásir ettiripte alıw múmkin:
2 NH₄Cl+Ca(OH)₂=2 NH₃+CaCl₂+2H2 O
Granitdegi NaCl den basqa elementlardı da elektroliz etip, az muǵdarda sonda da kerekli elementlardı alıwımız múmkin.
KCl dıń elektroliz teńlemesi:
2 KCl+2 H₂O=H₂+Cl₂+2 KOH
Bul processte payda bolǵan vodorod hám xlor joqarıda kórsetilip ótilgen maqsetlerde paydalanıladı.
KOH túrli kaliyli duzlar alıwda, suyıq sabın alıw ushın hám sıltıiy akkumulyatorlar tayarlawda isletiledi.
Júdá az muǵdardaǵı MgCl₂ di da elektroliz etip jańa elementler sintez etemiz:
MgCl₂+H₂O=Mg+Cl₂+H₂ O