Pul muomalasi qonunlari va ularning kelib chiqadigan talablar Reja

Pul muomalasi qonunlari va ularning kelib chiqadigan talablar

Reja:

1. Pul muomalasi tushunchasi va uning xukukiy asoslari.

2. Uzbekiston Respublikasida kassa operatsiyalarini amalga oshirish koidalari.

3. Nakd pulsiz xisobotlarning shakllari.

4. Xisobot intizomi buzganlik uchun bank va uning mijozlarining javobgarligi.

Shar kanday davlatning pul tizimlari va pul muomalasi bilan boglik munosabatlarini xukukiy tartibga solishni takazo etadi. Uzbekiston Respublikasi konstitusiyasida moliyaviy munosabatlar va valyutani tartibga solish, pul inflyatsiyasi, banklar faoliyati muxim soxalardan ekanligi takidlangan. Demak pul tizimlari va uni xukukiy tartibga solish konstitusiyaviy makomga ega masaladir. Moliya xukuki mezonlari vositasida Uzbekiston Respublikasida mavjud bulgan pul kredit tizimlari mustaxkamlanadi, pul birliklarining tulovga kobil, nakd pul muomalasida tegishli tartibni ta’minlash, xisoblarni tashkil kilish asoslari, xullas pul tizimlarining bir meyorda faoliyat kursatishi ta’min etiladi. Fukarolik xukuki mezonlari vositasida Uzbekiston Respublikasida mavjud bulgan pul-kreditlar pul birliklariga nisbatan mulkchilik xukuklarini, fukaroviy xukukiy bitimlarga binoan xisob kitob kilish tartiblarni, munosabat ishtirokchilarini uzaro pul munosabatlarini va ularning ijro etilishiga doir masalalar belgilanadi.

Ma’muriy xukuk soxasidagi mezonlar pul tizimlari,asosan pul muomalasidagi ma’muriy nojuya xarakatlar uchun javobgarlikni belgilaydi.

Jinoyat xukuki mezonlari esa pul tizimlarga karshi karatilgan jinoyatlar uchun pul ishlab chikarish, kalbakilashtirish, chet el valyutalari bilan gayrikonuniy operatsiyalar amalga oshirish kabilar uchun jinoiy javobgarlik belgilaydi.

Pul tizimlari, pul-kredit munosabatlariga taalukli moliyaviy xukukiy mezonlar majmuasi Uzbekiston Respublikasi «Uzbekiston Respublikasi Markaziy bank tugrisida»gi, «Banklar va bank faoliyati tugrisidagi» konunlarda, Fukarolik kodeksi va boshka konunlarda mustaxkamlangan. Pul tizimlarning bir maromda ishlatilishiga karatilgan moliyaviy-texnikaviy mazmundagi masalalar, pul belgilarni tayyorlash, tekshirish, saklash, kassaga olish, pul birliklari zaxira fondlarini tashkil etish, yaroksiz xolga kelib kolgan pullarni almashtirish kabi faoliyatni amalga oshiradi. Markaziy Bank tomonidan konunchilik xujjatlari asosida chikariladigan xukukiy aktlar vositasida tartibga solinadi. Pul tizimi bir kator tarkibiy kismlardan tashkil topgan;

rasmiy pul birligi; - naud pul immisiyasini amalga oshirish tartibi,

pul muomalasini tashkil etish va tartibga solish,

Uzbekiston Respublikasi rasmiy pul birligi sum bulib, boshka pul birliklarini chikarish va muomalaga kiritish man etiladi. Uzbekiston Respublikasida milliy valyutani joriy etish va muomalaga chikarish bir necha yilni uz ichiga oladi, xamda boskichma bokich amalga oshiriladi. Pul muomalasi ya’ni tovarlar va tovar bulmagan tulovlar va xisob kitoblar aylanishiga xizmat kursatish maksadida nakd pul va nakd pulsiz shaklidagi pul xarajati iktisodiy xayotning eng muxim shakllaridan biridir. Pul muomalasi ikki shaklda: nakd pul bilan va nakd pulsiz amalga oshiriladi. Xisob kitob shakllarini tanlab olish xukuki odatda uzaro muomalaga kirishatgan shaxslarga tegishli bulib, konunda maxsus kursatib utilgan xolatlar bundan mustasno. Pul massasi, ya’ni muomalada bulgan, xisob rakamlardagi, omonotlardagi banklarning zimmasida bulgan pullar yigindisi pul muomalasi barkarorligini taominlashda muxim axamiyatga ega bulgan tushunchadir. Xozirgi paytda nakd pulsiz xisob kitoblarning 3 shakli:

1. 
   xisob rakamidagi pullarnin utkazish,
   
2. 
   veksellar va shunga uxshash pul majburiyati xujjatlari orkali,
   
3. 
   kredit varakchalari vositasida.
   

Ushbu nakd pulsiz xisoblarning xar bir shakli maxsus meyoriy xujjatlar bilan tartibga solinadi. Xisob rakamidagi pullarni utkazish yuli bilan nakd pulsiz xisob kilishning moxiyati shundaki unga kura bank yoki boshka kredit muassasalarida xisob rakamiga va pul mablagiga ega bulgan shaxs bankka uzining xisob rakamida bulgan pul mablagidan muayyan summani usha yoki boshka bank muassasasidagi uzi maxsulot olgan shaxs xisob rakamiga utkazish tugrisidagi topshirigi va bu topshirigning bajarilishidan iborat.

Shozirgi paytda nakd pulsiz xisob-kitoblar ijtimoiy fondlarga sugurta badallari tulab borish orkali amalga oshiriladi. Sugurtaning ikkinchi turi uz ma’nosida sugurta oldi olib bulinmaydigan favkulodda xodisalar yuz berishi mumkin bulgan mulkiy zarar okibatlarini bartaraf etishga karatilgan. Moddiy nuktai nazardan sugurta faoliyati davomida sugurtalovchilarning pul fondlari tashkil etiladi va bu fond mablaglari xisobidan tabiiy ofatlar moddiy zarar urni koplanadi. Uzbekiston Respublikasida sugurta faoliyatini tashkil etish va xukukiy tartibga solish asosi bulib, 1993 yil 6 maydagi «Sugurta tugrisida»gi konun xisoblanadi. Ushbu konunning 2-moddasida sugurta tushunchasi berilgan, unga kura: sugurta- inson faoliyatining turli soxalarida sodir buladigan favkulodda xodisalar va boshka vokealar natijasida yetkazilgan zarar xamda talofatlarni shaxslar tulagan sugurta badallaridan vujudga keltiriladigan pul fondlari xisobidan tulik yoki kisman koplash yuli bilan shaxslarning manfaatlarini sugurtalanishini ta’minlashga doir munosabatlar demakdir.

Sugurtalashning uziga xos jixatlari kuyidagilar;

munosabatning doimiy emas, balki extimolligi.Sugurta xodisasi yuz berish vakti, yetkazilgan zarar mikdorini oldindan aytib bulmasligi.

Mablaglarning kaytarilishi,

Vujudga kelgan fondlardan maksadga muvofik foydalanish.

Sugurta faoliyatini oldini olish, kayta tiklash xamda nazorat vazifalarini bajaradi. Sugurta uz obyektlariga kura mulkiy va shaxsiy, vujudga kelish usuliga kura ixtiyoriy yoki majburiy bulishi mumkin.

Uzbekiston Respublikasi konunlariga muvofik majburiy sugurta turlari, shartlari va uni utkazish tartibi Vazirlar Maxkamasi tomonidan belgilanadi. Majburiy sugurta davlat sugurta tashkilotlari tomonidan utkazish mumkin va bunda sugurta tashkilotlari sugurtalangan mulklarni saklash ustidan nazorat urnatishlari mumkin «Sugurta tugrisida»gi konunda sugurta munosabatlari obyektlari ,sugurta munosabatlari ,sugurta shartnomasi va uning ijro etilishiga oid koidalar bayon etilgan ,shuningdek ,sugurta xodisasi,sugurta tavakkalchiligi va sugurta tulovlariga oid koidalar bayon etilgan.

Sugurtalanuvchilar va sugurtalovchilar sugurta munosabatlarining subyekti xisoblanadilar. Uzbekiston xududida turgan sugurta tulovchilarni sugurtani tulayotgan ,muomila la1katiga ega jismoniy va yuridik shaxslar shu jumladan chet el fukarolari, fukaroligi yuk shaxslar, chet el yuridik shaxslari sugurtalanuvchilar deb yuritiladi. Sugurtalovchilar bulib, konunlarga kura Uzbekiston xududida sugurta faoliyatini amalga oshirish xukuki berilgan, sugurtalash asosiy faoliyati xisoblanadigan yuridik shaxslar kiradi.

Sugurtalovchilar sugurta faoliyatini sugurta vakillari va sugurta brokerlari orkali amalga oshirishlari mumkin. Sugurta vakillari uzlariga berilgan vakolatlariga muvofik sugurtalovchi nomidan va uning topshirigiga kura ish kuradligan jismoniy va yuridik shaxslardir. Sugurta brokeri deganda belgilangan tartibda tadbirkor sifatida ruyxatdan utgan, sugurtalovchi yeki sugirtalanuvchining topshirigiga asosan uz nomidan vositachilik faoliyatini amalga oshiruvchi yuridik yoki jismoniy shaxslardir

Sugurta tavakkalchiligi - taxmin kilingan xodisa bulib ,ana shu xodisa yuz berishidan extiyot shart sugirtalash amalga oshiriladi.

Sugurta shartnomasida yoki konunda nazarda tutilgan xodisalar yuz berganligi sugurta xodisasi deyiladi. Mol-mulkka daxildor sugurta xosisasi yuz berganda sugurta tulovchilari sugurta tovoni sifatida, sugurtalanuvchi yoki uchinchi shaxsning sogligiga yoki xayotiga daxldor sugurta xodisasi yuz berganda esa - sugurta ta’minoti sifatida amalga oshiriladi.

Sugurta puli deganda - sugurta shartnomasi yoki konunda belgilab kuyilganiga muvofik sugurta obyekti sugurtalangan pul mikdori bulib, sugurta xodisasi yuz berganda sugurtalovchi javobgarligining eng kup mikdoridan iborat buladi.

Sugurta tovoni - sugurta xodisasi yuz berganda sugurtalanuvchiga yetkazilgan zararni koplash uchun sugurta puli doirasida tulanadigan pul mablaglaridan iborat. Sugurta shartnomasi yozma bitim bulib, unga kura sugurta tashkiloti kuzda tutilgan sugurta xodisasi yuz berganda sugurtalanuvchiga yoki sugurta pulini olish xukukiga ega bulgan boshka shaxsga yetkazilgan zarar urnini koplash yoki sugurta puli tulash majburiyatini oladi. Sugurtalanuvchi esa belgilangan sugurta tulovlarini tulash majburiyatini uz zimmasiga oladi. Sugurtalovchi tashkilot moliyaviy barkarorligini ta’minlash jismoniy va yuridik shaxslarning xukuklarini kafolatlaydigan eng muxim vositalardandir. Shu sababli «Sugurta tugrisida»gi konunning 19 moddasida aytilganidek : «Sugurtalovchilarda kiymati tulangan ustav kapitalining va sugurta zaxiralarining mavjud bulishi, shuningdek kayta sugurta kilish tizimi sugurtalovchilar moliyaviy barkarlorligi negizi xisoblanadi. Sugurta tashkiloti faoliyatini tuxtatib kuyish yoki tuxtashi konun xujjatlarida kuzda tutilgan asoslar, shartlarlarda amalga oshiriladi.

Adabiyotlar:

1 . S.Tuychiboyev

2. www.ziyonet.uz

3. www.nur.uz