Psixologiya” kafedrasi o‘spirinlik davrida o‘quv motivlari namoyon bo‘lishi

2.2. O'spirinlar uchun o'quv motivatsiyasini shakllantirishda oilaning roli
O'spirinlik davrida qiziqishlar, istaklar va ehtiyojlar har xil bo'lishi mumkin. Ushbu yosh davri va bu davrda o'quv motivatsiyasini oshirishda oil ava muhit muhim rol o'ynaydi. Talabalar va o'spirinlarning o'quv faoliyatining ijtimoiy motivlari ularning boshqa odamlar bilan o'zaro munosabatda bo'lish zarurati bilan uzviy bog'liqdir va ularni baholash, qo'llab-quvvatlash va tengdoshlar jamoasidagi o'rni kabi talablarda aks etadi. Bu motivlar ta'lim faoliyatining mohiyati bilan bog'liq emas, balki unga qo'shni bo'lgan yordamchi omillar bilan bog'liq. Ammo bu motivlar talaba va o'smirlarni o'rganish uchun jiddiy turtki bo'lib xizmat qiladi.
O'spirinlik davrida ijtimoiy motivlar sezilarli ahamiyatga ega bo'lgan bosqichda o'sadi. Bunday motivatsiya o'rganishga qiziqish bilan bog'liq boshqa o'quv faoliyati uchun motivlarni shakllantirish bilan birga har tomonlama qo'llab-quvvatlanishi kerak. O'qituvchi sinfda o'quv faoliyati uchun zarur motivatsiyani shakllantirganda, ularning mavjud ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda ishlasa, o'quvchining o'qishga bo'lgan qiziqishi barqarorlashadi. Majburlash orqali o'qishga ijobiy munosabatni yaratish mumkin emas. Shuning uchun ularning oldiga juda muhim, keng ko'lamli maqsadni qo'yish mumkin. Unga qanday erishish mumkinligini bosqichma-bosqich tushuntirish orqali motivatsiya qilinadi.
O'qish uchun ijobiy motivatsiya, motivatsiyaning paydo bo'lishi, barqarorlashtirish talabalar va o'spirinlarning fan asoslarini o'zlashtirish, shaxsni shakllantirishdagi muvaffaqiyatining kalitidir. Shu sababli, insonning xulq-atvorini ichki tartibga solish funktsiyasini bajaradigan qiziquvchanlik amalda ehtiyojlar, istaklar, yaxshi niyatlar, orzularni amalga oshirishning asosiy omilidir. Tarbiyalanuvchi oila maktab o'quvchilarining tarbiyaviy motivatsiyasini shakllantirishda, ya'ni ota-ona va bola munosabatlari sohasida muhim rol o'ynaydi. Inson harakatlari ma'lum motivlardan kelib chiqadi va aniq maqsadlarga qaratiladi.
Motivatsiya odamni harakat qilishga undaydi. Motivlarni bilmasdan, nima uchun inson boshqasiga emas, balki bir maqsadga intilishini tushunish mumkin emas. O'quv motivatsiyasini o'rganishda oila ham muhim rol o'ynashini ko'rishimiz mumkin. Ota-onalar farzandlari uchun qulay muhit yaratishlari kerak. Bola bilan uning munosabati haqida gaplashib o'rganish, nima uchun u o'qiydi, maktabda u uchun eng muhimi, uni nima ko'proq qiziqtiradi, u eng qo'rqqan narsani hisobga olish kerak. Shakllanish jarayonida bolaning motivatsion sohasi ham doimiy ravishda yaqin atrof-muhitga ta'sir qiladi. Shuning uchun biz ta'lim ta'sirini bolaga eng yaxshi motivatsion ko'rsatmalarni singdiradigan tarzda tashkil qilishimiz kerak, shu bilan birga hozirda shakllangan motivatsion elementlarni hisobga olgan holda va ulardan foydalanishimiz kerak. Bu uning keyingi rivojlanishi uchun hizmat qiladi.
Ota-onalarning asosiy vazifasi bolada ichki motivlarni rivojlantirishdir. Agar faoliyat bilimga qiziqish kabi motivlarga asoslangan bo'lsa, bolaning o'rganishi ancha oson va qiziqarli bo'ladi. Hissiy mashg'ulotlar bu o'quv motivatsiyasini rivojlantirish vositasi tashvishlarni boshqarish mashqlarini bajarish, qiyinchiliklarni oldindan bilish, qobiliyatini shakllantirish, o'quv jarayonida ijobiy his-tuyg'ularni kuchaytirish. Farzandingizga o'z faoliyatini rejalashtirishni, shu jumladan o'qishni va dam olishni o'rganishga yordam beradi. Agar bola aniq vazifani qo'yishni, uni amalga oshirish bosqichlarini ajratishni o'rgansa, bu uni faol bo'lishga undaydi. Yaxshi dam olish jismoniy va psixologik salomatlikni saqlashga imkon beradi, bu esa ta'lim faoliyatini yaxshi bajarishga imkon beradi. Ota-ona munosabatlarining o'ziga xosligi ota-onaning bolaga nisbatan pozitsiyasining ikkilanishi va nomuvofiqligida yotadi. Bir tomondan, bu shartsiz sevgi va chuqur aloqadir, boshqa tomondan, bu ijtimoiy xulq-atvor shakllarini shakllantirishga qaratilgan anobektiv baholash munosabati. Ota-onalarning munosabati o'ziga xoslik va ichki ziddiyat bilan ajralib turadi. Ular bolaga nisbatan shaxsiy va ob'ektiv printsip sifatida belgilanishi mumkin. Rag'batlantirilmagan yoki yomon motivatsiyalangan faoliyat umuman bajarilmaydi yoki juda beqaror bo'lib chiqadi.
O’spirinning muayyan vaziyatda o'zini qanday his qilishi uning o'qishga bo'lgan harakatlariga bog'liq. Shuning uchun butun o'quv jarayoni bolani sarflashi muhimdir. Bilim, kuchli aqliy mehnat va shu bilan birga kuchli va ichki motivatsiyani uyg'otadi. Bolaning motivatsiyasini kamaytirishga quyidagilar asos bo’ladi:
- Sevgining etishmasligi bolaning rivojlanishiga to'sqinlik qiladi;
- maktabda yoki uyda yomon psixologik iqlimning ta'siri;
- bola qiyinchiliklarni qanday engishni bilmaydi;
- ko'p chalg'itadigan narsalar;
- kattalarning avtoritar pozitsiyasi;
- sinf bilan beqaror munosabatlar;
- shakllanmagan o'quv faoliyati, birinchi navbatda hammasidan, o'z-o'zini bilim olish usullari haqida bilim etishmasligi¹⁹.
O’spirinning ichki motivatsiyasini quyidagicha oshirish mumkin. Buning uchun ota-onasi oilada quyidagilarga e'tibor qaratishlari kerak:
1. Farzandini qilgan ishi uchun mas'uliyat hissini tarbiyalash. Agar bolada bunday tuyg'u bo'lsa, bu maktabda va hayotda muvaffaqiyat kalitidir. Hech qanday holatda siz buning uchun hech narsa qilmasligingiz kerak. Unga to'g'ri o'qishni o'rgatish, unga kerakli o'qish ko'nikmalarini singdirish, so'ngra uning harakatlarini yo'naltirish va tartibga solish kerak.
2. Bolaning boshlangan ishni bajarish qobiliyatini rivojlantiring. Aksariyat bolalar azob chekishadi, chunki ular boshlagan ishlarini boshlamasdan ketishadi. Bunday vaziyatda ota-onalar shunday yo’l tutish kerakki doimo farzandlari oldida bo’lishlari lozim. Asosiysi, bolani tugallanmagan narsani qilishga majburlamaslik. Siz unga baqirishingiz shart emas. Xotirjam va gapirishga harakat qilingsezgir. Ammo eng muhimi, uning dalillari bilan rozi bo'lish, uning muammolarini tushunganingizni va unga yordam berishga tayyor ekanligingizni ko'rsatishdir. Farzandingizga ishlarni bajarish muhimligini tushuntirishga harakat qilish.
3. Farzandini fikrlari va his-tuyg'ularini diqqat bilan tinglash. U siz bilan maktabda yuzaga kelgan barcha muammolarni muhokama qilsin. Bundan tashqari, agar bola hozirda uni eng ko'p tashvishga soladigan narsani baham ko'rayotgan bo'lsa, uni xatolar va noto'g'ri hisob-kitoblar uchun ayblamang, bolaning yuragiga tashvish qo'shmang. Yordam bering farzandingizga salbiy his-tuyg'ularni engish. Farzandingizga his-tuyg'ularini nazorat qilishni o'rgating.
4. Farzandingizni haqorat qilmang. "Agar siz uy vazifangizni bajarmasangiz, sayrga chiqa olmaysiz" yoki aksincha: "agar siz uy vazifangizni bajarsangiz, men sizga o'yinchoq sotib olaman."Siz hech narsa qilishingiz shart emassharoitlar. Bu bolani faqat biror narsa uchun mashq qilishga o'rgatadi. O'rganish istagi har doim uning shoshilinch ehtiyoji bo'lib qolishi kerak. Jazolanishdan qo'rqishni o'rganish bolaning o'qish va maktabga nafratlanishiga olib keladi. Bola har doim siz ishonganingizni his qilishi kerakim va unga istalgan vaqtda yordam bera olasiz.
5. Farzandingizga yomon baho uchun tanbeh bermang. Bilimni qadrlash juda muhimdir. Ko'pincha maktab belgisi o'quvchilarning haqiqiy bilimlarini aks ettirmaydi. Bola o'rganganda, xato qilish tabiiydir. Hech kim xatosiz hech narsani o'rgana olmaydi.
6. Farzandingizdan zavq olishi uchun uni o'rganishga undang. O'quv jarayoni, agar u o'quvchi uchun yoqimli bo'lsa, muvaffaqiyatli bo'lishi mumkin. Bolani o'rganishga majburlash yaxshi narsaga olib kelmaydi. U bilan tengdosh, maslahatchi sifatida gaplashish juda foydali. Siz bolangizni uy vazifasi va uni bajarish qobiliyati haqida o'ylashga va o'ylashga undashingiz kerak. Shunda uning qobiliyatini sinab ko'rish istagi paydo bo'ladi, ya'ni u uy vazifasini bajaradi. Agar bola biron bir vazifani o'zi bajargan bo'lsa, unda, albatta, bu muvaffaqiyatni mustahkamlash va yangisiga erishish istagi bo'ladi. Bu o'rganishga qiziqish.
7. Agar bola bunga loyiq bo'lsa, uni maqtang. Farzandingizga ko'p narsaga qodirligini ko'rsating. Bu uni yangi yutuqlarga ilhomlantiradi. Natijani emas, balki sarflangan harakatni nishonlash yaxshiroqdir. Mukofot bolaning sa'y-harakatlari uchun e'tirof ekanligini ko'rsatish muhimdir. Motivatsiya bo'yicha samarali harakat qiling, moddiy sovg'alar emas, balki yoqimli voqealar.
8. Farzandingizni tanqidiy tanqid qiling. Shikoyatlarni oqilona bildiring ("menga yoqmaydi ... chunki ...”). Shikoyatlarni neytral ohangda xabar qiling. Izoh berishda "ortiqcha" ni ham ko'rsating ("siz ishlatgan formula to'g'ri, lekin natijani yana tekshirishingiz kerak". Esingizda bo'lsin, ota-onalar farzandini har biridan yaxshiroq bilishadi, ya'ni agar u maktabda muammolarga duch kelsa, ular yordamga kelish ehtimoli ko'proq. Ota-onalar farzandlari haqidagi bilimlarini doimiy ravishda oshirishlari kerak. Bu muvaffaqiyat kaliti.