Psixologik trening

Rasmli texnikani qo’llashning asosiy yo‘nalishlari: diagnostik, rivojlantiruvchi, davolovchi.

Trening jarayonida vaziyatlardan kelib chiqib, ishtirokchilar o’rtasida rasmli texnikalardan ham unumli foydalaniladi. Bular art terapiyaning turli usullari hisoblanib, shaxsning qiziqish, qobiliyatlarini, xarakter sifatlarini, ong osti sirlari kabilarni aniqlashda, shuningdek, psixoemotsional zo’riqishlarni (stress, depressiya) bartaraf etishda yoki oldini olish kabilarda amaliy psixologiyaning zamonaviy usullari sifatida keng qo’llanilib kelinadi.
“Art terapya” nomi lotin tilidan “san'at bilan davolash” deb tarjima qilingan. Ushbu psixoterapiya sohasi nisbatan yoshroq, ammo davolanish
vaqtida erishilgan ta'sir tufayli jadal rivojlanmoqda. Psixologik muammolarni bartaraf etish uchun keng imkoniyatlarni ochadigan ko'plab turlari mavjud.
Dastlab tasvir terapiyasi, ya'ni tasviriy san'at bilan davolash, keyinchalik ijodning boshqa shakllari, ya'ni qo'shiq, raqs, aktyorlik, modellashtirish va boshqalarda namoyon bo'ladi, bu odamlarni nafaqat mashg'ulotlarga jalb qilish, balki hayotiy masalalar bilan shug'ullanish, , uning ichki ‘Men’i, shu bilan birga ichki olami va qarama-qarshiliklarini bartaraf qilish, kayfiyatni yaxshilash, aqliy holatni uyg'unlashtirish, imkoniyatlarini qamrab oladi. Art terapy yomon ta'sirga ega emas va insonda shug’ullanishga nisbatan qarshilikkar, e’tirozlar yuz bermaydi, chunki bu holda jarayonning o'zi muhim emas.
Ushbu kontsepsiya ingliz shifokori va rassomi Adrian Hill tomonidan taqdim etildi. U sil kasalligi bilan kasallangan bemorlarni davolash bilan shug'ullangan. Ikkinchi jahon urushi davrida kontsentratsion lagerlardan ozod qilingan bolalarga nisbatan psixologiyada zamonaviy terapiya sifatida qo'llanildi. Bugungi kunda u individual va guruh faoliyatlari shaklida olib borilmoqda. Art terapiyasi, hatto uydan tashqariga chiqmasdan, hattoki shifokorga uchramamasdan ham antistress imkoniyatlarini beradi.
Mijoz rasm texnikadan shug’ullanish jarayonida davolash kursini o'tkazish bilan birga, o'zini aqliy holatini uyg'unlashtirishga imkon beruvchi, o'z-o'zini anglash, o'zini ifoda etish va o'zini o'zi tahlil qilishni amalga oshiradi. Rasmli texnika yaratuvchanlik, davolash, psixologik va hissiy holatlarni yaxshilash, stressni bartaraf etish, qo'rquv va fobiyalardan qutulish, tajovuz, tashvish, befarqlik, depressiya, hayot va kayfiyatni yaxshilashni maqsad qiladi. Shuningdek, ruhiy holatni badiiy-terapiya elementlari bilan uyg'unlashtirishga qo'shimcha ravishda quyidagi vazifalarni ham bajarilish imkoniyatini yaratadi:

1. 
   Insonning ijodiy salohiyatini va qobiliyatini namoyon etish.
   
2. 
   Ko'p kasalliklarda sog'ayishni tezlashtiradi.
   
3. 
   Terapevt bilan mijoz o'rtasidagi aloqani o'rnatish, ular o'rtasida ishonchli munosabatlarni o'rnatish.
   
4. 
   Bemorga ichki tajribaga diqqatni jalb qilish va his-tuyg'ularini nazorat qilishni o'rgatish.
   
5. 
   Insonga ijtimoiy moslashishga yordam beradi.
   

“Art terapiya” inson istamasa yoki xohlamasa ham uning his-tuyg'ulari va fikrlarini ifodalashga turtki beradi. Shuningdek, art terapiya aqlga muloyimlik bilan, ta'sirchan tarzda ta'sir qiladiki, hattoki bemorning davolanish jarayonidagi sevimli mashg'ulotlariga aylanadi. Ko'pincha bemorlar tushkun holatda, ular bilan muloqot o’rnatish qiyin kechadi. Bunda badiiy davolanish imkoniyatlari
‘Men’ ni tasviriy san'at orqali ifoda etishga imkon beradi. Bunday davolanish usuli, bemorning ichidagi ichki “Ego” ning tarkibi haykaltaroshlik, rasm chizish, raqslar yoki qo'shiqlarni ifodalovchi vaziyatlarda aks ettirilgan tamoyilga asoslanadi, natijada psixikaning holatini uyg'unlashtiradi. Bunday muolajalar mijozni rad qilish yoki rad etishga olib kelmaydi, bu esa stress holatidagi odamlar uchun juda muhim bo’lib, ular har doim ixtiyoriy va xavfsizdir. Agar jarayonni psixoanaliz nuqtai nazaridan ko'rib chiqsak, uning asosiy mexanizmi sublimatsiya bo'ladi. Badiiy vizual tasvirlar va ob'ektlar orqali, ongsiz ong bilan shovqin qiladi va terapevt bemorga uning “behushligi” nimani anglatishini xohlashini tushunishga yordam beradi.
Art terapiya dastlab Z.Freyd va K. Yungning egodagi himoya mexanizmlarining namoyon bo‘lishi sifatidagi nazariy g‘oyalari asosida vujudga keldi (sublimatsiya, proeksiya). Dastlab psixoanalizda paydo bo‘lgan art terapiya hozirda barcha yo‘nalish vakillari tomonidan keng qo‘llanilmoqda. Art terapiyaning yutug‘i shundaki, u tarapevtik aloqani o‘rnatishni chuqurlashtirishga yordam beradi. Bir vaqtning o‘zida ham terapevtik va diagnostik metod hisoblanadi, psixoterapiyaning har qanday shakli va vaziyatlarida qollash mumkin. Turli vositalardan foydalanish imkoniyati mavjud
- qalamcha bilan qumga chizishdan, oddiy qalam bilan san’at asari yaratish va haykal yasash ham mumkin, turli muammolarni hal qilishda foydalanish mumkin. Art terapiya bolalarda xavfsizlik hissini rivojlantiradi.
Art terapiyaning mahsuldorligi shundaki, . birinchidan, nizoli vaziyatlar simvolik shaklda qayta paydo bo‘ladi, rasmlar yordamida tashqariga chiqariladi, shu tariqa uni muhokama qilish va qaror qabul qilish mumkin. Ikkinchi tomondan, ijod jarayonining o‘zi shaxsning o‘sishiga, o‘zini o‘zi namoyon qilishga, o‘zini o‘zi rivojlantirishga imkoniyat yaratadi, hayotiy qiyinchiliklarni yengish uchun ichki imkoniyatlarni topish imkonini beradi.
Art terapevtik metodning afzalliklaridan biri juda kuchli qarshilik bolganda ham bola bilan aloqa o‘rnatish oson boladi. Psixolog oldiga kelganda bola har doim ham o‘z muammosi haqida gapirgisi kelmaydi, lekin nimanidir chizib berish so'ralganda, hech qachon qarshilik qilmaydi. Bola kuchli hayajonlanganda, uning nafaqat gapirgisi balki o‘z muammolarini chizgisi ham kelmaydi. Bunday holda o‘z muammolarini boshqa tilda ifodalash imkonini beradigan majoziy rasmdan foydalanish mumkin.
Art terapiyada diagnostik va terapevtik jarayonlar bir vaqtda ro‘y beradi. Art terapiya mahsullari qimmatbaho diagnostik material hisoblanadi. Bu esa art terapiyani proektiv testlarga yaqinlashtiradi. Ba’zi mualliflar uni ekspressiv
proektiv metodlarga kiritadi. Art terapevtik tahlil asosiy emas, balki rasm muallifi o‘zini qanday tushunishi, ko‘rinishi muhim.
O‘z ijodi mahsullarini tasvirlash va muhokama qilish jarayonida mijozning o‘z ichki his-tuyg‘ularini anglashi ro‘y beradi. O‘z muammo va nizolarini asta- sekin bayon etish, ularni bartaraf etish va hal qilishga olib keladi.
Zamonaviy badiiy terapiya insonlarni o'zlarini, hayotdagi o'rnini tushunishga va o'z istaklarini bajarish yo'llarini topishga yordam beradi. Kattalar uchun art-terapiya o'zlarining energiyasini mustahkamlash, o'z-o'ziga ishonch va xotirjamlikni ta'minlash imkoniyatini beradi.
Davolash yo'nalishi har bir shaxsning murakkabligini hisobga olgan holda har doim mutaxassis tomonidan tanlanadi. Agar o'smirlar havaskor teatrda yoki raqsda o'ynashga ko'proq mos tushadigan bo'lsa, unda kattalar uchun badiiy terapiya boshqarish osonroq va osonroq metodlarni tanlashni taqozo qiladi va ular uchun maxsus mahorat talab etilmaydi. Bu eng murakkab bosqich, chunki bu yoshdagi ko'p odamlar endi o'z kuchiga ishonishmaydi, bundan tashqari, bu alohida iste'dodni talab qiladi deb hisoblaydi.
Art terapiya uchun maxsus xona yoki sinfdan foydalanish mumkin. Xonada suv jumragi bolishi maqsadga muvofiq. Maxsus fartuk yoki xalatdan foydalanish mumkin. Art terapiya materiallari har xil bolishi mumkin: kraska, qalamlar, flamasterlar, rangli qog‘ozlar, kley, qaychi, karton, ip, tayoqcha, mel, qum, tuproq, plastilin, gullar, materaillar, tuxumning po‘chog‘i kabi.
Art terapevtik mashg‘ulotlarni asosiy to‘rt bosqichga bolish mumkin. bastlabki bosqichda ishtirokchilar tasodifiy ijodiy faoliyatga tayyorlanadi. Buning uchun turli o‘yinlar va maxsus mashqlardan foydalaniladi: “Erkin boling va nimani kerak deb hisoblasangiz, shuni amalga oshiring”,- degan fikr aytiladi.
Ikkinchi bosqich asarni yaratish jarayonidir.
Uchinchi bosqich - o‘z ishini muhokama qilish jarayoni.
To‘rtinchi bosqichda har bir guruh a’zosining muvaffaqqiyatini ta’kidlash va mashg'ulot haqida iliq taassurotlar almashinadi.
Art terapevtik metodlaming bir usuli kollaj texnikasi hisoblanib, bir-biridan ko‘rinishi va rangi jihatidan farq qiluvchi materiallarni tanlab yopishtirish bilan belgilanadi. Bolalarga jurnallardan qirqib olingan rasmlar, tasviriy fragmentlar, turli tasviriy ifodalardan muayyan obraz yaratish taklif etiladi. Kollaj texnikasi shaxsiy yozuvlar, kichik jumlalar bilan toidirilishi mumkin. Odatda jurnallardan qirqib olingan rasmlar turli hajmdagi qog‘ozlarga yopishtirilishi mumkin.
Kollaj texnikasi psixologiyada xuddi rasm chizdirish singari proektiv metod sifatida qoilanilishi ham mumkin. Proeksiya keng ma’noda shaxsiy ichki
dunyosini yuzaga chiqarish bilan belgilanadi. Koliajda insonning kechinmalari, tassavvurlari, intilishlari, his- tuyg‘ulari, qadriyatlari ifodalanadi. Inson uchun muhim ahamiyat kasb etuvchi narsalar uning ishida o‘z ifodasini topadi, ikkinchi darajali narsalarga esa kamroq e’tibor qaratiladi.
Boshqa art terapevtik texnikalar singari kollaj bir vaqtning o‘zida ham terapevtik, ham psixodiagnostik vazifalarni bajaradi. Kollaj axborotga boy bolib, uning yaratilishi va tahlilida insonning ongli ustanovkalari bilan birga uning anglanilmagan kechinmalari, ehtiyojlari, munosabatlari ham o‘z aksini topadi. Kollajni yaratishda turli mavzulami taklif etish mumkin. Masalan “Men kimman?”, “Men qandayman?”, “Biz va boshqalar”, “Mening o‘tmishim”, “Bugunim va kelajagim”. Kollaj obrazi terapiya maqsadiga ko‘ra belgilanadi. Masalan, kollaj texnikasini o‘smirlar guruhida ularni birlashtirish maqsadida o‘tkazish mumkin. U holda “Biz kimmiz?”, “Biz qandaymiz?” mavzulari tanlanadi, yoki oilaviy konsultatsiyalarda ota- onalardan bolalari bilan “Bizning oila” mavzusida kollaj yaratishini so‘rash mumkin.
Kollaj yakka tartibda yoki kichik guruhlarda (2-4 kishi) amalga oshiriladi. Uning bajarilish mudati qat’iy vaqt chegaralaridan to vaqtning umuman chegaralanmaganligigacha belgilanishi mumkin.
Psixolog kollajni yaratishda kuzatuvchi yoki guruh a’zosi sifatida ishtirok etishi mumkin, yoki vazifa kattalar ishtirokisiz mustaqil xuddi uy vazifasi sifatida bajarilishi mumkin.
Kollajni ayniqsa, 9-11 sinflar bilan psixologik mashg‘ulotlarda qoilanilishi juda qiziqarli. Yuqori sinf o‘quvchilarining ijodiy yondoshuvi psixoterapevtik vazifalar bilan birga ijtimoiy-psixologik vazifalarni ham yechish imkonini beradi. Bundan tashqari ularga ijobiy hamkorlik tajribasini, bir-birini eshitish va tushunishga o‘rgatishga kelishmovchiliklami hal etishga yordam beradi.
Kollaj texnikasini qollash bosqichlari.