Psixika taraqqiyoti

Bularning hammasi shartli reflekslar hosil qilishga asoslangandir. Hosil bo’lgan ko’nikmalar ayrim hollarda, hayvonlarning hayot sharoitiga qarab, mustahkamlanishi va irsiy bo’lib qolishi yangi instinktiv harakatlar shaklida nasldan-naslga o’tishi mumkin. I.P. Pavlov fiziologlarning 1913-yilda gronengenda bo’ lib o’tgan xalqaro kongressida bunday degan edi: «Yangi paydo qilingan shartli reflekslarning ba'zilari keyinchalik irsiyat yo’li bilan shartsiz reflekslarga aylanadi, deyish mumkin». Bir yildan keyin — 1914-yiida, Pavlov yanada ko’proq ishonch bilan bunday dedi: «Yangi paydo bo’lgan reflekslar birin-ketin bir qancha nasllarda hayot sharoiti birday saqlangan taqdirda, uzluksiz ravishda doimiy ekan, shuningdek, shaklni rang va jismdan ajrata olar ekan.
Hatto tuban darajadagi maymunlarda ham anchagina murakkab tanlash-ajratish qobiliyati borligini tajriba ko’rsatib berdi. Professor Roginskiy mana bunday tajriba qilgan: maymunlar oldiga turli tomonga qaratib, uzun-uzun bir necha tasma va arqon uzala yotqizib qo’ yilgan. Shu tasma va arqonlardan ba'zilarining uchiga yemish bog’lab qo’yilgan. Maymunlar bu tasma va arqonlarni bir-biridan farq qilmay bir necha marta ushlab ko’rganidan keyin, oxiri, tasma va arqonlarning qay xilda cho’zilib yotganidan qatiy nazar, yanglishmay xuddi yemish bog’langan tasma va arqonlarni darrov ajratib, topib olganlar. Maymunlarning sun'iy suratda yaratilgan sharoitda o’zlari uchun yangi, murakkab harakatlarni bajarishga qobil ekanliklari ma'lum bo’ldi.
Maxsus tajriba qilib ko’rilganda shu narsa ayon bo’lganki, maymunlar baland joyga qo’yib qo’yilgan yemishlarni tushirib olish uchun yonlarida turgan yog’ochni «qurol» tariqasida ishlata olganlar, ayrim hollarda esa yemishlarni tushirib olish uchun yog’ochlarni bir-biriga ulaganlar yoki buyumlarni qalashtirib, ustiga chiqib olganlar. Maymunlarning tafakkurini tekshirishda I.P.Pavlovning xizmati, ayniqsa, kattadir. I.P. Pavlov sinchiklab tajriba qilib, maymunlarning fahm bilan aloqador harakatlar qila olishini ko’rsatib berdi.
Masalan, tajriba qilingan Rafael deb atalgan maymun eshiklarning turli xil zanjir va ilgaklarini ularning har biriga yarasha asbob bilan ochishga, olovga suv sepishga, yashiklarni taxlab zinapoyacha qilib, balandga chiqishga o’rgandi. I.P. Pavlov o’z tajribalariga, shuningdek, boshqa tekshiruvchilarning tajribalariga asoslanib, maymunlarning fahm bilan aloqador harakatlarini materialistik asosda uqtirib berdi. Maymunlarning fahm bilan aioqador bu harakatlari ular miyasining shartli reflektor faoliyatidir, albatta. I.P. Pavlov maymunlarning tafakkuri, fahmi o’ylashda emas