Psixologiyaning ahamiyati va metodlari

II. PSIXIKA HAQIDA TA’LIMOT 
Psixologiya eng qadim iy fanlardan bo‘lib, bundan 2,5 ming yil ilgari 
jon haqidagi ta ’limot sifatida vujudga kelgan. VII—V asrlarda o ‘tgan qadimgi 
grek faylasuflarining asarlaridayoq kishining jonli va ruhiy hayoti to ‘g‘risida 
juda ko‘p xilma-xil fikrlar bayon qilinganligini ko'ram iz. Bu masalalar 
qadimgi Xitoy va qadim gi hind m utafakkirlarining m uhokam alarida ham 
katta o ‘rin tutadi. 
Kishining psixikasi haqidagi m untazam ta ’limotni birinchi m arta Aristotel (eram 
izdan oldingi 384—322-yillar) «Jon haqida» degan kitobida 
bayon qilgan. Shu sababli Aristotel alohida fan boMgan psixologiyani vujudga 
keltirgan kishi yoki psixologiya fanining «otasi» hisoblanadi. 
Uzoq vaqtgacha psixologiya m ustaqil fan boMmay, falsafa tarkibiga 
kirib kelgan. A lohida ilmiy fan m a’nosidagi «psixologiya» term ini ham 
yo‘q edi. Bu term in XVI asr oxirida paydo boMib, XVIII asr o'rtalaridan 
boshlab ham m a ishlatadigan boMib qoldi. Psixologiya XVIII asrning oxirida va XIX 
asrning boshlaridagina mustaqil fan boMib shakllandi. 
Qadimgi zam onlardan to bizning zamonim izgacha psixologiya sohasida idealizm 
bilan m aterializm o'rtasida kurash bo'lib keldi. Psixologiyadagi bu kurash ham isha 
sinfiy kurashning in’ikosi bo'lib keldi. Psixika, 
ong nim a degan m asala, shu bilan birga, odam organizm ida psixik jarayonlar bilan 
fiziologik jarayonlar o'rtasidagi munosabat masalasi ham shu 
kurashda m arkaziy o'rin n i egallab keldi. 
Psixika va ong haqidagi ta ’lim ot idealistik va vulgar m aterialistik qarashlar ham da 
nazariyalarga qarshi kurashda chiniqa bordi. 
Idealistlar, odam ning psixik hayotini odam tanasi bilan qandaydir 
nom a’lum yo'l bilan qo'shilib, odam da gavdalangan, jismi yo 'q moddiy 
bo'lm agan alohida bir narsaning, ya’ni ruh yoki jonning zohir boMishi 
deb hisoblaydilar. (So'zlashganim izda va adabiyotda ham «odam ning joni» 
va «odam ning ruhi» degan term in ishlatamiz. Ammo bu term inlarni biz 
moddiy bo'lm agan alohida bir narsani ifodalash uchun emas, balki «psixika» 

---

so'zini qay m a ’noda ishlatsak, o 'sh a m a’noda ishlatamiz). Idealistik psixologiya 
nam oyandalari psixik jarayonlar bilan fiziologik jarayonlarning 
o'zaro m unosabati haqidagi m asalani talqin qilishda yo psixofizik parallelizm yoki 
psixofizik o 'zaro ta ’sir nuqtayi nazarida turadilar. 
Psixofizik parallelizm tarafdorlari fiziologik va psixik hodisalar birbiriga bog'liq bo'lm 
agan holda yonm a-yon (parallel ravishda) voqe bo'ladi, 
deb hisoblaganlar. Bu qarashga ko'ra, odam ning hayot faoliyati qo'shilib 
ketm aydigan ikki oqim — organik hayot bilan psixik hayotning harakatlanishidan 
iborat em ish. 
Psixofizik o 'zaro ta ’sir tarafdorlari ta ’limotiga ko'ra, psixik hodisalar 
bilan fiziologik hodisalar o 'z tabiati e ’tibori bilan har xil bo'lsa-da, bir- 
biriga o ‘zaro ta ’sir etadi: fiziologik hodisalar psixik hodisalarni vujudga 
keltiradi, psixik hodisalar esa fiziologik hodisalarga sabab b o ‘la oladi. Bu 
qarashga ko'ra, odamfning hayot faoliyati go'yo harakatdagi zanjir b o ‘lib, 
unda fizik zveno bilan psixik zveno ketm a-ket kelaveradi. 
Fanga xilof idealistik muhokamalarga qaram a-qarshi o'laroq, dialektik 
materializm psixik hayot qandaydir alohida, moddiy bo'lm agan bir narsaning zohir 
bo‘lishi emas, balki materiyaning yuksak darajadagi mahsuli, 
ya’ni bosh miyaning xossasidir, deb ko‘rsatadi. Demak, psixika yuksak darajada 
tashkil topgan materiyaning alohida xossasi bo'lib, bu xossa obyektiv 
voqelikni alohida bir yo‘sinda aks ettirish qobiliyatidan iboratdir. 
Psixik jarayonlar miyaning alohida xossasi bo'lib, faqat m iyaning faoliyatiga bog'liq 
holda ro'y beradi. 
Lekin psixikani materiyaning mahsuli deb bilish tushunchasini vulgar 
materializm namoyandalari targ'ib qilgan soxta (u ham mexanistik) tushunchadan 
farq qilishi kerak. M exanist va vulgar m aterialistlar tabiatdagi 
barcha hodisalarni — kimyoviy, biologik, fiziologik hodisalarni, shuningdek, 
psixologik hodisalarni ham m ateriya zarrachalarining fazoda faqat mexanik 
sur’atda siljishdan iborat deb bilar edilar. U lar psixik jarayonlarni 
fiziologik jarayonlardan iborat bir narsa deb tushunar, psixik jarayonlar 

---

bilan fiziologik jarayonning ikkovi bor narsa deb hisoblar edilar. Masalan: 
vulgar m aterializm ning nam oyandalari (Byuxner, M oleshott, Faxz) jigardan o ‘t 
chiqib turgani singari m iyadan ham fikr chiqib turadi, deb 
bilar edilar. 
M exanistlar nazarida, psixik hodisa fiziologik hodisaning o ‘zi-yu, uni 
odam faqat ichki, subyektiv tom ondan idrok etar emish. 
Dialektik materializm nuqtayi nazaridan psixika, m ateriyaning m exanik harakati 
em as, balki harakatdagi m ateriyaning alohida xossasidir. 
Shuningdek, psixik jarayon moddiy jarayonga bog'liq, degan so'zdan 
psixika, ong-fiziologik jarayonlardan boshqa bir narsa em as, degan m a’no 
aslo chiqm aydi. Fikr, ong — voqelikning sifat jihatidan boshqacha, o'ziga 
xos bir hodisasidir. 
Psixika, ong — faqat yuksak darajada tashkil topgan m ateriyaning 
xossasidir. 
Hayvonlar bilan odam lar organizm iga xos bo'igan nerv sistemasi ana 
shunday yuksak darajada tashkil topgan m ateriyadir. Psixikaning bevosita 
moddiy substrati (asosi) - odam ning bosh miyasidir. O dam ning psixikasi, ongi — 
bosh miya funksiyasidir. 
Psixika, ong materiya taraqqiyotining faqat yuksak bosqichlarida paydo bo'ladi. M 
ateriya taraqqiy qilib borgan sari turli qonuniyatlar va xossalar — m exanik, fizik, 
kimyoviy, biologik va boshqa qonuniyat va xossalar paydo bo'ladi va taraqqiy qiladi, 
organik olam taraqqiyotining eng 
yuksak bosqichidagina m ateriyaning psixika, sezgi, ong, tafakkur deb ataladigan 
alohida xossalari vujudga keladi. 
O lam taraqqiyoti tarixida psixika, ong boMmagan davr o'tgan. Psixika 
olam taraqqiyotining eng yuksak bosqichiaridagina paydo bo'ldi. 
Psixika materiyaning alohida xossasi bo'lib, bu xossa obyektiv voqelikni 
alohida aks ettirish qobiliyatidan iboratdir. Aks ettirish degan so'zning 
m a’nosi har xil tushuniladi. Tevarak-atrofdagi voqelikni aks ettiradigan 
ko'pgina narsalar m a’lum, m asalan, suv aks ettiradi, ko'zgu aks ettiradi 

---

va hokazo. Bu misollarda biz fizik hodisa sifatidagi aks etish (in ’ikos)ni 
ko'ram iz. Psixik hodisalar haqida so'zlashganim izda esa sifat jihatdan 
boshqacha, o'ziga xos ravishda aks etishini nazarda tutm og'im iz kerak. 
Bu aks ettirish sezgilarda, xotirada, tafakkurda va boshqa shu kabilarda 
o 'z ifodasini topadi. 
Insonning aks ettirish jarayoni o'z mohiyati va xarakteri jihatidan 2 
bosqichdan iboratdir: 1) hissiy (aks ettirish) bilish bo'lib, u sezish, hissiy 
qabul qilish, xotira va tasavvurlardan iboratdir; 2) aqliy bilish bosqichi 
bo'lib, u tafakkurdan iboratdir. 
Hissiy bilishning boshlang'ich shakli — sezgidir. Chunki hissiy bilishning boshqa 
shakllari — hissiy qabul qilish sezgiga nisbatan ancha 
m urakkab bo'lib, u sezish asosida vujudga keladi. Hissiy qabul qilishning 
sezishdan farqi shundaki, unda predm etlarning ayrim xossalarni emas, 
balki predm et bir butun holda aks etadi. 
Hissiy bilishning yana bir shakli tasaw urdir. 
Tashqi ta ’sir natijasida vujudga kelgan nerv va miya qobig'ining m a’lum 
qismidagi qo'zg'alish — sezish, qabul qilish — m a’lum davrgacha o'z izini 
qoldiradi, y a’ni tashqi ta ’sir to'xtagandan so'ng qo'zg'alishning, sezishning izi 
saqlanib qoladi. O 'sha ta ’sir etgan predm etga aloqador bo'lgan, 
unga qandaydir m unosabatda bo'lgan hodisa ta ’siri natijasida izlar yana 
qayta tiklanishi m um kin. 
M iya qobig'ida saqlanib qolgan shu fiziologik izlarning tiklanishi, 
qaytadan qo'zg'alishi tasavvur, xotirani vujudga keltiradi. 
Insonning bilish jarayoni hissiy bilish bilangina cheklanm aydi. Hissiy 
bilish yoki jonli kuzatish inson bilishining pastki bosqichida vujudga keladi, bu 
bosqich asosida ijtim oiy m ehnat jarayonida ikkinchi yuqori bosqich — aqliy bilish, 
tafakkur paydo bo'ladi. Hissiy bilish orqali obyektiv 
reallikdan olingan «m ateriallar»ni qayta ishlash, ularni m unosabatlari, 
ichki xususiyatlarini aniqlash, m uhim va asosiy tom onlarini nom uhim - 

---

laridan ajratib olish, ularning qonuniyatlarini ochish aqliy bilish va tafakkurda am 
alga oshiriladi. 
O dam bilan uning tevarak-atrofidagi olam o'rtasida doim o o'zaro birbiriga ta ’sir 
qilish jarayoni bo'lib turadi. Odam bu jarayonda dunyoni o'z 
psixikasi bilan aks ettiradi. Shu bilan birga, voqelik odam ongida ko‘zgudagi 
kabi passiv ravishda aks etmay, balki faol ravishda aks etadi: odam tevarak-
atrofdagi olam bilan o'zaro bir-biriga ta ’sir ko‘rsatar ekan, shu jarayonda olamga 
ta ’sir etadi, uni o'zgartiradi va uni o'z ehtiyojlariga moslashtiradi. 
Psixologiya fani psixikani o'rganar ekan, uni yuksak darajada tashkil 
topgan materiyaning obyektiv voqelikni aks ettirishdan iborat bo'lgan alohida 
xossasi deb biladi. M ateriyaning bu xossasi m ateriyaning boshqa 
xossalaridan sifat jihatdan farq qiladi va materiya taraqqiyotining faqat 
muayyan bosqichida vujudga keladi. 
Psixik hodisani, idealistlar ta ’lim bergani singari, fiziologik hodisadan 
ajratib qo'yish yaramaganidek, psixik hodisani, vulgar materialistlari ta ’lim 
bergani singari, fizik hodisaga tenglashtirish ham yaramaydi. Psixik hodisa bilan 
fiziologik hodisa bir butun bo'lib bog'langandir. Buning m a’nosi 
shuki, psixologik va fiziologik hodisa sifat jihatidan boshqa-boshqa hodisalardir, am 
m o fiziologik hodisa bo'lm asa, ya’ni nerv sistemasi ishlam asa, psixologik hodisa 
bo'lishi m um kin emas; shunday qilib, psixologik 
hodisa ikkilamchi hodisa hisoblanadi. 
Psixik hodisalar nechog'li m urakkab bo'lm asin, ularni m oddiy nervfiziologik 
negizidan ayirib o'rganish yaramaydi. Bunday ayirish idealizm ­ 
ga olib borishi mumkin, xolos. Shu sababli psixikani o'rganishda psixik 
hayotdagi hodisa va faktlarni ilmiy asosda tushunib olish uchun psixikaning moddiy 
negizini, ya’ni bosh miya va uning faoliyatini, psixik jarayonlarning nerv-fiziologik 
mexanizmlarini bilib olish kerak. 
I.P. Pavlov yuksak nerv faoliyati fiziologiyasiga doir genial asarlarida 
psixik hodisalar moddiy substratining faoliyatidagi asosiy qonuniyatlarni va 
ayrim psixik jarayonlarning nerv-fiziologik mexanizmlarini ochib berdi. 
TAYYORLADI: MALIKOV AZIMJON 22G GURUH TALABASI