Pul nazariyalari

Pul jamg`arma vositasi. Pulning bu funktsiyasi sotish va sotib olish jarayoniga zarurat bo`lmagan holda yuzaga keladi. Agar tovar ishlab chiqaruvchi tovarni sotgandan keyin o`zok vaqt davomida boshqa tovar sotib olmasa pul muomala va to`lov oborotidan chetlashadi. Yig`ilgan pullar jamg`arma vositasi funktsiyasini bajaradi. Tovar ishlab chiqarish va muomala jarayoni pulni jamuarishga imkoniyat yaratadi. Jamg`arma ikki yunalishda yuzaga kelishi mumkin. Maqsadli jamg`arish yoki umuman jamrarish. Shunaqa jamg`armalar borki, aniq bir mo`ljal bo`lmagan holda yi?ib boriladi, maqsadli yasamgarmada odamlar mashina, asbob-uskuna, uy joy sotib olish yoki boshqa ma’lum maqsadni amalga oshirish uchun mablag` jamg`aradilar.
Pulning jamg`arma vositasi funktsiyasi pulning pul oborotidan chiqib ketishiga olib keladi. Jamg`armada pul pul oborotining kaysidir kanallarida gurib koladi va natijada u mavjud oborotdan ajralib ma’lum vaqtgacha oborotga qaytib tushmasligi mumkin.
Pulning jamg`arma va boylik to`plash vositasi funktsiyasi pul uomalasini stixiyali ravishda boshqarib boradi. Tovar ishlab chiqarish .jmining o`zluksiz o`zgarib turishi, pul massasining doimiy o`zgarib turishga ib keladi. Qimmat baho metallar, buyumlarning muomalaga kelib-ketib ^ishi, pul massasining hajmini ushlab turishi, pul muomalasi kanallarida '. oqimi ko`payib ketishining oldini olishi mumkin-
Pulning muomala vositasidan chiqib jamg`arma aylanishi va garmaning muomala vositasiga aylanishi pul tizimi muvozanatda ushlab vchi zaruriy shart hisoblanadi.
Pulni jamg`arishga undaydigan omil - uning maxsus tovar, umumiy alentligi ya’ni, boshqa barcha tovarlarga xoxlagan vaqt da almashtirish galigidadir. Pulga sifat va son yasihatdan yoidashish mumkin. Chunki pulning sifati, soni bor. Pulning sifati cheksiz bo`lishi, ya’ni pulni zarur bo`lganda xoxlagan tovarga aylantirish imkoniyati mumkinligida ulchansa, son jihatday, albatta, pul so`mmasi cheklangan bo`lishi mumkin, chunki unga cheklangan miqdorda tovar sotib olish mumkin. Demak, pulning sifat jihatdan cheklanganligi bilan son jihatdan cheklanmaganligi o`rtasida karama karshilik bor. Mana shu karama-karshilik pulni jamg`arishga, pul kancha ko`p bulsa, u ni yanada ko`paytirishga intilishga olib keladi. Jamgrma funktsiyasi pul muomalasida asosiy bo`lmasada, uni olib borishda katta ahamiyatga ega.
Jamg`arish, xazina tuplash qiymatning kotib kolishiga olib keladi. Xazina tuplash vositasi rolini tarixan oltin, keyinchalik boshqa kimmat-baho metalla?, toshlar uynab kelgan va hozirgi kunda ham shu tovarlar boylik (pul) sifatida jamg`arilib kelinmokda. Xazina sifatida oltin yoki boshqa kimmatbaho metall, toshlarning roli rivojlangan mamlakatlarda deyarli yuqori emas, chunki mamlakat iqtisodiy jihatdan barkaror bulsa, pulni biror kimmat baho metallga kuyib kotirib kuygandan ko`ra, unga davlat yoki korporatsiyalarning kimmat baho qog`ozlarini sotib olib, ulardan har yili daromad kurgan ancha qo`lay hisoblanadi.
Tadkikotlar shuni ko`rsatganki, 100 biznesmendan faqat 4 tasi o`z pulini to`tri jamg`arib boyib kelar ekan. Qolganlari bulsa pulni topadi, lekin qanday jamg`arish yulini bilmasdan uni yo`qotarkan. Bozor iqtisodi yuksak rivojlangan mamlakatlarda pul mablag`ini quyidagi aktivlarga kuyish afzal hisoblanadi.
Birinchidan, davlatning kimmatbaho qog`ozlari, ya’ni o`zok muddatli obligatsiyalar, qisqa muddatli veksellarga kuyish. Davlatning kimmatbaho qog`ozlari kafolatlangan buladi va ularning bahosi kamdan-kam hollarda o`zgaradi. O`zgarganda ham sezilarsiz miqdorda o`zgaradi. Shuning uchun ham davlat kimmatbaho qog`ozlari yuqori likvidlikka ega buladi;
ikkinchidan, sanoat korxonalai va korporatsiyalarning kimmatbaho qog`ozlari, ya’ni aktsiya va obligatsiyalariga kuyish;
Korporatsiya, korxonalaning aktsiya, obligatsiyalarining ishonchliligi davlatnikiga nisbatan kam bo`lishi mumkin. Chunki ularning bahosi u yoki bu sabab bilan tushib ketsa, kuyilgan mablag` ko`zlangan natijani bermasligi mumkin.
Agar mablag` iqtisodiy barakaror korxonalaning kimmatbaho qog`oziga kuyilsa u davlatning klmmatbaho qog`oziga nisbatan yuqori daromad keltirishi mumkin.
O`zbekiston sharoitida korporatsiya, assotsiatsiya, korxonalaning kimmatbaho qog`ozlarini chiqarish, ularning ikkinchi sotilish bozorini vujudga keltirish va rivojlantirish bo`yicha ancha ishlar amalga oshirilmokda.
Hozirgi vaqtda kimmatbaho qog`ozlar bozori rivojlantirish va takomillashtirish dolzarb vazifa hisoblanadi va bu jarayon O`zbekiston iqtisodini rivojlantirishning asosiy dastaglaridan biri bo`lib koladi.
Uchinchidan, pulni kimmatbaho, noyon buyumlarga, san’at asarlarlariga kuyish yuli bilan jamg`arish.Bu usulda iqtisodning ijobiy va salbiy tomonlarga o`zgarishiga karamasdan buyumda ifodalangan qiymat o`zini yo`qotmaydi. Agar davlat barkaror iqtisodga ega bo`lib, bozor munosobatlari yaxshi rivojlangan bulsa, bu aktivlarning likvidligigi uncha yuqori bo`lmasligi mumkin.
Pul yuqori darajadagi likvidlilikka ega bo`lgani uchun, uni xoxlagan vaqtda, xoxlagan to`lovni to`lashga yunaltirilish mumkinligi uchun, u nominalini o`zgartirmasligi uchun pul jamg`arma va xazina tuplash funktsiyasini bajaradi. Pul jamg`armasi boylikning bir shakli hisoblanadi. Kishilar boylikni faqat pul shaklida emas, boshqa shakllardan - masalan, uy-joy, yer, mashina, asbob-uskuna, aktsiya, obligatsiya va boshqa shaklda ham mujassamlashtirishi mumkin. Boylikning bu shakllarida likvidlilik darajasi pulga nisbatan (agar inflyatsiya bo`lmasa) past buladi va ularning narxi ham o`zgarishi mumkin. Yer, uy-joy, asbob-uskuna, kimmatbaho qog`ozlarni pulga aylantirmasdan turib biror to`lovni koplash uchun yunaltirib bo`lmaydi.Pulni bulsa xoxlagan paytda turli to`lovlarni koplash uchun yunaltirish mumkin.
Inflyatsiya sharoitida pulni jamg`arish xoxlagan rejani amalga oshirishga imkon bermasligi mumkin. Chunki jamg`ariladigan pullar o`z kadrini bir necha marta yo`qotib boradi va unga ishonch yukoladi. Bu sharoitda milliy pul birliklari muomala va to`lov vositasi, hamda baholar masshtabi buladi, lekin jamrarish vositasi bo`lib barkaror biror chet el valyutasi muomalaga kiradi va pul aktivlari shu valyutalarga almashtiriladi. Shu holni 50-yillarda janubiy Koreyada, 70-yillarda Isroilda, hozirgi kunlarda MDH davlatlari amaliyotida kurish mumkin.
Odatda pul barcha funktsiyalarini bir vaqtda ketma-ket bajarishi mumkin. Ba’zida mamlakatdagi iqtisodiy, siyosiy barkarorlikka karab, pulning funktsiyalari bir-biridan ajralib kolishi ham mumkin. Masalan, 40-yillarda Xitoyda tovarlar bahosi AQSh dollarida aniqlangan, hisob kitoblarda, tovar sotish va sotib olishda Xitoy valyutasi qo`llanilgan. Xuddi shunday hol giperinflyatsiya davrida Isroilda, Argentina, Meksika, kabi mamlakatlarda joriy qilingan. Bu mamdakatlarning milliy valyutasi muomala va to`lov vositasi sifatida ishlatilgan.
Adabiyotlarda pulning jaxon puli funktsiyasi to`g`risidagi g`oyani ham uchratish mumkin. Bu funktsiyani biror valyutaga bog`lab kuyish to`g`ri deb bo`lmaydi.
Agar biz tarixga e’tibor beradigan bo`lsak, tashki savdo, xalkaro aloqalar, xalkaro kredit munosabatlarining rivojlanishi jahon puli sifatida oltinning qo`llanilishiga olib kelgan. 1867 yilda Parijda kabul qilingan kelishuvga asosan oltin davlatlar o`rtasida yagona pul (jahon puli) sifatida kabul qilingan. 1922 yilda Genuyada o`tkazilgan konferentsiyasidagi valyuta bitimiga asosan AHP dollari va Angliya funt sterlingi oltinning urinbosari sifatida e’lon kilindi va xalkaro to`lovlarda qo`llanila boshladi. 1944 yildagi Brettonvud konferentsiyasidan keyin jahon puli funktsiyasi oltinda qoldirilgan holda, xalkaro to`lovlarda AQSh dollaridan ko`prok foydalanishga imkoniyat berildi. Dollarni oltinga almashtirish bo`yicha dollar kurs i belgilandi va 35 dollar 31,1 gr. oltinga teng dob kabul kilindi. Keyinchalik har xil valyuta bloklari, valyuta kliringi tashkil kilindi. 70-yillardan boshlab xalkaro to`lovlarda XVF tomonidan kiritilgan maxsus hisob va to`lov birligi SDR (Special Dzawind Ridts) qo`llanila boshlagan.
1971 yilda SDRning oltin miqdori AQSh dollariniki dek 0,888 671 gr. oltinga teng deb belgilangan. Dollar devolьvatsiya bo`lganidan keyin, 1 iyulь 1974 yildan boshlab SDR qiymati 16 davlat valyutasining o`rtacha kursi, keyinchalik yetakchi besh mamlakat valyutasi kursi bo`yicha aniqlanadigan bo`ldi.
1979 yil martdan boshlab Yevropa valyuta tizimiga kiruvchi mamlakatlarda xalkaro hisob-kitoblarni olib borish uchun xalkaro hisob birligi -EKYu (Europen Currencu Unit) qo`llaydigan bo`lishdi. EKYu - bu a’zo mamlakatlar banklaridagi schetlariga yozib kuyiladigan hisob birligi. Iqtisodchilarimiz o`rtasida pulning jahon puli funktsiyasi mavjud deyuvchilar, biz yuqorida qisqacha ta’riflagan valyuta kliringi, SDR, EKYu kabi to`lov vositalariga jahon puli sifatida qaraydilar. Lekin SDR, EKYu lar asosan to`lovlarni amalga oshirishda qo`llaniladi. Bu jarayon esa pulning to`lov vositasi funktsiyasida o`z aksini topadi. Bu holda to`lov jarayoni mamlakat ichidagi emas, davlatlararo munosabatlarni o`z ichiga oladi.
Bizning fikrimizcha, pul biz yuqorida keltirgan funktsiyalarni alohida olingan davlatda yoki davlatlar o`rtasida bajarishi mumkin. Bu holda biror mamlakatning valyutasi jahon puli funktsiyasini bajaradi deb xulosa kilishga urin kolmaydi.
Pulning funktsiyalari bir-biri bilan o`zviy bog`liq va ular bir-birini tuldirgan holda pulning mohiyatini to`liq ifoda qiladi.
Pulning asosiy bosh funktsiyalaridan biri qiymat o`lchovi funktsiyasi hisoblanadi. Ba’zi chet-el va rus iqtisodchilari adabiyotlarida pulning birinchi funktsiyasi deb muomala vositasi funktsiyasi, keyin qiymat o`lchovi funktsiyasini keltiradilar. Bizning fikrimizcha, pulning funktsiyalari to`trisida gapirganda, funktsiyalarning ketma ketligiga e’tibor berish zarur. Pul qiymat o`lchovi funktsiyasi bajarmasdan turib muomala, jamg`arma vositasi bula olmaydi. Pulning qiymat o`lchovi sifatida mustaxkamligi uning muomala, to`lov, jamg`arma funktsiyalarida roli va ahamiyatini oshiradi.
Pul nazariyalari - pul tabiati va pulning ishlab chiqarishni shakllantirishga ta’siri haqidagi nazariyalardir. Bu chazariyalar kapitalistik ishlab chiqarish usuligacha bo`lgan davrda vujudga keldi. Kapitalistik ishlab chiqarish usuli davrida, pul-tovar munosabatlari xo`jalik sohasining hamma tarmoklarini kamrab olgan davrdagina pul nazariyasi keng tarkaldi.
Pul va uning sotib olish kuvvati orasidagi munosobat pul nazariyalarining markaziy masalalaridan biri bo`lib kelgan. Xullas, iqtisodchilarning pulning mohiyati, uning funktsiyalari va pul muomalasiga bo`lgan qarashlari pul nazariyalarini keltirib chiqardi.
Ilk tarihiy pul nazariyalari sifatida nominallik va metallik nazariyalarini keltirishi mumkin. Kapitalizm tarakkiyoti bilan birga bu nazariyalar ham o`zgarib yangi, miqdoriy nazariyaning paydo bo`lishiga asos bo`ldi.
Hozirgi kunda monetarizm va iqtisodni pul-kredit munosobatlari orqali tartiblashtirish nazariyalari ham mavjud. Ammo eng asosiy pul nazariyalari sifatida metal, nominal va miqdoriy pul nazariyalari tadkikot kidib kelinmokdp.
Pul nazariyalarining kelib chiqishiga asosiy sabab ishlab chiqarishning tarakkiy etishi va pul muomalasining tarakkiyotdan ma’lum darajada oksashini oldini olish va uni rivojlantirish masalasi hisoblanadi. Qo`l mehnatidan manifakturaga, manifakturadan sanoat ishlab chiqarishiga o`tilishi bilan halq-xo`jaligida mehnatning integratsiyalashuvi ham kuchaya bordi. Buning natijasida xo`jalik yurituvchi sub’yektlar orasidagi pullik munosabatlar ham murakkablasha boradi. Feodalizmgacha bo`lgan naad pullik munosobatlar bu davr talablariga javob bera olmay qoldi. .Buni biz Yevropadagi XV asrdagi “pul ocharchiligidan” dan kurishimiz mumkin. Xuddi shu davrdan boshlab pul nazariyalari to`trisidagi ilk fikrlar yuzaga keldi. Bu nazariyalarning o`sha davrdagi muammolarini yechishdagi roli bekiyos bo`ldi. Ilk bor vujudga kelgan pul nazariyalari bu metallik va nominallik pul nazariyalari hisoblanadi. Quyida biz pul nazariyalarning ba’zi birlariga qisqacha ta’rif berib o`tamiz
Asosiy adabiyotlar ruyxati:

1.