Pul, kredit va banklar

Uchinchi  funktsiyasi,  xo’jalik  sub’ektlari  pul  hisob  –  kitoblarini  amalga 
oshirish  hisoblanadi.  Iqtisodiyotda  faoliyat  yuritayotgan  xo’jalik  sub’ektlari  kun 
davomida bir necha yuz minglab turli darajadagi pul aylanmalarini (asosan naqdsiz 
pul ko’rinishida) amalga oshiradi. Banklarning bevosita ishtiroki natijasida ushbu 
o’tkazmalar  jo’natuvchidan  oluvchiga  etib  boradi.  Shuningdek,  banklar  pul 
o’tkazmalari  orqali  iqtisodiyotning  turli  tarmoqlariga  kapitalni  joylashtiradi  va 

---

kredit  liniyalari  ochadi.  Bularning  barchasi  banklarning  pul  hisob  –  kitoblarni 
amalga oshirish funktsiyasi orqali bajariladi va tartibga solinadi.  
Banklarning  pul  aylanmasini  tartibga  solish  funktsiyasi  orqali  Markaziy 
bank  iqtisodiyotdagi  tovar  massasi  va  pul  massasi  o’rtasidagi  o’zaro 
muvozanatlikni  ta’minlaydi.  Ma’lumki,  ushbu  muvozanatning  buzilishi 
iqtisodiyotda  inflyatsiya  darjasini  ortib  ketishi  yoki  pul  taqchilligini  vujudga 
kelishiga  olib  keladi.  Shu  bois  ham  Markaziy  bank  o’zining  pul  –  kredit 
instrumentlari  orqali  pul  aylanmasi  uchun  zarur  bo’lgan  to’lov  vositasining 
miqdorini tartibga solib turadi.  
To’lovni  amalga  oshirishda  vositachilik  qilishi  banklarning  to’rtinchi 
funktsiyasi  hisoblanadi.  Banklar  iqtisodiy  munosabatlarga  kirishuvchi  tomonlar 
o’rtasida  to’lovlarni  amalga  oshirish  orqali  vositachilik  ishlarini  amalga  oshiradi. 
Banklar  orqali  bank  mijozlarining,  aholining,  davlatning  moliyaviy  mablag’lari 
o’tadi,  bank  ular  o’rtasida  to’lovlarni  amalga  oshiruvchi  moliyaviy  muassasa 
sifatida  vositachilik  vazifasini  amalga  oshiradi.  Banklar  vositachilik  funktsiyasi 
orqali  nafaqat  pullarni  bir  xo’jalik  yurituvchi  sub’ektdan  ikkinchisiga  o’tkazadi, 
balki  iqtisodiyotdagi  moliyaviy  kapitalni  bir  tarmoqdan  ikkinchisiga  o’tishini 
nazorat  qilib  boradi  va  ushbu  tarmoqlarning  rivojlanishida  muhim  ahamiyat  kasb 
etadi. 
Kredit  mablag’larni  muomalaga  chiqarish  banklarning  beshinchi 
funktsiyasi  hisoblanadi.  Ta’kidlash  joizki,  ushbu  funktsiyani  barcha  banklar 
bajarish  huquqiga  ega  emas.  Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  muomalaga  kredit 
pullarni  chiqarish  Markaziy  bank  zimmasiga  yuklatilgan.  Markaziy  bank 
muomalaga  chiqarayotgan  pul  massasini  mamlakatda  yaratilayotgan  tovar 
massasiga  nisbatan  muvozanatligini  ta’minlashga  e’tibor  qaratadi.  Markaziy 
bankning  ushbu  funktsiyani  samarali  bajarayotganligi  milliy  valyutaning  sotib 
olish qobiliyatini mustahkamligi va inflyatsiya darajasining pastligi belgilaydi.  
Demak, tijorat banklari kredit pullarini muomalaga emissiya qilish huquqiga 
ega  emas,  ular  muomaladagi  mavjud  pul  hajmi  doirasida  faoliyat  yuritadi. 
Muomaladagi pul massasining hajmini o’zgarishiga tijorat banklari bevosita ta’sir 
qila olmaydilar, bunga faqat Markaziy bankning huquqi mavjuddir.  
Iqtisodiy  va  moliyaviy  maslahatlarni  berish  banklarning  oltinchi