Postembrional rivojlanish konuniyatlari postembrional rivojlanish davrlari va tiplari

POSTEMBRIONAL RIVOJLANISH KONUNIYATLARI.. POSTEMBRIONAL
RIVOJLANISH DAVRLARI VA TIPLARI.
Xayvonlarning postembrional rivojlanishi uch davrga bulinadi. Ularning
birinchisi-usish va shakl xosil kilish davri - embrional rivojlanish davridayok
boshlangan organogenezning davom etishi va tana ulchamlarining kattalashuvi bilan
ta’riflanadi. SHu davrning boshlaridayok xamma organlar differensiyalanib, yosh
xayvonning ona organizmidan tashkarida yoki tuxum pardalarida tashkarida yashab
rivojlana olishga imkon bera oladigan darajaga etgan buladi. SHu vaktdan boshlab
xazm sistemasi nafas va sezgi organlari ishlay boshlaydi. Nerv sistemasi kon tomirlar
va aajratish sistemalari embriondayok uz funksiyasini boshlagan buladi. Usish va shakl
xosil kilish davrida organizmning tur va individga xos xususiyatlari uzil kesil yuzaga
keladi va individ ulchami tur uchun xarakterli bulgan darajaga etadi.
Jinsiy sistema boshka organlardan kura kechrok differensiyalanadi. SHu sistema
shakllanib bulganidan keyin postembrional xayotning ikkinchi davri-voyaga etish
davri boshlanadi. Bu davrda kupayish (urchish) buladi. Voyaga etish davri xar xil
muddat davom etadi: ba’zi turlarda (kunlik, tut ipak kurti) bu davr bir necha kun,
boshkalarida kup yillar davom etadi.
Voyaga etish davridan keyin karilik davri boshlanadi; bu davr moddalar
almashinuvining susayishi va organlar involyusiyasi bilan xarakterlanadi. Karish
individning tabiiy ravishda ulishiga olib keladi.
Oddiy va murakkab rivojlanish. Metamorfoz. Barcha xayvonlarni postembrional
rivojlanishiga karab ikki gruppaga bulish mumkin. Ba’zilarning embrionida vujudga
keladigan organlari postembrional xayotda xam rivojlanaveradi va etuk xayvonning
organlari bulib koladi; bu xol oddiy (tugri) rivojlanish deb ataladi. Boshka xayvonlarda
embrionda yuzaga kelgan organlar postembrional xayotning ilk stadiyalaridagina
(lichinkadagina) xizmat kiladi, keyin esa postembrional davrda paydo buladigan yangi
organlar bilan almashinadi, bu murakkab rivojlanish yoki metamorfoz (uzgarish) bilan
rivojlanishidir.
Talaygina xayvonlarda, masalan lansetnikda oddiy rivojlanish kuriladi. Voyaga
etgan xayvonning xamma organlari-xordasi, nerv nayi, xazm yuli, jabra apparatiembrionning
rivojlanish davridayok yuzaga keladi. Bolasi tuxumdan chikkanidan
keyin bu organlar rivojlanishda, usishda davom etadi va etuk organizm organlarini
xosil kiladi.
Murakkab rivojlanishni biz uy pashshasida uchratamiz. Pashshaning kuyib
ketgan tuxumlaridan chuvalchangga uxshagan lichinka chikadi. Lichinka chiriyotgan
organik moddalar bilan oziklanadi, usadi va sharoitlar kulay bulganida 5-7 kundan
keyin katta-kichikligi jixatidan etuk pashsha baravarlashib, tanasining
chivalchangsimon shaklini shu vaktgacha saklab koladi. Sungra lichinka oziklanmay,
xarakat kilmay kuyadi, uning tanasi bochkacha shakliga kiradi, lichinka gumbakka
aylanadi, bu metamorfoz bulib utadigan stadiyadir. Gumbak tanasida lichinka organlari
va tukimalarini parchalaydigan fermentlar paydo buladi (gistoliz), usha organ va
tukimalarning koldiklarini fagotsitlar xazm kilib yuboradi. Pashshalarda lichinka
organlarining parchalanishi shu kadar avjiga chikadiki, gumbakning puti nina bilan
tshilganida uning ichidagi xamma narsasi sutsimon ok suyuklik kurinishida okib
tushadi.
Nerv sistemasi jinsiy organlarning boshlangichlari va embrionla xujayralarning
maxsus tuplamlari - imaginal disklargina gistolizga uchramaydi. Tez orada shular
xisobiga organlar paydo bula boshlaydi, lekin bu organlar endi voyaga etgan individimago
organlari buladi. SHaroitlar kulay bulganida metamorfoz 5 kundan keyin
tugallanadi va ugmbak pustidan etuk xashorat chikadi. Pashsha shundan keyin
usmaydi; bir sutkadan keyinok u kupayishga kodir bulib koladi.
Metamorfoz bakada xam buladi. uning lichinkalik stadiyasi- it balik- suvda
xayot kechirishga moslashgan. It balikda suvda nafas olishga imkon beradigan
organlar- tashki jabralar bor; suzgich bilan ta’minlangan dumi xarakat organi bulib
xizmat kiladi; kon aylanish sistemasida, xuddi baliklardagi singari, bitta kon aylanish
doirasi buladi; yuragi ikki kameradan tashkil topgan; it baliklar usimliklar bilan
oziklanadigan bulganidan ularda kattakon uzun ichak yuzaga keladi. Metamorfoz
tuxumdan chikkanidan keyin tez orada boshlanadi. Ayni vaktda xammadan ilgari upka
paydo buladi, shundan keyin jabralar gistolizga uchraydi. SHu bilan bir vaktda kon
tomirlar sistemasi uzgaradi; ikkita kon aylanish doirasi vujudga keladi va yuragi uch
kamerali bulib koladi.
Keyinrok imagoning xarakat organlari: oldingi va orka oyoklari paydo bula
boshlaydi. Oyoklari shakllanib olganidan keyin dumi kichrayib boradi va nixoyat,
batamom yukolib ketadi. Xayvon oziklari (xashoratlar, chuvalchanglar) bilan
oziklanishga utishi munosabati bilan ichagi uzgarishga uchrab, ancha kalta tortadi.
Tugri rivojlanish bilan murakkab rivojlanish urtasidagi chegara bir kadar
shartlidir. Bir tomondan, metamorfozda lichinka organlarining xamma sistemalari xam
uzgarishga uchravermaydi. YUkorida aytib utilganidek, pashshalarda nerv sistemasi
bilan jinsiy sistema tuxtovsiz rivojlanib boradi. Ikkinchi tomondan oddiy yul bilan
rivojlanadigan xayvonlarda ba’zi organ sistemalari tubdan kaytadan tuziladi.
Jumladan: sut emizuvchi xayvonlar bilan odamning uk skeleti xorda kurishidida
vujudga keladiyu, lekin keyinchalik avvaliga togay, sungra suyak umurtkalar bilan
almashinadi.
Rivojlanishning ikkala tipi xayvonlar dunyosining xamma tiplarida uchraydi.
yassi chuvalchanglar orasida lichinka stadiyalarida kup uzgarishlar yuza beradigan
murakkab rivojlanish ustun turadi. birok, chuchuk suvda yashaydigan kiprikli
chuvalchanglarning rivojlanishi oddiy buladi.
Xalkali chuvalchanglardan tuprokda va chuchuk suvda yashaydigan oligoxetalar
oddiy yul bilan, dengizda yashaydigan polixetalar esa metamorfoz bilan rivojlanadi.
Bugimoyoklilardan urgimchaklarda oddiy rivojlanish ustun tursa, xasharotlarda
murakkab rivojlanish ustun turadi. umurtkalilardan talaygina baliklarda va suvda
xamda kuruklikda yashovchi xamma xayvonlarda rivojlanish sudralib yuruvchilar,
kushlar va sut emizuvchilarda kuriladigan tugri rivojlanishga karama-karshi ularok,
metamorfoz bilan birga davom etadi.
ORGANIZMNING USISHI
Xar bir tirik mavjudot individual rivojlanish protsessida uz tanasining massasini
oshirib boradi- usadi. Usish- moddalar almashinuvi natijasidir: assimilyasiya tezligi
dissimilyasiya tezligidan yukori bular ekan, tana massasi ortib boradi. Vazn (ogirlik),
xajm yoki uzunasiga ketgan ulchamlarning (tana buyining) ortishi usish kursatkichi
bulib xizmat kilishi mumkin.
Barcha tirik mavjudotlar kay tarika usishiga karab ikki gruppaga bulinadi.
ba’zilari umrining ma’lum davrlaridagina usadi, shu vakti kelib, mazkur tur uchun
xarakterli bulgan kattalikka etib oladi (usish chegarasi), shundan keyin ularning tanasi
ortik kattalashmay kuyadi. Usishning bunday xili cheklangan yoki tayinli usish deb
ataladi.
Usish tuxtab kolishining vakti va sabablari xar xildir. Kupgina xasharotlar
(pashshalar, kungizlar, kapalaklar) fakat lichinka davrida usadi. Metamorfoz paytidan
boshlab usish taxtab koladi va voyaga etgan xashorat (imago) kattalashmay kuyadi,
chunki zich buladigan xitin kpolamasi tanasining usishiga tuskinlik kiladi. kupchilik
sutemizuvchilarda jinsiy jixatdan voyaga etguncha tana kattalashib boradi, shundan
keyin skelet oxaklanib, usish tuxtab koladi. Talaygina kushlar (juja kushi deb
ataladigan kushlar) juda kiska muddat ichida usadi. Kush bolasi uyasidan uchib
ketadigan paytga kelibok onalaridek katta bulib koladi va ortik usmaydi.
Ikkinchi gruppaga butun umri buyi usadigan organizmlar kiradi. Bunday usish
xili cheklanmagan yoki notayin usish deb ataladi. Talaygina baliklar jinsiy jixatdan
etilganidan keyin tanasining usishi sekinlashib koladi, lekin tanasining buyi bilan
massasining usishi ulimgacha davom etaveradi. CHurtan balik, osetr, beluganing tanasi
necha un yillar mobaynida usib boradi. Usimliklar orasida daraxtlar cheksiz usish
xususiyatiga egadir. Eman (dub) bilan archa yoshi 1000 yildan oshib ketganidan keyin
xam usaveradi. Xavfli usmalarning kuyida kuzdan kechirib utiladigan usishi cheksiz
usishga yorkin misol bula oladi.
Usishning muxit sharoitlariga murakkab tarzda boglikligini vakt-bevakt usish
(davriy usish) misollarida kursatib bersa buladi, bunda zur berib usish davrlari tinchlik
davrlari bilan navbatlashib turadi.
Kup yillik usimliklarda davriy usish yil fasllarining almashinib turishiga boglik
buladi. Kuklam bilan yozda ular zur berib usadi; kuzga kelib usish sekinlashib koladi
va kishda tuxtaydi. Daraxtlarda usish davriyligi tanasining kundalang kesimlarida
yaxshi kurinib turadigan yillik usish xalkalari paydo bulishiga sabab buladi. Xar yili
yozda daraxta tanasida yangi yillik xalka paydo buladi. xalkalar sonini sanab,
daraxtning yoshini bilib olish mumkin.
Mavsumga boglik usish davriyligi kupgna xayvonlarda kuriladi (baliklar,
mollyuskalar). Baliklar 1zda zur berib usadi. Kish yakinlashishi bilan ularning usishi
sekinlashib koladi yoki butunlay tuxtaydi. Usishning davriy ekanligi balikning
tangacha va suyaklaridagi yillik usish xalkalari kurinishida baralla bilinib turadi.
YOruglikka boglik bulgan usishning sutkalik davriyligi kupgina usimliklarda
kuriladi. Xar sutkada kechasi usish tezligi ortadi, kunduzi esa kamayadi.
Xasharotlarning lichinkalarida uziga xos usish davriyligi kuriladi. Ularning tanasi
tashkaridan kattik xitin koplagichi bilan koplangandir, bu koplagichi usishga xalakit
beradi. Vakt-bevakt shu koplagichi tushib ketadi va urniga ancha kengrok buladigan
yangisi paydo buladi (pust tashlash). tipik xollarda xar sarfar pust tashlashdan keyin
tana ikki baravar kattalashadi; shundan keyin usish kelasi safar pust tashlaguncha
tuxtab koladi.
RIVOJLANISH VA USISHNING NERV-GUMORAL
YUL BILAN IDORA ETILISHI.
Embrional xayotning ilk stadiyalarida tukima va organlarning rivojlanishini
muayyan fiziologik mexanizmlar: embrional xujayralari va tukimalarining uzaro ta’siri
idora etib turadi (regulyasiya kilib turadi). Lekin embrional xayot davridayok
regulyasiya murakkablashib koladi, aloxida organlar- ichki s ekretsiya bezlari paydo
buladi. Nerv sistemasi idora etadigan boshka mexanizmlardan kura kechrok ishga
tushadi. Nerv sistemasi paydo bulganidan keyin rivojlanish, usish va barcha fiziologik
xodisalarni boshkarishda etakchi rolni uynaydigan bulib koladi.
Usish va rivojlanishning nerv yuli bilan idora etilishi. Usish va rivojlanishni
idora etishda nerv sistemasining kanday rolь uynashi I.P.Pavlov tomonidan trofik
nervlar kashf etilganidan keyin tushunarli bulib koldi, trofik nervlar (grekcha tropheoziklanish)
tukimalarda moddalar almashinuvini idora etadi. Xarakatlantiruvchi
nervlar xam trofik ta’sir kursatishi aniklanadi. Xarakatlantiruvchi nerv kirkib kuyilsa,
unga boglangan muskullar kichrayib, teskari rivojlanishga uchraydi. SHikastlangan
muskullarning asliga kaytishini urganishda muxim ma’lumotlar kulga kiritilgan edi.
Nerv boglanishlari bulgan takdirdagina shikastlangan muskul urnida tula kimmatli
muskul paydo buladi.
Bilvosita rivojlanishda nerv sistemasining idora etuvchi bulib rolь uynashi
xasharotlar metamorfozini tekshirishda isbot kilingan edi. Aslida kuyasining
lichinkasida korin nerv zanjiri kirkib kuyilsa, tanasining oldingi kismi metamorfozga
uchraydiyu, orka kismi esa lichinka organlarini saklab koladi.
Umurtkali xayvonlarda rvojlanish va usishni trofik nevr sistemasi nerv tolalari
vositasi bilangina emas, balki ichki sekretsiya bezlari (endokrin bezlar) vositasi bilan
xam idora etadi. Bu bezlarda biologik jixatdan aktiv buladigan moddalar - gormonlar
ishlanib chikadi. Gormonlar konga tushib, butun organlarga gumoral yul bilan (kon va
limfa orkali) tarkaladi. Gumoral va nerv regulyasiyasi bir-biri bilan maxkam
boglangan bulib, aslida yagona neyrogumoral regulyasiyani tashkil kiladi, bunda
markaziy nerv sistemasi etkachi rolni uynaydi.
Ichki sekretsiya bezlaridan rivojlanish va usishni idora etishda kalkonsimon bez,
jinsiy bezlar (urugdon va tuxumdon), gipofiz va buyrak usti bezlari xammadan katta
axamiyatga ega.
Kalkonsimon bez yod tutadigan gormonlar- tiroksin va triyodtironin ishlab
chikaradi. Ut bakaning it baliklarini kalkonsimon bez bilan bokilsa, ortikcha gormonlar
ta’sirida ular tezlashgan metamorfozga uchraydi va 18-20 kundan keyin bakalarga
aylanadi. Odatdagi sharoitlarda bu protsess 70-80 kundan keyin tamom buladi.
Tezlashgan metamorfozda it baliklar usishdan koladi va ulardan paydo buladigan
bakalar juda kichkina buladi.
Kalkonsimon bez gormonlari bulmaganida it baliklarning kay tarika
rivojlanishini aniklash uchun usha bez olib tashlanadi yoki uning funksiyasi maxsus
ta’sir kursatadigan moddalar (metiltiouratsil) bilan susaytirib kuyiladi. Ikkala xolda
xam rivojlanish tuxtab, metamorfoz xodisasi yuzaga chikmadi, lekin tiroksin
yuborilganidan keyin it baliklar tezgina bakalarga aylandi.
Sut emizuvsi xayvonlarda kalkonsimon bezni olib tashlash ularning
rivojlanishini juda izdan chikarib yuboradi. Suvda va kurukda yashovchilarga
karama-karshi ularok, usish xam sekinlashib koladi. Odamda kalkonsimon bezning
tugma etilmagan bulishi ogir kasallik - kretinizmga olib keladi. Kasallik jismonan va
ruxiy jixatdan rivojlanishning buzilib, usishning tuxtab kolishi bilan namoyon buladi.
kalkonsimon bez funksiyasining buzilishi shu kasallikni keltirib chikaradigan
bulganidan tiroksinli preparatlarni organizmga yuborish yaxshi natijalar beradi.
Jinsiy bezlar yoki gonadalar xam kupayish organlari, xam ichki sekretsiya
bezlaridir. Urugdonlarda bulsin, tuxumdonlarda bulsin bir nechta gormon ishlab
chikariladi. Tuxumdonning eng muxim gormonlari jumlasiga follikulyar gormonlar
(estradiol, estron, estriol va boshkalar) xamda sarik tana gormoni (progesteron) kiradi.
Bularning birinchilari ayollar jinsiy belgilarining rivojlanishiga ta’sir kursatsa,
ikkinchisi xomiladorlikda kuriladigan spetsifik uzgarishlarni keltirib chikaradi. Erkak
jinsiy gormonlaridan testosteron- juda katta axamiyatga ega. Ayollar gormonlari xam,
erkaklar gormonlari xam-ssiklik uglevodorod fenantren unumlaridir. Uning boshka
unumlari ilk gastrulaga yuborilganida organizator singari ta’sir kursatib, nerv
plastinkasining rivojlanishiga sabab buladi. Bu- embrional va postembrional xayotda
rivojlanishni ximiyaviy yul bilan idora etadigan faktorlarning ьir-biriga boglikligini
kursatadi.
Ayrim jinsli xayvonlarda jinsiy dimorfizm kuriladi, ya’ni erkaklari bilan
urgochilari sezilarli darajada bir-biridan ajralib turadi. tofovutlar kupayish
organlarining uzidagina (birlamchi jinsiy belgi) kurilmaydi; ularni skelet, koplagich
tukimalar tuzilishining xususiyatlarida va boshka kupgina belgilarda- ikkilamchi jinsiy
belgilarda xam topsa buladi. SHularning ba’zilari embrional xayot vaktidayok
rivojlansa, boshkalari kech, jinsiy jixatdan etilish davrida paydo buladi.
Erkak va urgochi organizmda ikkilamchi jinsiy belgilarning rivojlanishidagi
fark jinsiy bez gormonlariga boglik bularmikin?. Bu savolga sovet olimi
M.M.Zavadovskiyning (1891-1957) tajribalarida javob olindi. Tajribalar kushlar va
sut emizuvchi xayvonlar ustida kuyildi. Tovuk va xurozlardagi jinsiy bezlarni olib
tashlash (bichib) ularning turki bilan atvorining keskin uzgarib ketishiga olib keldi.
Xuroz bichilganidan keyin jinsiy instinktini yukotib, toji bilan bakbakasi kichraydi,
lekin ochik rang va dum patlarining xurozga xarakterli bulgan uroksimon shakli
saklanib koldi. Bichilgan tovuklar jinsiy instinktini yukotib, birinchi marta
tullaganidan keyin uzining kurinishini keskin uzgaritirib kuydi- ularda xurozlarga xos
bulagn rangli patlar bilan dumila uzun-uzun uroksimon patlar paydo buldi. Bichilgan
tovuk bilan xurozning umumiy kurinishi va atvori bir xil bulib koldi.
Ikkilamchi jinsiy belgilarning xammasi xam bir xilda, teng axamiyatga ega
emas. Bularning ba’zilari bichishdan keyin yukolib ketadi, boshkalari esa saklanib
koladi. Bichishdan keyin yukolib ketadigan belgilar, Zavadovskiy taklifiga kura, tobe
ikkilamchi jinsiy belgilar deb ataladi, chunki ularning yuzaga kelishi, jinsiy bez
gormoniga boglikdir. Erkak va urgochi jinsiy instinkti, erkagining katta buladigan
ojisi, bakbakasi bilan pixlari, tovuk dumidagi kalta-kalta patlar shular jumlasiga kiradi.
Ikkinchi gruppa belgilar -soxta jinsiy (psevdoseksual) belgilardir. Bular bichilgan
xayvonda xam paydo bulaveradi. Masalan, xuroz patlarining ochik rangda bulishi va
dumidan uzun-uzun uroksimon patlar chikishi shu belgilar katoriga kiradi.
Boshka kushlar va sut emizuvchilar xayvonlar ustida olib borilgan tajribalar
erkak va urgochi organizm bichilganidan keyin jinsga xos tobebelgilarni yukotib
kuyganligidan xayron kolarli darajada bir-biriga uxshab kolishini kursatib berdi.
Ularning bir-biriga uxshab kolishi erkak va urgochi tanadagi tukimalar bir xilda
rivojlanish imkoniyatiga ega bulib, individning erkak yoki urgochiga aylanishi jinsiy
gormonlarga boglikdir, deb taxmin kilishga imkon berdi. Bu xolda jins paydo bulishini
boshkarish va erkakni urgochiga , urgochini erkakka aylantirish mumkin buladi.
Bu taxminni tekshirib kurish uchun Zavadovski bichilgan xurozlarga
tuxumdonlarni kuchirib utkazib, erkaklarni (xurozlarni) feminizatsiya (lotinchafemina-
ayol, xotin), bichilgan tovuklarga urugdonni kuchirib utkazib, urgochilarni
(tovuklarni) maskulinizatsiya (lotincha- masculinis- erkak, erkakka oid) kildi.
Tajribalar feminizatsiya kilingan xurozlarda urgochiga xos bulgan tobe ikkilamchi
jinsiy belgilar, jumladan, kurimsiz rangli pat, tovukka xos yurish-turish va instinktlar
paydo bulishini kursatdi. Maskulinizatsiya kilingan tovuklar uz navbatida xurozlardan
fark kilmaydigan bulib koldi. Ularda xurozlarga xos bulgan uzun toj va kattakon
bakbaka yuzaga keldi, ular xuroz bulib kichkiradigan va tovuklar orkasidan .yuradigan
bulib koldi.
Gipofiz (pastki miya ortigi) oldingi, oralik va orka bulakdan iborat bulib, konga
kup mikdorda gormonlar chikarib turadi, bularning ba’zilari organizmning usishi va
rivojlanishini idora etadi. Gipofiz oldingi bulagining gormonlari jumlasiga,
kalkonsimon bezga ta’sir kursatadigan tireotrop gormon (tropos- grekchasiga
yunalish); buyrak usti bezi pustlogining rivojlanishi va funksiyasiga ta’sir kiladigan
adrenokortikotrop gormon (AKTG); jinsiy bezlarning rivojlanishi va funksiyasini idora
etadigan gonadotrop gormon va nixoyat, somatotrop gormon yoki usish gormoni
kiradi. SHu gormonlarning birinchi uchtasi tor yunalishli ta’sirga ega bulib, tegishli
ichki sekretsiya bezlari tukimalarining usishi va rivojlanishini stimullaydi; gipofiz
gormonlari shu tukimalar orkali umuman organizmning rivojlanishiga ta’sir kursatadi.
Turtinchi gormon tananing usishini idora etadi.
Tiretrop gormonning amfibiyalar metamorfoziga va sut emizuvchilarning
rivojlanishiga kursatadigan ta’siri kalkonsimon bezning ta’siriga uxshaydi. Aksolotlga
tireotrom gormon .borilsa, tez orada metamorfoz bulib utadi va aksolotlь
amblistomaga aylanadi. Xuddi shu gormon oldindan kalkonsimon bezi olib tashlangan
aksolotlga yuborilsa metamorfoz bulmaydi. Modomiki shunday ekan, gipofiz gormoni
uz xolicha metamorfozga ta’sir kilmay, balki kalkonsimon bez orkali ta’sir kiladi,
xolos.
Gipofiz gonadotrop gormonining ta’siri ba’zi jixatlardan jinsiy gormonlar
ta’siriga uxshab ketadi. Bu gormon yosh urgochi sichkonlarga yuborilganda 4 sutkadan
keyinok ularda Falloppio naylari va bachadon usadi, tuxumdonlarida tuxum xujayralari
etiladi. Voyaga etmagan erkak xayvonlarga gonadotrop gormon yuborilganida erkak
xayvonlarga xos tobi ikkilamchi jinsiy belgilar yuzaga keladi, urugdonlarda esa
spermatogenez boshlanadi.
Demak, bitta gipofiz gonadotrop gormonining uzi, jinsiy gormonlardan fark
kilib, erkak xayvonda xam, urgochi xayvonda xam jinsiy belgilarning rivojlanishini
stimullaydi. Birok, bichilgan xayvonlarda gonadotrop gormon jinsga xos belgilar
paydo bulishiga olib kelmaydi. Modomiki shunday ekan, uning ta’siri jinsiy bezlar
vositasi bilan yuzaga chikadi. Gonadotrop gormon urugdonlar bilan tuxumdonlarning
rivojlanishini stimullaydi va ularning jinsiy gormonlar ishlab chikarishiga yordam
beradi, bu gormonlar ta’siri ostida ikkilamchi jinsiy belgilar yuzaga keladi.
Gonadotrop gormonning ta’sirini tekshirish ayollarning xomiladorligini barvakt
aniklashning klinik metodini ishlab chikarishga imkon beradi. Xomiladorlik vaktida
ayolning konida kup mikdorda gonadotrop moddalar bulib, ularning ortikchasi siydik
bilan birga chikib turadi. SHu munosabat bilan xomilador ayolning siydigi gonadotrop
ta’siriga ega buladi. Xomiladorlikning barvakt aniklash maksadida voyaga etmagan
(infantilь) urgochi sichkonlardan foydalaniladi, tekshiriladigan ayolning siydigi
shularning terisi ostiga yuboriladi. 4 sutkadan keyin sichkon jinsiy jixatdan voyaga
etsa, bu -xomiladorlikdan anik darak beradigan alomat xisoblanadi. Sichkonlarga
siydik yuborish ularningjinsiy jixatdan etilishiga sabab bulmasa, siydik xomiladormas
ayoldan olingan deb ta’kidlash mumkin. Sunggi vaktda ayollarning xomiladorligini
barvakt aniklash uchun erkak bakalardan foydalanish taklif etilgan. Xomilador
ayolning siydigi bakalarning tez etilib, ulardan chperma chikishiga sabab buladi.
Somatotrom gormon (usish gormoni)ning ta’siri. Amfibiyalar va sut emizuvchi
xayvonlar ustida utkazilgan tajribalar yosh xayvonlarda gipofizni olib tashlash ularning
usishdan tuxtashini va operatsiya kilingan xayvonlarning mitti bulib kolishini kursatib
berdi. Ayni vaktda rivojlanish susaymaydi. It baliklar uz vaktida metamorfozga
uchraydi. YOsh xayvonlarga somatotrop gormoni bor ekstraktlarni yuborish, buning
aksicha, usishni kuchaytiradi. Aksolotlьlar gipofiz tukimasi bilan muntazam bokib
turilganida ular tez usib, juda kattalashib ketadi va odatdagi aksolotlьlarga karaganda
ogirligi ikki baravar ortik bulib keoladi. Somatotrop gormonni yosh kalamush va it
bolalariga uzok muddat davomida xar kuni berib turilganida bular xam juda katta bulib
ketadi (gigantizm).
Somatotrop gormon odamga xam xuddi shunday ta’sir kursatadi. Bolaning
gipofiz bezi somatotrop gormon chikarmay kuysa, bola usishdan koladi-yu, amma
jismoniy va ruxiy jixatdan normal rivojlanaveradi. Gipofizar pakanalar tireoid
pakanalardan (bularda kalkonsimon bez funksiyasi buzilgan buladi) shu jixatdan fark
kiladiki, tireoid pakanalar jismoniy va akliy jixatdan rivojlanmay koladi.
Bolada somatotrop gormonning ortikcha ishlab chikishi gigantizmga olib keladi.
Birmuncha kattarok yoshda, naysimon suyaklar oxaklanib bulganidan keyin
gormonning ortikcha mikdori chikishi akromegaliya degan ogir kasallikka sabab
buladi, bu kasallikda yuzning yumshok tukimalari, til, kallaning ba’zi suyaklari,
barmoklari va boshkalar juda usib ketadi.
Usish va rivojlanishni idora etishda buyrak usti bezi, kalkonsimon bez yonidagi
bezlar (paratireoid bezlar) va ayrisimon bez (timus) xam katta rolь uynaydi. Usish va
rivojlanishni idora etishda gormonlarning kanday axamiyat tutishini aniklash klinik
praktikasi uchun katta axamiyatga ega. rivojlanish ichki sekretsiya bezlarining
gipofunksiyasitufayli izdan chikkanida gormonoterapiya kullaniladi va ichki sekretsiya
bezlari kuchirib utkaziladi. Bezlarning giperfunksiyasi tufayli paydo bulgan
kasalliklarda usha bezlar kisman olib tashlanadi yoki ionlashtiruvchi nurlar, radioaktiv
moddalar va spetsifik ximioterapevtik preparatlar yordami bilan funksiyasi
susaytiriladi.