Páninen kurs jumisi tema : Pedagogikalıq texnologiyaniń rawajlaniw basqishlari

II.3. Kaliyli tóginler túrleri hám awil xo'jaliģinda qollanılıwı
O'gitlerdi nadurıs qollaw hám suwǵarıwdı nadurıs ámelge asırıw áqibetinde júdá kóp muǵdardaǵı nitratiar sizot suwi hám suw háwizlanga kelip qosıladı hám átirap -ortalıqtı pataslantıradı. Lekin tógin qoilashning ilimiy tiykarlanǵan sistemasın alģir agrotexnikalıq ilajlar hám melmatti shólkemlestiriwdiń aldıńǵı usılların uyqaslashtuish tiykarında átirap - ortalıqqa zálel etkazmasdan awıl xojaliq eginlerinen mol hám sapalı payda etiw múmkin.
Tiykarǵı (egiwge shekem) tóginler. Tiykarǵı tóginlewden maqset o'simiiklaxni pútkil vegetatsiya dawamında oaq element menen támiynlew bolıp tabıladı. Tóginlerdiń bul usuli eginlami pútkil ósiw dáwiri dawamında, ásirese azıq elementlarına joqarı talap qoyılatuǵın, jedel rawajlanıw dawirinde, azıq elementleri menen támiynlew ushın qolıaniladi.Tiykarǵı tóginlerde joybarlastırılǵan tógin kóleminiń tiykarǵı bólegi topıraqqa solinadi. Xojalıqtıń topıraq - ıqlım sharayatları hám ayırım ekonomikalıq -shólkemlestirilgen máselelerinen kelip shıqqan halda tiykarǵı tóginler, kóbirek kuzde, bazi jaǵdaylarda báhárde ámelge asıriladı.Topıraqtı islew tereńligi birdey boliwina qaramastan, prujina keskishli kultivator oq tárizli keskichli kultivatorģa salıstırǵanda tógindo qansha tereń qatlamlarǵa túsirip beredi. Topıraqtı islew tereńligi 10 sm boiganda, tóginniń 80 % ten zıyatraģi topıraqtıń maydan, qurǵaqlay qatlamlarında qalıp ketedi, qaysıki, kaliyli hám fosforli tóginlerdiń fiksasiyalaniwin kúsheytip jiberedi.
Respubtikamizda eginlerden mol hám sapalı ónim alıw ushın awıl xojalıǵına kóp muǵdarda mineral hám jergilikli tóginler jetkizip berilip atır. Tógin muģdarlarin tuwrı belgiiash agrokimyo páni hám ámeliyattiń tiykarǵı waziypası bolıp qalıp atır. Tógin muģdarlardiń belgilewde topıraq, ósimlik, tógin, ıqlım hám agrotexnikalıq ilajlar ortasındaǵı baylanıslılıq esapqa alınıwı kerek. Túrli eginler ushın tógin muģdarin belgilewde mezgilli awıl xojalıq hám ilimiy shólkemlerdiń usınıslarınan yamasa ádebiyatlarında kórsetilgen muǵdarlarlardan paydalanıw múmkin. Usınıs etiletuǵın tógin muģdarlarina arnawlı bir topıraq, xojalıq sharayatları hám de joybarlastırılǵan ónim tiykarında tiyisli anıqlıq hám ońlawlar kuitiladi. Tógin muģdarlarin joybarlawda xojalıqlardiń mineral tóginlami satıp alıwǵa bolǵan finanslıq jaǵdayı hám de toplantuǵın jergilikli g'itlar muǵdarına da bólek itibar beriledi. Agroximiyada tóginlerdiń maqul túsetuǵın, aqılǵa say hám eń joqarı muģdarlari parıq etedi.
Belgili, tógin muģdariniń sheksiz artıp barıwına baǵıiq túrde qosımsha ónim muǵdarı da asıp baravermaydi, málim dárejeden keyin qosımsha ónim muǵdarınıń azayıwı kuzetiledi. Sol sebepli eger xojalıqta mineral tógin muǵdarı kem bolsa, kemrek maydanǵa yuqon muģdarda tógin qóllawdan kóre, kóbirek maydanǵa ortasha muģdarda qollap jalpı ónim muǵdarın asırǵan maqul boladi.
Tóginlerdiń aqilģa say muģdariniń - óndiristiń belgili shólkemlestirilgen-xojalıq sharayatında birge maydannan imkan shekem joqarı ónim alıwdı hám usınıń menen bir qatarda malim muǵdardaǵı ekonomikalıq nátiyjelililikti támiynlengen tógin muģdari bolıp tabıladı.
Tóginlerdiń muģdari - degende, talap dárejesindegi sapaǵa iye bolǵan, maksimal muǵdardaǵı hosii jetilistiriw ushın qollanilatuģin tógin muģdari tushiniladi. Tóginlerdiń bul usılı xojalıqlar tógin menen júdá joqarı dárejede támiynlengen jaǵdaylarda ǵana ózin aqlawı múmkin. Házirgi dáwirde tógin muģdarlarin belgilewdiń bir neshe usılı bar.
Kaliy sulfati joqarı konsentrlangan xlorsiz tógin, sarı reńdegi aq kristall untaq bolıp, quramında 46 -50% K2 O bar. Ol barlıq topraqlarda hám barlıq eginlerde, ásirese xlorga bayqaǵısh bolǵan orınlarda (temeki, tsitrus miyweleri, júzim, kartoshka hám basqalar ) qollanıladı. Ol altıngúgirt óz ishine alǵan tógin bolıp xizmet etiwi múmkin, biraq awıl xojalıǵında sheklengen paydalanıw sebepli altıngugurt topıraqtı támiyinlewde azǵantay rol oynaydı. Ol quramında makrosel kaliy hám kislorodtıń 50 procenti, sonıń menen birge ósimliklerdiń uyqas ósiwi ushın júdá zárúrli bolǵan altıngugurt oksidi, kaltsiy, natriy, temir oksidi az muǵdardaǵı biraq olardıń quramı sonshalıq kem bolsa, basqa tóginlerden paydalanǵanda esapqa alinbaslıǵı múmkin. Sap K₂SO₄ dıń mineral formaları salıstırǵanda kem boladi. Ol suwda júdá eriydi hám gidrolizge ushramaydi. Sap etanol yamasa konsentrlengen sıltı eritpelerinde eriydi. Ashshı - shor dámge iye. Kristallanģan kórinis,kristallar mayda, kóbinese aq yamasa sarı reńde boladi.Ximiyalıq ayrıqshalıqlarǵa tómendegiler kiredi: altıngugirt oksidi bolǵan pirosfat payda etedi. Ol sulfidge deyin azayadı. Barlıq sulfatlar sıyaqlı, ol eriytuǵın bariy birikpeleri menen óz-ara tásir etedi. Dibazik kislota duzı retinde ol 45-52% K₂O den kem bolmaǵan 1% MgO hám 10% ıǵallıqtan aspaytuǵın kislotalı duzlardı payda etedi. Ol tiykarınan xlorģa bayqaǵısh bolǵan eginler ushın isletiledi (kartoshka, temeki, zig'ir, júzim, tsitrus miyweleri hám basqalar ). Tóginde sulfat ionınıń bar ekenligi xochli ósimlikler (kapusta, rutabaga, shalǵam hám basqalar ) hám kóp muǵdarda altıngugirt tutınıw etetuǵın dukkakli eginlerdiń ónimine unamlı tásir kórsetedi. KHSO₄ de metallurgiyada aǵıs retinde isletiledi. Kaliy sulfattiń tiykarǵı qarıydarsı awıl xojalıǵı bolıp tabıladı. Kaliy sulfat xlor bolmaǵan mineral tógin bolıp tabıladı. Kaliy sulfattiń natiyjeliligi granulometrik quram daǵı kaliy-jarlı natriy-podzolik topraqlarda hám torf topraqlarında jaqsılaw kórinetuǵın boladı. Chernozem topraqlarında ol ádetde kóp muǵdardaǵı kaliy hám natriyni utatuǵın eginler ushın isletiledi (qant láblebi, ayǵabaǵar, mıywe, túbir eginleri, palız eginleriler). Kesten hám kúlreń topıraqlı topraqlarda olar egin túrine, onı etiwtiriw texnologiyasına hám topıraqtaǵı kaliy quramına qaray isletiledi. Kaliy sulfati azot hám fosforli tóginler menen birgelikte isletilse, ónimdiń kólemine jáne onıń sapasına tásir etedi. Kislotalı topiraqlarda hák isletilingende kaliy sulfatiniń tásiri kúsheyedi.