Psixologiya” kafedrasi o‘spirinlik davrida o‘quv motivlari namoyon bo‘lishi

Bob bo’yicha xulosa
O‘spirinlik yoshidagi bolalar bu 15 yoshdan 17 –18 yoshgacha bo’lgan akademik litsey va kasb-hunar kollejlari o‘quvchilaridir. O‘spirinlik – bu odamning fuqaro sifatida shakllanishi, uning ijtimoiy jihatdan yetilishi, o‘z taqdirini o‘zi hal qilishi, ijtimoiy hayotda faol ishtirok etishi davri, fuqaro va vatanparvarning ma’naviy sifatlari tarkib topadigan davrdir. Faol ijtimoiy hayot, o‘qishning yangi xarakteri (mustaqil bilim olish) yigit va qizlarda dunyoqarashning shakllanishiga, ularda mustaqillik va burch hissining tarkib topishiga, bilimning turli sohalarida ularning ijodiy qobiliyatini avj oldirishga katta ta’sir ko’rsatadi.
O‘spirinlar aqliy rivojlanishida tasavvurning ahamiyati juda katta, chunki inson biron-bir ishni qilishga kirishar ekan, albatta uning natijasini tasavvur eta olishi kerak. Tasavvursiz hech qanday ishni to‘g‘ri rejalashtirish mumkin emas. O‘spirinda tasavvur qila olish layoqati yaxshi rivojlangan bo’lsagina, u o‘z hayotidagi idealni tasavvur eta oladi, shunga ko‘ra uzoq va yaqin rejalarini tuzadi.

Ⅱ BOB. O‘SPIRINLIK DAVRIDA O‘QUV MOTIVLARI NAMOYON BO‘LISH SHAKLLARI

2.1. O‘spirinlik davrida o’quv motivatsiyasini shakllantirish xususiyatlari
Majburiy tarkibiy qism sifatida o'quv faoliyatini rag'batlantirish ta'lim faoliyati tuzilmalari. Zamonaviy dinamik dunyoda shaxsiyat birinchi o'ringa chiqadi talaba, kelajakdagi faol shaxs sifatida, quyidagilarni ta'minlaydi ijtimoiy taraqqiyot. Shu bilan birga, shaxsni tarbiyalash, avval umuman olganda, uning ehtiyojlari va motivlari tizimini rivojlantirishda. Motivatsiyaning tabiati ta'limotlar va shaxsiy xususiyatlar, aslida, sifat ko'rsatkichlari ta'lim.
Motivatsiyani o'rganish dolzarb muammodir, chunki muvaffaqiyatni aniqlaydigan maktab o'quvchilarining motivatsiyasi ko'proq ta'lim. Motivatsiyaning yetishmasligi muqarrar ravishda pasayishiga olib keladi akademik ko'rsatkichlar, o'z-o'zini tarbiyalashdan voz kechish va shaxsning umumiy degradatsiyasi.
"Motivatsion vakum" bo'lgan bolalar sonining ko'payishini hisobga olgan holda, o'rganish ta'lim motivatsiyasining xususiyatlari markaziy sohalardan biriga aylanmoqda psixologik va pedagogik tadqiqotlar.
Hozirgi vaqtda ta'limning yetakchi motivlari tashqi motivlar, ammo ta'lim samaradorligini oshirish, ogohlantirishlar o'qishga bo'lgan qiziqishni yo'qotish birinchi navbatda maktab o'quvchilarida shakllanishi kerak keyingi o'qishga mazmunli ma'no beradigan ichki motivlar navbati.
Motivatsiya nafaqat tarkibiy qismlarning asosiy tarkibiy qismlaridan biridir o'quv faoliyatini tashkil etish, lekin juda muhim, ushbu faoliyat sub'ektining o'ziga xos xususiyati. Birinchi kabi motivatsiya majburiy tarkibiy qism o'quv faoliyati tarkibiga kiradi¹⁷.
Shunday qilib, A. K. Markova o'quv motivining ta'rifini taklif qiladi, bu ikkinchisining o'ziga xos xususiyatlarini aks ettiradi. Motiv – bu o'quvchining ichki munosabat bilan bog'liq bo'lgan o'quv ishining alohida tomonlariga yo'naltirilganligi.
N. F. Talizinaning so'zlariga ko'ra: "ichki motivatsiya motivi bilan ushbu mavzu bilan bog'liq kognitiv qiziqish xizmat qiladi. Bunda agar bilim olish biron bir narsaga erishish vositasi bo'lmasa boshqa maqsadlar, lekin talaba faoliyatining maqsadi sifatida. Faqat bu holatda joy talabaning o'z faoliyati to'g'ridan-to'g'ri kognitiv ehtiyojni qondirish. Boshqa hollarda, odam kognitiv emas, balki boshqa ehtiyojlarni qondirish uchun o'rganish".
A. B. Orlovning ta'kidlashicha, motiv tashqi, agar asosiy bo'lsa, xulq-atvorning asosiy sababi tashqarida biror narsa olishdir bu xatti-harakatlarning o'zi. Ichki motiv - bu odamdan ajralmas o'z biznesidan quvonch, qoniqish holati. Tashqi tomondan farqli o'laroq ichki motiv faoliyatdan oldin va tashqarida hech qachon mavjud emas. U har doim bu faoliyatning o'zida paydo bo'ladi, har safar to'g'ridan-to'g'ri bo'ladi natijada, inson va uning atrof-muhit o'rtasidagi o'zaro ta'sir mahsuli. Bunda ma'noda, ichki motif noyob, noyob va har doim taqdim etiladi to'g'ridan-to'g'ri tajriba.
Ichki motivlar shaxsiy ahamiyatga ega, quyidagilarga bog'liq mavzuning kognitiv ehtiyoji, olingan zavq ularning shaxsiy salohiyatini bilish va amalga oshirish jarayoni.
Ichki motivatsiyaning ustunligi namoyon bo'lishi bilan tavsiflanadi o'quv jarayonida talabaning yuqori bilim faolligi faoliyat. O'quv materialini o'zlashtirish ham sabab, ham maqsaddir. Talaba bilish jarayonida bevosita ishtirok etadi va bu unga hissiy qoniqish beradi.
Tashqi motivlar tarkibni o'zlashtirish bilan tavsiflanadi mavzu o'qitishning maqsadi emas, balki vosita vazifasini bajaradi, boshqa maqsadlarga erishish bilan izohlanadi. Bu yaxshi baho olish bo'lishi mumkin (attestat, diplom), stipendiya olish, o'qituvchi talablariga bo'ysunish yoki ota-onalar, maqtov olish, o'rtoqlarni tan olish va boshqalar. Motivatsiya talaba, qoida tariqasida, bilish jarayonidan chetlashtiriladi, namoyon bo'ladi passivlik, sodir bo'layotgan yoki uning ma'nosizligini boshdan kechiradi faoliyat majburiy. O'quv fanlarining mazmuni emas bu talaba uchun shaxsan muhimdir¹⁸.
Motivatsiya ichki yoki tashqi bo'lishi mumkin, lekin har doim shaxsning ichki xususiyati sifatida ushbu faoliyat muhimdir.
Maktab o'quvchilarida o'quv motivatsiyasining rivojlanish darajasi.
O'quv faoliyati motivatsiyasini o'rganishda muhim o'rin egallaydi maktab o'quvchilarida uning rivojlanish darajasini aniqlash borasida bir qator ishlar olib borilgan. Zamonaviy psixologlar xususan, A. K. Markova, T. A. Matis, A. B. Orlov va N. F. Talyzinalar ularni quyidagi darajalarga bo’lib o’rganganlar:
1. Ta'limotga salbiy munosabat. Bu holda jazodan qochish motivi ustunlik qiladi. Natijada paydo bo'ladi o'z qobiliyatlariga ishonchsizlik, o'zidan norozilik.
2. Ta'limotga neytral munosabat. Shu bilan birga, natijalarga qiziqish ta'limotlar juda beqaror. Natijada noaniqlik, tajriba zerikish.
3. Ta'limga ijobiy situatsion munosabat. Kuzatilgan ta'lim natijalariga va belgiga qiziqish ko'rinishidagi kognitiv motiv o'qituvchilar va mas'uliyatning ijtimoiy motivi. Beqarorlik xarakterlidir motivlar.
4. Ta'limga ijobiy munosabat. Kognitiv mavjud motivlar, bilim olish usullariga qiziqish.
5. Ta'limga faol, ijodiy munosabat. Motivlar kuzatilmoqda o'z-o'zini tarbiyalash, ularning mustaqilligi; ularning nisbati to'g'risida xabardorlik motivlar va maqsadlar.
6. Ta'limga shaxsiy, mas'uliyatli, faol munosabat. Motivlar ta'lim va bilim sohasida hamkorlik usullarini takomillashtirish faoliyat. Barqaror ichki pozitsiya. Javobgarlik sabablari birgalikdagi faoliyat natijalari.
O'quv jarayonida maktab o'quvchilarining motivatsion sohasi turli xil o'zgarishlarda namoyoon bo’ladi. Motivlarning o'zaro ta'siri doimiy ravishda amalga oshiriladi va o'quv maqsadlari talaba yangi ta'lim motivlarining tug'ilishiga, bu yangi maqsadlarning paydo bo'lishiga hissa qo'shadi.
Shunday qilib, motivatsiya va shaxsiyat xususiyatlari o'rtasida mavjud o'zaro bog'liqlik shaxsiy xususiyatlar motivatsiya xususiyatlariga ta'sir qilishida, mustahkamlanib, ular shaxsiy xususiyatlarga aylanadi.
O'spirinlik davrida ta'lim motivatsiyasining o'ziga xos xususiyatlari.
Shaxsning aqliy rivojlanishining ko'plab davriyliklariga ko'ra, o'spirinlik inson hayotining 15-16 dan 23 gacha bo'lgan davri bilan belgilanadi, bolalik va yoshlik o'rtasidagi davr. Bu inqirozdan biri barcha yetakchilarning jadal rivojlanishi bilan bog'liq yosh davrlari shaxsiyat tarkibiy qismlari va fiziologik o'zgarishlar yoshi sifatida o’rganiladi.
O'spirinning ijtimoiy mavqei bir xil bo'lib qolmoqda. Barcha yoshlar ushbu darni maktabda va ota-onaning qaramog'ida yoki atrofdagi do’stlar davrasi ta’siri doirasida o’tkazadi. Farqlar ichki tarkibda aks etadi. Albatta bu muhit bilan bo’g’liq bo’lgan barcha jarayonlarga o’spirin hayotiga o’z ta’sirini o’tkazmasdan qolmaydi.
O'spirin kattalar bilan munosabatlarda tenglikni talab qiladi va mojarolarda o’z-o’zicha hal etishga vaziyatni baholay olishini ko’rsatishga, o’zinini "kattalar" pozitsiyasini himoya qilishga urinadi. O’smirlar to'liq narsani xohlashadi ya’ni, kattalar bilan tenglik, haqiqiy hurmat kabi. Ularning boshqa munosabatlari xo'rlangan va haqoratlangandek tuyiladi va bu ushbu davrga xos xususiyatdir. Albatta, o'spirin hali ham haqiqiy voqeylikdan uzoqdir. Voyaga etganlik ham jismoniy, ham psixologik, ham ijtimoiy, lekin u quyidagilarga intiladi u kattalar bilan teng huquqlarga da'vo qiladi. "Voyaga etish hissi" - o'spirinning o'ziga nisbatan kattalar kabi munosabati o'z harakatlarida ko'rinadi.
D. B. Elkonin "voyaga etish hissi"ni markaziy deb biladi. Katta o'smirlik davrida bola uchun kattalar yordamchi va murabbiy rolini o'ynay boshlaydi. O’spirin o’z hayotida nafaqat shaxsiy fazilatlarni, balki professionallik, adolatlilik, talabchanlikni ko’rsatishga intiladi.
O'spirinlik uchun ko'pincha begonalashtirish xarakterlidir kattalar va tengdoshlar guruhining obro'sini oshirish ham xarakterli hisoblanadi. Bunday xatti-harakatlarda chuqur psixologik ma'no mavjud. O'smirlar o’zini tushunish uchun ko’p hollarda tengdoshlari bilan o’z-o’zini taqqoslashi kerak. Bunga o'z-o'zini bilishning faol jarayonlari sabab bo'ladi. O'smirlarning o'z tengdoshlariga faol qiziqishi, ularning obro'si bir muncha vaqt juda kuchli bo'ladi. Katta o'spiringa tengdoshlar bilan guruh ichidagi aloqa yoshga qarab buzila boshlaydi, do'stlik aloqalarini chuqurlashtirish va farqlash mavjud o'spirinlarning hissiy, intellektual yaqinligiga sabab bo’ladi.