Psixologiyada inson fikrlarining turlari

2. Tanqidiy fikrlash
Tanqidiy fikrlash - bu narsalarni ifodalashga harakat qiladigan bilimlarni tashkil etish usulini tahlil qilish, tushunish va baholashga asoslangan aqliy jarayon.
U yuqori amaliy fikr sifatida tasniflanadi. Bu orqali bilim eng samarali va asosli xulosaga kelish uchun ishlatiladi. Tanqidiy fikrlash shu tariqa fikrlarni konkret xulosalarga olib kelish uchun tahliliy baholaydi. Ushbu xulosalar shaxsning axloqi, qadriyatlari va shaxsiy prinsiplariga asoslanadi. Shunday qilib, ushbu tafakkur turi orqali bilish qobiliyati shaxsning shaxsiy xususiyatlari bilan birlashadi. Demak, u nafaqat tafakkur tarzini, balki mavjudotni ham belgilaydi.
Tanqidiy fikrlashni qabul qilish insonning funksional imkoniyatlariga bevosita ta’sir qiladi, chunki u ularni yanada intuitiv va tahliliy qiladi, aniq voqealar asosida yaxshi va dono qarorlar qabul qilishga imkon beradi.


3. Induktiv fikrlash
Induktiv fikrlash qarama-qarshi fikrlash usulini belgilaydi. Shunday qilib, fikr yuritishning bu usuli general haqida tushuntirish izlash bilan tavsiflanadi.
Keng ko‘lamli xulosalar olish uchun o‘ziga xos qism. Ularni o‘xshash holatga aylantirish uchun uzoq vaziyatlarni qidiradi va shu bilan vaziyatlarni umumlashtiradi. Shu sababli induktiv fikrlashning maqsadi dalillarning ehtimolligini o‘lchashga imkon beradigan dalillarni o‘rganishdan, shuningdek kuchli induktiv dalillarni yaratish qoidalaridan iborat.


4. Analitik fikrlash
Analitik fikrlash axborotni tahlil qilish, buzish, ajratishdan iborat. Bu tartibli bo‘lish bilan tavsiflanadi, ya’ni ta’qib qilinadigan ratsional ketma-ketlikni taqdim etadi. Shu tarzda, analitik fikrlashga asoslangan muammolarni yechish umumiylikdan boshlanadi va uni to‘liq anglash uchun uning o‘ziga xos xususiyatlarini buzadi. U har doim javob topishga qaratilgan, shuning uchun u o‘ta hal qiluvchi fikrlash turidan iborat.
Қизиқиш ва билимга чанқоқлик танқидий фикрлашнинг асоси бўлиб, бу чанқоқни қондириш учун саволларни тўғри шакллантира олиш зарур. Турли мавзуларда саволлар беришни машқ қилинг. Масалан, ўзингизнинг севимли фильмингиз, китобингиз, расмингиз, дунёдаги ҳодиса ёки воқеа ёки мактаб ўқув дастурингиздаги маълум бир мавзу бўйича элликта савол билан мурожаат қилинг. Ҳар қандай саволни ўрганаётганда ҳар томонлама қизиқиб кўринг, муаммони ҳар хил томондан кўриб чиқинг ва саволлар бериб тафсилотларга ойдинлик киритинг.
Матнларни ўқинг ва таҳлил қилинг
Танқидий фикрлаш китоблар ва Интернетдаги маълумотларнинг доимий таҳлили туфайли ривожланади. Ўқиган ҳар бир матнни, масалан, қуйидаги схема бўйича таҳлил қилинг:

1. 
   Матн қайси мақсадда ёзилган, муаллиф қайси аудиторияга мурожаат қилмоқда, қандай ғояни етказмоқчи.
   
2. 
   Матнда қандай муаммо тасвирланган, уни ҳал қилишнинг ягона усули борми ёки турли хил вариантлар мавжудми.
   
3. 
   Муаллифнинг муаммога нуқтаи назари қандай, қандай далиллардан фойдаланилади, улар тўғридан-тўғри ёки фақат билвосита ишлаб чиқилган муаммо билан боғлиқми.
   
4. 
   Муаллиф ўз фикрини қандай тузади: берилган ҳар бир фактни исботлайдими ёки буни табиий деб қабул қилишни таклиф қиладими? Одатда, у умумлашмаларда - "Буни ҳамма билади ..." – каби ёлғон маълумотлар яширинган. Уларнинг ёрдами билан сиз ўқувчини бошқаришингиз ва муаммога бузилган муносабатни шакллантиришингиз мумкин.
   
5. 
   Матнларда қаердадир фактлар, қаерда эса вақеанинг талқини берилган бўлади. Интернет тармоқларидан шундай долзарб воқеалар ҳақидаги мақолаларни топиб ўқиш орқали уларни бир-биридан ажратишни машқ қилинг.
   
6. 
   Матнда яширин маъно мавжудми, агар шундай бўлса, у матннинг умумий маъносига қандай таъсир кўрсатади.
   

Матнни таҳлил қилишда, фактларга, далилларга ва мантиқий фикрларга асосланиб, муаммога ўзингизнинг муносабатингизни аниқлаб олинг.
Доимо муқобил (алтернатив) маълумот манбаларига мурожаат қилинг
Танқидий фикрлаш муаммо ҳақида ҳар хил, баъзан қарама-қарши фикрлар билан танишишни тақозо этади. Муаммони ўрганаётганда турли хил манбаларга мурожаат қилинг, олинган маълумотларни таққосланг, уни изчиллиги, тўлиқлиги, ишончлилигини баҳоланг, номувофиқликни аниқланг. Ишончли маълумот - тасдиқланган расмий манбалардан олинган ва аниқ фактлар билан тасдиқланган маълумотдир. Интернетдаги мақолаларда манбага ҳавола бўлиши шарт.
Вариантларни топинг
Танқидий фикрлаш муайян омилларга боғлиқ ҳолда вазиятни ривожлантиришнинг турли хил вариантларини кўришни ва ушбу вариантлардан энг мақбул, қулай ва самаралисини ажратиб олишни англатади.

• 
  Ҳар қандай вазиятда ҳаракатларингиз оқибатларини башорат қилишни ўрганинг. Қарор қабул қилишда, юзага келиши мумкин бўлган барча оқибатларни қоғозга ёзинг, уларнинг ҳар бирини баҳоланг, қобилиятсизлик ёки юзага келиши мумкин бўлган салбий оқибатлар хавфини қандай камайтириш ҳақида ўйланг.
  
• 
  Қийин вазиятларни ўйлаб топинг ва муаммоларнинг мумкин бўлган ечимлари рўйхатини тузинг.
  
• 
  Китобдаги ёки фильмлардаги персонажларнинг сюжет ривожланишига таъсир кўрсатадиган ҳаракатларини таҳлил қилинг. Қаҳрамон ҳаётини яхши ёки ёмон томонига ўзгартирадиган муқобил сценарийларни ишлаб чиқинг.
  

Хатоларни таҳлил қилинг
Биз ишонамиз: ҳеч нарса қилмаган инсон адашмайди. Хато - бу ўз-ўзини камситиш учун сабаб эмас, балки кейинги сафар нима қилишни янада ақлли, яхшироқ ва самаралироқ қилиш кераклигини аниқлаш усулидир. Ҳар бир хатони таҳлил қилишда конструктив ёндошинг: уни топинг, унинг келиб чиқиш сабабларни баҳоланг, қандай қилиб унга ечим ториш мумкинлиги ҳақида вариантларни топинг.