Pul aylanishi va uning tarkibiy qismlari

Cheklar bilan hisob – kitoblar
Hisob – kitob cheki – bu mijozning xizmat kursatuvchi bankka chek beruvchining hisob varaђidan chek qabul qiluvchining hisob varaђiga ma’lum miqdordagi mablaђlarni utkazib berish uchun bankning maxsus blankasida bankka bergan topshiriђidir.
Chek blankalari tijorat banklari buyurtmasiga ko’ra ularning faoliyati uchun yetarli bo’lgan miqdorda Markaziy bank qoshidagi «Davlat belgisi» (Gosznak) korxonasida belgilangan shaklda tayyorlanadi. Bunda chek raqami va seriyasi, bank – emitentning nomi va firma belgisi tipografiya usulida yoziladi.
Hisob – kitob cheklari fakat tovarlar, ish va xizmatlar uchun xo’jalik subyektlari va jismoniy shaxslar, yakka tartibdagi tadbirkorlar o’rtasidagi naqd pulsiz hisob – kitoblarda qullaniladi.
Hisob-kitob chekining maksimal so’mmasini O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki o’rnatadi, minimal so’mmani esa tijorat banklari tamonidan mustaqil ravishda belgilanadi.
Bank chek berganda jismoniy shaxsning arizasiga asosan chek so’mmasiga 200206 - «Jismoniy shaxslarning talab kilib olinguncha saklanadigan depozitlari» balans hisobvaragiga aloxida ikkilamchi hisobvaragi ochadi va to’lovlarni shu hisob varaqdan amalga oshiradi.
Chek omonat kuyuvchi jismoniy shaxsning depozit hisob varaqlarida saklanayotgan mablaglar hisobiga yoki topshirilgan naqd pul hisobiga beriladi.
Chek ikki qismdan: hisob-kitob cheki va milk (koreshok) dan iborat. Milk hisob – kitob chekida kursatilgan so’mmalarni tasdiqlash uchun belgilangan nazorat raqamlarini o’z ichiga oladi. Chekning amal qilish muddati tijorat banklari tomonidan mustaqil ravishda belgilanadi.
Agar chek amal qilish muddatida bankka taqdim qilinmagan bo’lsa, chek so’mmasi 29842 – «Xarakatsiz depozit majburiyatlari» balans hisob varaђida hisobga olinadi. Chek egasi amal qilish muddati tugagan chek bilan bankka murojoat qilgan taqdirda bank qarshiliksiz chek egasining pasporti yoki unga tenglashtirilgan xujjat asosida chekni qabul qiladi va to’lab beradi.
Chekni berishda tegishli rekvizitlar to’ldirilgach bankni mas’ul xodimi hisob-kitob chekiga imzo quyadi va hisob-kitob cheki milkini nazorat raqamlari joylashgan qismi bo’yicha qirqib ajratadi va muxr bilan tasdiqlaydi.
Hisob-kitob chekini olganligi haqida milkga imzo quyiladi. Alohida daftarga hisob-kitob chekining seriyasi va raqamini, chek nomiga yozilgan shaxsning familiyasi, ismi va otasining ismi va chek so’mmasi yozib quyiladi.
Kassir bankning mas’ul bajaruvchisidan barcha zururiy xujjatlarni olgach ularni tekshiradi va imzolaydi, hisob-kitob chekini oluvchidan chek beriladigan so’mmada naqd pullarni va chek omonat daftarchasini topshiradi, chek milkini amaliyot kuni oxirida bank kassiri chek milkining ma’sul bajaruvchiga topshiradi.
Agar hisob-kitob cheki varaђini to’ldirishda xatoga yo’l qo’yilsa unda ushbu varaq bo’zilgan deb hisoblanadi va uning o’rniga yangi chek varaђi to’ldiriladi.
Hisob-kitob chekini qabul qilish vakolotiga ega bo’lgan tashkilot xodimi mahsulot to’lovi uchun hisob-kitob chekini qabul kilaniyotgan hisob-kitob cheki belgilangan namunadagi balankada tuldirilganligi, uchirib to’zatishlari yo’qligi, nazorat raqamlari chekda yozilgan so’mmaga muvofiqligi, chek muddati o’tmaganligi, unda bank bo’limi muxrining aniq izi va imzolar mavjudligini tekshiradi. Shundan so’ng shaxsiyatini tasdiqlovchi pasportini kursatadi.
Tekshiruvdan sung chek mahsulot uchun to’lovga qabul qilinadi va tashkilot xodimi hisob – kitob chekining teskari tomoniga tashkilotning shtampini va mansabdor shaxsning imzosini kuyadi.
Agar sotilayotgan tovar, ish yoki ko’rsatilgan xizmatning qiymati hisob – kitob cheki so’mmasidan past bo’lsa, u xolda chekni qabul qiluvchi tashkilot ushbu chek so’mmasining 25 foizidan oshmagan miqdorda qiymat kaytimini naqd pulda beradi.
Tovar, ish va xizmatlar to’lovi uchun qabul qilingan cheklar, cheklarni qabul qiluvchi tashkilotlar tomonidan ularga xizmat kursatuvchi bank muassasalariga pul tushumi bilan birga inkassator orqali belgilangan tartibda topshiriladi.
Bank tomonidan qabul kilingan cheklar quyidagi tartibda tulanadi:
a) chek beruvchi va chek qabul qiluvchiga bitta bankda xizmat kursatilganda chek so’mmasi chekni qabul qiluvchi tashkilotning hisob varagi kreditiga va «inkasso kilingan pul tushumlari va cheklar» hisobvaragi orqali chek beruvchining hisob varagi debetiga utkaziladi. Chekni asl nusxasi bankning kunlik xujjatlariga tikiladi.
b) chek beruvchi va chek qabul qiluvchiga turli banklar xizmat kursatsa:
- chek qabul qiluvchining banki chekda kursatilgan so’mma miqdoridagi mablaђlarni qabul qilgan va chekga asosan chek qabul qiluvchini hisob varagiga kiritadi.
- tijorat banklarning elektron hisob – kitob cheklari elektron tizimi orqali chek beruvchining bankiga junatiladi. Chekning asl nusxasi bankning kunlik xujjatlariga tikiladi.
- chek beruvchining bankida chek so’mmasi olingan elektron hisob varaq chek asosida dasturiy yul bilan avtomatlashtirilgan tarzda chek beruvchining ikkilamchi hisobvaraђidan hisobdan chiqariladi.
Foydalanilmagan chek bankka taqdim qilinganda bank xodimi:
- taqdim etilayotgan chekning xaqiqiyligini va uning egasini chekni olishda asos bo’lgan xujjat bo’yicha tekshirib ishonch xosil qiladi.
- chekni yuz tomonida quyidagi mazmunda ustxat yoziladi.
«…..» sonli hisobvaraђga …. so’mmani utkazing.
- chekni bankning bosh buxgalteriga beradi, tasdiqlovchi xujjat esa egasiga qaytariladi.
Chek yo’qotilgan taqdirda bank yo’qotilgan chek bo’yicha mablaђlarni hisobdan chiqarishga javob bermaydi.
Chek shaklidan foydalanishni ustunliklari quyidagilar:
- hisoblashuvni tez bo’lishi;
- hisob - kitobni  kafolatlanganligi;
- debitorlik qarzlarni kamayishi;
- mablaђlar aylanishi tezlashuvi.
Chek shaklning kamchiliklari quyidagilar:
- cheklarni yirik hisob – kitoblarga rasmiylashtirilmasligi;
- ularni rasmiylashtirishdagi murakkabliklar;
- chek orqali tovarlarni nominal qiymatida sotib olib bo’lmasligi.
Hisob – kitoblarning memorial order shakli bank to’lovchi sifatida qatnashganda qullanilib memorial orderlar bank raxbari va bosh baxgalteri imzosi bilan tasdiqlanadi, qolgan hollarda esa memorial order bosh buxgalter va ushbu bank hisobvaraђini yurituvchi buxgalterning imzosi bilan tasdiqlanadi.
Memorial – orderlar bilan bajariladigan operasiyalarning qonuniy bajarilishi bank raxbari va bosh buxgalterga yuklatiladi.
Fuqarolarning yozma topshiriqlari bo’yicha tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishlari bilan boђliq bo’lmagan pul mablaђlarini naqd pulsiz o’tkazishni amalga oshirish uchun banklar memorial orderlardan foydalanishlari mumkin. Bu xolda to’lov amalga oshirilgandan keyin topshiriqnoma memorial order bilan birga bankning kunlik xujjatlariga tikiladi.