Psixodiagnostika va amaliy psixologiya haqida tushuncha

Sangvinik
– qo’zg’alish va tormozlanish jarayonlari kuchli, lekin muvozanatlashgan. Bunday kimsa o’zini qo’lda ushlay oladi, intizomli va xolerik kabi shoshqaloq emas, biron ishga kuchini to’g’ri taqsimlaydi, yangi faoliyat turini tez o’rganadi, nizoli vaziyatda kelishuvga bora oladi, kelajakka ishonch bilan qaraydi. Tavakkallikka moyil, tezda natijaga erishishga harakat qiladi, puxta o’ylab va tez qaror qabul qiladi, ko’tarinki va turg’un kayfiyat egasi.

Flegmatik
– harakatlari sekin, shoshilmas va sabr-toqatli, tanholikni yaxshi ko’radi, muloqot doirasini kengaytirishni hohlamaydi, do’stlariga sodiq va ularni ko’paytirish niyati ham yo’q, o’rganib qolgan sharoitida yaxshi faoliyat yuritadi va o’zgaruvchan muhitga moslashishi qiyin, shovqinni yoqtirmaydi, bir joyda o’tirib bajariladigan ishni ma’qul ko’radi. Yangi odamlar bilan muloqotga kirishishi qiyin, lekin o’rnatilgan, aloqalarni saqlashga intiladi. Saranjom sarishtali, tartibni yoqtiradi, intizomli, boshlagan ishini oxiriga yetkazishga harakat qiladi, tashkilotdagi an’analarga sodiq. Quyidagi yarim hazil o’xshatish qarama-qarshi temperament tiplari tavsifini tushunishni yengillashtiradi: “… odatda urushni xolerik va sangviniklar olib boradilar, flegmatiklar esa vayronalarni tiklaydilar”.

Melanxolik
– nozik didli, hissiyotga o’ta berilgan, uch ichki dunyosiga va kechinmalariga e’tiborli. Bunday kimsalar orasida san’atga qobiliyatlilar ko’p uchraydi. Ulardan ajoyib rassomlar, yozuvchi va shoirlar yetishib chiqadi. Murakkab va nizoli vaziyatlarda harakati sust, tezkor vazifalarni hal etishda asabiylashadi va tez toliqadi.

Yuqorida sanab o’tilgan temeperamnt tiplari tug’ma bo’lib, ularni o’zgartirib bo’lmaydi. Lekin, inson o’z-o’zini tarbiyalashi davomida biron temperamentga xos xislatlarni o’zida shakllantirishi mumkin.

Tabiatda sof temperament tipini uchratish qiyin va odatda, har qanday kimsada biron yetakchi temperament tipiga qo’shimcha ravishda turli tiplarga xos belgilarni kuzatish mumkin. Bunday “chatishma” insonning o’z ustida ishlashi, o’zi uchun o’ta muhim ko’ringan xislatni mustaqil tarzda rivojlantirishi uchun imkoniyat yaratadi. Ushbu satrlarni yoza turib beixtiyor bir hodisa esga tushadi. Ustoz-psixologlardan biri “… men hayotda iloji boricha sangvinikday bo’lishga intilaman, barcha xatti-harakatimni bu temperament tipiga muvofiqlashtirib yashayman”, deb ta’kidlardi. Haqiqatan, uning ish uslubi va odamlar orasidagi harakati ko’p yillik o’z-o’zini tarbiyalash qanchalik muvaffaqiyatli natijaga olib kelganining yaqqol dalili edi. Ammo, shunday vaziyatlar bo’lardiki, ustoz uyda tanho qolishni, o’tmishdagi rasmlarni tomosha qilishni, ya’ni asl melanxoliklikka qaytishni “sog’inib” qolardi. Garchi ijodda, insoniy munosabatlarda va mehnat faoliyatida u sangvinikday tez va shijoatli bo’lsada, lekin uning asl temperamenti serqatnov ko’chani kesib o’tayotgandagi ishonchsizlikda va qaltis vaziyatlardagi ikkilanishda yaqqol ko’zga tashlanardi.
Shaxs temperamenti tipologiyasini bilish mehnat jarayonini oqilona tarzda tashkil etish, mavjud vazifalarni xodimlar imkoniyati va xususiyatiga binoan taqsimlash, jamodagi sog’lom muhitni saqlash imkonini yaratadi. Masalan, mulohaza asosida ish yuritishga sangvinik va flegmatik tiplari tabiatan moyillar. Xolerik yoki melanxolik temperamentiga mansub kimsa esa o’z hissiy muvozanatini ichki zo’riqish hisobiga ta’minlab turishi lozim. Shaxsning o’z temperamenti tipini bilishi unga xos xususiyatlarni chuqurroq anglashiga va o’z-o’zini yanada samarali boshqarish imkonini beradi, qaltis vaziyatlarda o’rinsiz xatti-harakatlardan o’zini chetga olishini va ichki nazoratni ta’minlaydi.
Temperamentning sanab o’tilgan bu xillari nisabatan barqaror bo’lib, muhit va tarbiya ta’sirida o’zgarishlarga kam bo’ysunadi. Shu bilan birga ular shaxsning mazmun tomonini, qadriyatlari va ehtiyojlarini ifodalamaydi.
1940-yillarda bir guruh amerikalik olimlar G.Ayzenk rahbarligida temperament tushunchasini ikkta omil: ekstraversiya va hissiy barqarorlikning o’zaro bog’liqligi natijasi sifatida talqin qilishgan (14.2.1-rasm). Bu guruh shaxsning ustun darajadagi temperamentini aniqlash bo’yicha test ishlab chiqdi.


^{14.2.1-rasm. Shaxs temperamenti grafik tasvirining chizmasi}

“X” o’qi introversiya-ekstroversiyani ifodalovchi ballar soni, “Y” o’qi bo’yicha esa hissiy barqarorlik-neyrotizmni ifodalovchi ballar miqdori qo’yib chiqiladi. Ikkita koordinataning kesishgan joyi shaxsning tegishli temperamentini ifodalovchi nuqtani topish imkonini beradi.